المُختَصَرُ النّافع فی فقه الإمامیة یا النافع فی مختصر الشرایع، کتابی عربی و با موضوع فقه فتوایی اثر محقق حلی (۶۷۶ق- ۶۰۲ق) است. این کتاب، خلاصه کتاب شرایع الاسلام است و به‌علت اختصار و جامعیت آن، از زمان تألیف مورد توجه عالمان شیعه قرار گرفته و تا مدت‌ها در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شد. بسیاری از فقهای شیعه از جمله خود محقق حلی این کتاب را شرح کرده‌اند. این کتاب را از ماندگارترین کتاب‌های فقهی شیعه دانسته‌اند که خلاصه‌ای از تمام ابواب فقه را دربردارد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محقق حلی (درگذشت ۶۷۶ق) |
| موضوع | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مطبوعات دینی |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۸ق |
از تاریخ نگارش این کتاب اطلاع دقیقی وجود ندارد. از جمله نسخه‌های کتاب المختصر النافع، نسخه خطی تصحیح‌شده به‌خط محمدحسین بن محمد جویانی است که در ذی‌الحجة سال(۷۸۷ق) نوشته شده است. این کتاب در سال (۱۳۷۶ق)، با همکاری وزیر اوقاف مصر، احمد حسن باقوری و با تأیید شیخ الازهر، شیخ محمود شلتوت چاپ شد و به‌عنوان کتاب درسی فقه مذهب جعفری در جامعة الازهر تدریس می‌شود.
جایگاه کتاب
آقا بزرگ تهرانی کتاب المختصر النافع را ارزشمندترین و ماندگارترین کتاب‌های فقهی محقق حلی می‌داند.[۱] این کتاب، که خلاصه‌ای از تمام ابواب فقه از عبادات، عقود، ایقاعات و احکام معروف بین فقهای امامیه را دربردارد، جزو معتبرترین متون فقهی شیعه از زمان تألیف تا به امروز دانسته شده و در طول تاریخ فقه، مورد توجه فقها قرار گرفته است.[۲] مؤلف، این مباحث را با الفاظ قابل فهم و عبارات متداول، به‌صورت استدلالی ارائه داده است و نظریات فقهی خود را در مورد این فروع فقهی بیان می‌کند. المختصر النافع تا مدت‌ها از متون درسی حوزه‌های علمیه بوده و حتی یکی از متون درسی فقه مذهب جعفری در کنار سایر مذاهب چهارگانه اهل سنت در دانشگاه الازهر مصر است.[۳]
به‌گفته احمد پاکتچی، محقق حلی با نوشتن کتاب‌های شرایع الاسلام، المعتبر و المختصر النافع، فقه شیخ طوسی را نقد و تکمیل کرد.[۴]
مؤلف
جعفر بن حسن بن یحیی حلی (۶۷۶ق-۶۰۲ق) معروف به محقق حلی یا محقق اول، از فقهای بزرگ تشیع در قرن هفتم قمری دانسته شده است.[۵] او علاوه بر کتاب مختصر النافع، آثار مهم دیگری در فقه و اصول تألیف کرده، از جمله: معارج الاصول و شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام و همچنین فقهای نامداری چون علامه حلی (متوفای ۷۲۶ق)، ابن داوود حلی[۶] و فاضل آبی از شاگردان او هستند.[۷]
محتوا و ساختار
محتوای کتاب مختصر النافع مانند کتاب شرایع الاسلام به چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام تقسیم‌بندی شده است،[۸] با این تفاوت که این تقسیم‌بندی در شرایع الاسلام به صراحت بیان شده؛ ولی در مختصر النافع به این تقسیم‌بندی تصریح نشده است. از نظر مرتضی مطهری این تقسیم‌بندی یکی از بهترین تقسیم‌بندی‌های فقه شیعه است.[۹]
عبادات
عناوین عبادات شامل کتاب‌های طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج و جهاد است. البته مباحث مربوط به عمره و امر به معروف و نهی از منکر که در شرایع الاسلام به‌صورت عناوین مستقلی مطرح شده‌اند، در مختصر النافع ضمن عناوین حج و جهاد آمده است.
معاملات
عناوین معاملات شامل تجارت، رهن، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات، ودیعه و عاریه، اجاره، وکالت، (وقوف و صدقات و هبات)، سبق و رمایه، وصایا و نکاح است، ولی کتاب مفلس که در شرایع الاسلام بعد از کتاب رهن آمده، در مختصر النافع ذکر نشده است. همچنین کتاب هبات، ودیعه و عاریه که در شرایع الاسلام با عناوین جداگانه ذکر شده، در مختصر النافع تلفیق شده و تحت یک عنوان واحد بیان شده است.
ایقاعات
عناوین ایقاعات شامل عناوین طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، (تدبیر و مکاتبه و استیلاد)، اقرار، ایمان، نذر و عهود است. در کتاب مختصر النافع بر خلاف شرایع السلام، عنوان جعاله بحث نشده است.
احکام
قسمت پایانی کتاب عنوان احکام است که شامل عنوان‌های صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه، مواریث، قضا، شهادات، قصاص و دیات می‌شود. عنوان کتاب فرائض در شرایع الاسلام، تبدیل به کتاب مواریث در مختصر النافع شده و حدود و تعزیرات نیز در مباحث قبلی مطرح شده است.
حواشی و تعلیقات کتاب
آقابزرگ تهرانی حدود ۳۶ شرح برای کتاب المختصر النافع برمی‌شمارد. محقق حلی نیز خود کتاب المعتبر فی شرح المختصر را در شرح این کتاب تألیف کرده است.[۱۰] معروف‌ترین شرح‌ها و حواشی المختصر النافع را موارد زیر می‌دانند:
- المعتبر فی شرح المختصر، تألیف محقق حلی جعفر بن حسن بن یحیی هذلی (م۶۷۶ق)، فقط شرح عبادات تا کتاب حج و قسمتی از کتاب تجارت است.
- کشف الرموز، تألیف حسن بن ابی‌طالب بن آبی؛ (قرن هفتم)
- التنقیح الرائع، تألیف فاضل مقداد (م ۸۲۶ق)؛
- المهذب البارع، شرح کبیر مختصر، تألیف شیخ احمد بن فهد حلی، معروف به ابن فهد حلی (م ۸۴۱ق)؛
- المقتصر یا شرح صغیر مختصر، تألیف شیخ احمد بن فهد حلی، معروف به ابن فهد حلی (م ۸۴۱ق)؛
- غایة المرام یا نهایة المرام، تألیف سید محمد بن ابی‌الحسن حلی عاملی، صاحب المدارک (م ۱۰۰۹ق)؛
- ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، تألیف سید علی بن سید محمد طباطبایی (م۱۲۳۱ق)؛[۱۱]
- شرح صغیر بر مختصر النافع، تألیف سید علی بن سید محمد طباطبایی (م ۱۲۳۱ق)؛
- منتقد المنافع فی شرح مختصر النافع تألیف حبیب‌الله شریف کاشانی (م ۱۳۴۰ق)
- جامع المدارک، تألیف سید احمد خوانساری (م ۱۴۰۵ق).[۱۲]
تاریخ نگارش، نسخه‌ها و انتشار کتاب
از زمان تألیف کتاب، اطلاع دقیقی وجود ندارد؛ اما به گفته آقا بزرگ تهرانی با توجه به اینکه کتاب المعتبر فی شرح المختصر قبل از کشف الرموز نوشته شده و تاریخ تألیف کشف الرموز (۶۹۷ق) است، می‌توان نتیجه گرفت کتاب المختصر النافع قبل از سال (۶۷۱ق) نگارش شده است.[۱۳]
از جمله نسخه‌های کتاب المختصر النافع، نسخه خطی تصحیح‌شده معتبری به‌خط محمدحسین بن محمد جویانی است که در ذی‌الحجة سال (۷۸۷ق) نوشته شده است. در سال (۱۳۷۶ق)، با همکاری وزیر اوقاف مصر، احمد حسن باقوری و با تأیید محمود شلتوت، شیخ الازهر، این کتاب چاپ شد تا به‌عنوان کتاب درسی فقه مذهب جعفری در جامعة الازهر تدریس شود. محمدتقی قمی، پایه‌گذار دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة در مصر نیز به این کار اقدام کرده است.[۱۴]
کتاب المختصر النافع توسط ناشران متعددی در سال‌های مختلف از جمله توسط مؤسسه مطبوعات دینی در سال (۱۴۱۸ق) و مؤسسه بعثت در سال(۱۴۰۲ق) چاپ شده است.[۱۵]
پانویس
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳، ج۲۳، ص۲۹۲.
- ↑ فرزانه، «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»، سایت اندیشه قم.
- ↑ فرزانه، «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»، سایت اندیشه قم.
- ↑ پاکتچی «حلّه: مکتب فقهی حله»، ص۳۱۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ قمی، فوائد الرضویة، ۱۳۸۵ش، ص ۱۰۴.
- ↑ افندی، ریاض العلما، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۴؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ فرزانه، «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»، سایت اندیشه قم.
- ↑ مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۸۹.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ ق، ج۱۴، ص۵۷–۶۲.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۲۸.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج ۱۸، ص۳۵.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۱۳.
- ↑ حلی، المختصر النافع، ۱۴۱۰ق، مقدمه و متن کتاب.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، تهران، کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- پاکتچی، احمد، «حلّه: مکتب فقهی حله»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- حلی، شیخ نجم‌الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید هذلی حلی، المختصر النافع فی فقه الامامیه، تهران، سوم، قسم الدراسات الإسلامیة فی مؤسسة البعثة، (۱۴۱۰ق).
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، نشر اسماعیلیان، بی‌تا.
- فرزانه، حافظ، «المختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع»، مندرج در سایت اندیشه قم (مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه)، تاریخ بازدید: ۱۵ آذر ۱۴۰۱ش.
- قمی، عباس، الفوائد الرضویة، تحقیق: ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.