قبرستان مَعلاة قدیمی‌ترین قبرستان شهر مکه است که به قبرستان حَجون (یا حُجون) و نزد ایرانیان به قبرستان ابوطالب نیز مشهور است. در قرون اخیر به مقبره بنی‌هاشم نیز آن را میشناسند. عبدالمطلب، ابوطالب، حضرت خدیجه (س)، یاسر و سمیه (اولین شهدای اسلام) در این قبرستان دفن شده‌اند و بدین رو، پس از قبرستان بقیع در مدینه، همواره در کانون توجه مسلمانان و حج‌گزاران و زائران به ویژه شیعیان قرار داشته و از زیارتگاه‌های شیعه به شمار می‌رود.
.jpg)
اهمیت قبرستان معلاة
گورستان مَعلاة که به نامهای مقبرة المَعْلاة و جَنَّةُ المَعْلاة و مقبره قریش یا مقبره بنی‌هاشم نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حَجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهی منتهی به مسجدالحرام و کوه حجون واقع است.[۱]
در دوران جاهلیت و نیز اوایل ظهور اسلام، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره اَبی‌دُبّ (سمت راست کوه) و دره صَفیُّ السِّباب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت.[۲] چون حَجون خارج از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند مَقْدِسی و ابن خرداذبه به آن اشاره نکرده یا همانند یاقوت حموی[۳] به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حَجون با گورستان مقبرةالعُلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.[۴]
پس از اسلام
در آغاز اسلام، حجون به سبب وقایعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اعتبار یافت. یکی از این وقایع، گزارش قرآن از ملاقات گروهی از جنّیان با پیامبر اکرم (ص) در حوالی حجون و ایمان آوردن آنها بود.[۵] به همین دلیل، بعدها در جوار حجون مسجدی به نام مسجد جن یا مسجد حَرَس ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.[۶] این مسجد را حرس نیز نامیده‌اند زیرا که در گذشته پاسداران مناطق مختلف مکه هنگام گشت شبانه در نزدیکی مسجد جن با یکدیگر ملاقات و پس از تبادل اطلاعات به محل ماموریت خود باز می گشته‌اند. [۷] [یادداشت ۱] اقامت پیامبر (ص) در حجون به هنگام فتح مکه نیز بر اعتبار این گورستان افزود.[۹] نقل روایاتی از پیامبر (ص) درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به ویژه در سمت چپ آن، شد.[۱۰] با دفن ابوطالب و خدیجه (س) در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت.[۱۱] اشعار باقی مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستان‌های مکه است.[۱۲] ابوطالب، عموی پیامبر(ص)، در شعری مفاخره آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است.[۱۳]
در قرن اول هجری، حجون گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت ابو موسی اشعری در آن، پس از سرخوردگی از واقعه تحکیم، بود.[۱۴] ابن جبیر در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد ابن زبیر و به دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند. به گفته او، اهل طائف آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، حجاج بن یوسف ثقفی، لعن می‌شد.[۱۵]
ویرانی به دست وهابیان
گنبد و بارگاه‌های واقع در گورستان حجون در ۱۳۰۵ش، پس از تخریب مقابر بقیع، به دست وهابیان ویران و تمام سنگ قبرهای آن کنده شد که اعتراض عموم مسلمانان را در پی داشت.[۱۶] در مقابل، وهابیان کوشیدند این اعمال را با دلایل دینی توجیه کنند و انتساب قبور خاندان پیامبر (ص) به این مکان را از اساس منکر شوند،[۱۷] اما این تلاش‌ها از آزردگی مسلمانان نکاست.[۱۸]
مدفونان در قبرستان معلاة
قدیمی‌ترین اشاره به کوه حَجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد[۱۹] اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه قُصَی بن کلاب، جد پنجم پیامبر اکرم(ص)، صورت گرفته است، زیرا او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد.[۲۰] از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حَجون، اموات خود را دفن کردند.[۲۱] به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام، حجون گورستانی معتبر شد، به ویژه اینکه اجداد پیامبر اسلام (ص)، عبدمناف، هاشم و عبدالمطلب، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، آمنه، مادر پیامبر (ص)، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد.[۲۲] با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان صحابه و تابعین و اولیا در این محل و به رغم قداست و اهمیت معنوی حَجون و نقل فضیلت‌های دعا و زیارت در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست[۲۳]
دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: عبدالله بن عمر بن خطاب؛ فضیل بن عیاض، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به ویژه سادات حسنی؛ و منصور خلیفه عباسی.[۲۴] ابن فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شُرَفا و اُمَرا و نُوّاب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاه‌های خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.[۲۵]
بسیاری از علمای شیعه نیز که در مکه درگذشته یا به شهادت رسیده اند در همین قبرستان مدفونند؛ از جمله: محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی (نوه شهید ثانی)، سید زین العابدین کاشانی شهادت ۱۰۴۵ق.که از بانیان تجدید بنای کعبه در سال ۱۳۰۹ق بوده است. همچنین برخی از چهره‌های زاهد و صوفی همچون شیخ علی کرمانی، و شیخ اسماعیل شیروانی نیز در آن جا مدفون هستند.
در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله «إثارَةُ الحجون لزیارةِ الحجون» از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.[۲۶] در قرن یازدهم، اولیا چلبی[۲۷] از وجود ۷۵ مقبره گنبدپوش در حجون، از جمله مقابر عبدالمطلب، ابوطالب، میمونه (همسر پیامبر اسلام) و شیخ علاءالدین نقشبندی گزارش داده است. بنابر گزارش فراهانی[۲۸] در قرن سیزدهم و گزارش رفعت باشا در سده چهاردهم،[۲۹] حجون در آن دوران همچنان مورد توجه عموم مسلمانان بوده است و شیعیان به ویژه به مقبره ابوطالب توجه فراوانی نشان می‌داده‌اند.
آرامگاه حضرت خدیجه (س)
با اینکه منابع متقدم[۳۰] با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی (مورخ قرن نهم)[۳۱] در این باره تردید نموده است. براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت و تعیین دقیق آن در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.[۳۲] این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود. تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه (س) فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۹۸ مرمت شد.[۳۳] فراهانی سفرنامه‌نویس ایرانی در قرن سیزدهم[۳۴] از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون دوزی شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت نامه خوانِ این بقعه خبر داده است.
وضعیت کنونی
گورستان معلاة هم اکنون با دیواری که تا دامنه کوه حجون امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی (شامل قبور بنی هاشم و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.[۳۵] بنابر متن سنگ نوشته‌ای که در مدخل ورودی قبرستان نصب شده، قبرستان یاد شده در سال ۱۳۸۳ق تجدید بنا گشته است.به گزارش رسول جعفریان پژوهش‌گر تاریخ اسلام، در دهه ۱۳۸۰ شمسی، با کندن کوه حجون محدوده قبرستان در آن سمت نیز گسترش یافت.[۳۶]
پانویس
- ↑ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۳؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۳؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۰۹؛ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۲؛ فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۵۴؛ برای اطلاع بیشتر درباره این محوطه ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۵؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۴ـ۳۰۵.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۷۹م، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۵۹؛ بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، ۱۴۰۰ق، ص۸۰؛ جاسر، «اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه»، ص۱۱۴.
- ↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۲.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۸۲؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۹۶۴م، ص۱۴۲؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۱.
- ↑ ازرقی، اخبار مکه،۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۰۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه ومدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۳۸۹.
- ↑ ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۷۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۴.
- ↑ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۵، ۲۸۹.
- ↑ برای نمونه ر.ک: فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۶۰ـ۶۱.
- ↑ ر.ک: ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۷۲.
- ↑ ر.ک: ازرقی، کتاب اخبار مکه، ص۴۸۱.
- ↑ ازرقی، کتاب اخبار مکه، ص۴۸۱؛ نیز ر.ک: ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۹۶۴م، ص۱۴۲؛ قس یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بی‌تا، ج۲، ص۲۶۷ که از به دار آویختن ابن زبیر در تنعیم سخن گفته است.
- ↑ ر.ک: امین، ص۵۵ـ۵۶.
- ↑ برای نمونه ر.ک: حمد جاسر، ص۱۱۵ـ۱۱۷.
- ↑ برای نمونه ر.ک: هیکل، فی منزل الوحی، ص۲۲۵ـ۲۲۷، ۲۳۵ـ۲۳۶.
- ↑ ر.ک: ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۵۹۷ـ۵۹۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۷۳؛ فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۵۸ـ۵۹.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۴.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۳؛ در این مورد روایت مشهورتر دیگری مطرح است ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
- ↑ ر.ک: ابن جبیر؛ رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۹۶۴م، ص۱۴۲؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۲؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶.
- ↑ برای نمونه ر.ک: قسم ۱، ص۴۹، ۷۶، ۲۲۸، ۲۳۴، ۴۲۴ و جاهای دیگ.ر
- ↑ جاسر، «اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه»، ص۱۱۳ـ۱۱۴.
- ↑ چلبی، اولیا چلبی سیاحت‌نامه‌سی، استانبول، ج۹، ص۷۸۵ـ۷۹۰.
- ↑ فراهانی، سفرنامه، ۱۳۶۲ش، ص۲۰۳.
- ↑ رفعت باشا، مرآةالحرمین، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۱ـ ۳۲.
- ↑ برای نمونه ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۸، ص۱۸؛ بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۵.
- ↑ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه، ص۱۱۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
- ↑ رفعت باشا، مرآةالحرمین، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۱.
- ↑ فراهانی، سفرنامه، ۱۳۶۲ش، ص۲۰۲.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۱.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۲ش، ص۱۶۳.
یادداشت
- ↑ جعفریان در آثار اسلامی مکه و مدینه در وجه نامگذاری مسجد حرس گفته که از نامهای دیگر این مسجد، مسجد الحَرَس است. این نام به نقل از ازرقی است و از آن بابت است که صاحب الحَرَس که در مکه گشت شبانه داشته، به اين نقطه می‌آمده و در آنجا با عُرَفا ـ چهره‌های شناخته شده و برگزیده قبایل ـ و حُرّاس(نگهبانان) ديگر از شِعْب عامر و ثَنيّةُ المدنيّين دیدار می‌کرده است. [۸]
منابع
- ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، بیروت، ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
- ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت، ۱۹۸۶م.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره، ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
- ابن فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، چاپ محمد حبیب هیله، لندن، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
- ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمدنایف دلیمی، بیروت، ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ازرقی، محمدبن عبدالله، کتاب اخبار مکة شرفها الله تعالی و ما جاء فیها من الآثار، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج۱، غتنغه ۱۲۷۵ق.
- امین، محسن، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
- اولیا چلبی، محمدظلی بن درویش، اولیا چلبی سیاحت‌نامه‌سی، استانبول، ۱۹۳۵-۱۹۳۸م.
- بلادی، عاتق، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، مکه، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
- بلاذری، احمد بن یحیی، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
- جاسر، حمد، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرّمه، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، تدوین رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۲ش.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۷۹م.
- رفعت باشا، ابراهیم، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
- فاکهی، محمد بن اسحاق، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، چاپ عبدالملک عبدالله بن دهیش، بیروت، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
- فراهانی، محمدحسین بن مهدی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۲ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، تهران، ۱۳۸۴ش.
- محبی، محمدامین بن فضل‌الله، خلاصةالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- هیکل، محمدحسین، فی منزل الوحی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام