آقابزرگ تهرانی
| فقیه و کتاب‌شناس شیعه | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی |
| لقب | آقابزرگ تهرانی |
| تاریخ تولد | ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ قمری |
| زادگاه | تهران |
| تاریخ وفات | ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق (۱ اسفند سال ۱۳۴۸ش |
| شهر وفات | نجف |
| خویشاوندان سرشناس | علینقی منزوی(فرزند)،شهید سید احمد دیباجی (داماد) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمدطه نجف • حسین خلیلی تهرانی • آخوند خراسانی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • شیخ‌الشریعه اصفهانی و … |
| محل تحصیل | تهران • نجف • سامرا |
| اجازه روایت از | میرزا حسین نوری • سید عبدالعلی بن جعفر خوانساری • علی بن جعفر کاشف‌الغطاء |
| اجازه روایت به | سید حسین طباطبایی بروجردی • سید عبدالحسین شرف‌الدین • عبدالحسین امینی |
| تألیفات | الذریعة الی تصانیف الشیعه • طبقات اعلام الشیعه • مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال |
| سایر | دارای کتابخانه شخصی شامل ۵۰۰۰ جلد کتاب در موضوعات تاریخ، زیست‌نامه، فهرست‌های عمومی، فهرست‌های خصوصی، دایرة المعارف‌ها |
محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعه بود. از او آثار متعددی به جا مانده است که مهم‌ترین آنها دو کتاب دائره المعارفی الذریعة الی تصانیف الشیعة در معرفی کتابها و آثار شیعه و طبقات اعلام الشیعه در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است.
آقابزرگ تهرانی از ده سالگی وارد حوزه علمیه نجف شد و از اساتید بسیاری از جمله میرزا حسین نوری، سید مرتضی کشمیری و حسین خلیلی تهرانی بهره برد. آقابزرگ تهرانی از محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث داشت و بسیاری از بزرگان از جمله؛ سید‌محمد صادق بحرالعلوم، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و محمدحسن مظفر از ایشان اجازه روایت داشتند.
آقابزرگ تهرانی در کتابشناسی، فهرست نویسی و شرح حال نگاری و دیگر علوم مختلف همچون؛ تاریخ، کلام، اخلاق، فقه و ریاضی زبان زد بودند. ایشان پنج هزار جلد و دویست نسخه خطی از کتابهای علوم مختلف در کتابخانه بزرگی که تأسیس کرده بود، داشت و همواره اهل علم از این کتابها استفاده می‌کردند.
سرانجام وی در سال ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹قمری در نجف اشرف درگذشت و طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.
معرفی
علامه آقابزرگ تهرانی، کتاب‌شناس و عالم شیعه، به انگیزه ثبت و معرفی آثار مکتوب شیعه، کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة را در مدت ۶۰ سال و معرفی بیش از پنجاه هزار جلد کتاب نگاشت.[۱] شبیری زنجانی او را انسانی متواضع، زحمت‌کش و دقیق در نقل مطالب معرفی کرده‌است. همچنین اذعان دارد که اگر کتاب الذریعه نوشته نمی‌شد، تحقیقات جدید ناقص و زمان‌بر می‌شد.[۲]
او در ۱۱ ربیع‌الاول سال ۱۲۹۳ق در محله پامنار تهران به دنیا آمد.[۳] خاندان او اصالت گیلانی داشتند که به تهران مهاجرت کردند.[۴] پدرش حاج علی از بازاریان خیر و اهل قلم بود. جدِّ بزرگش، حاج محسن نیز بازرگان بود و به همین جهت فرزندانش به محسنی شهرت داشتند.[۵] جدش با همکاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد.[۶]
آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد.[۷] علینقی منزوی و احمد منزوی از فرزندان اویند که در تألیف و نشر کتاب الذریعه به او کمک کردند.[۸] داماد شیخ آقابزرگ، حجت الاسلام سید احمد دیباجی [یادداشت ۱] اولین شهید روحانی پس از انقلاب بود که در برخی کارهای علمی یار و همکار ابوالزوجه خود بود.[۹]
شیخ آقابزرگ پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق برابر با ۱ اسفند سال ۱۳۴۸ش، در ۹۶ سالگی[۱۰] در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.[۱۱]
حیات علمی
آقابزرگ از ۷ سالگی (۱۳۰۰ق) در محله خود «پامنار» به مکتب‌خانه رفت و دروس متداول آن زمان را فراگرفت و از ۱۰ سالگی در مدرسه دانگی، تحصیلات مقدماتی حوزه را آغاز نمود. محل تحصیل بعدی او مدرسه علمیه مروی (تهران) بود که از سال ۱۳۰۹ق. علاوه بر مدرسه دانگی [یادداشت ۲] در کلاس‌های آنجا نیز شرکت می‌نمود.[۱۲] آقابزرگ پس از سپری کردن دوره مقدمات دروس حوزه، فقه و اصول را نزد سیدعبدالکریم لاهیجی، سیدمحمدتقی گرکانی و شیخ علی نوری ایلکایی و سید محمدتقی تنکابنی آموخت[۱۳] و دروس ریاضیات و هیئت را نزد شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت.[۱۴] همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.[۱۵]
تحصیلات در عراق
آقابزرگ در سال ۱۳۱۵ق به قصد ادامه تحصیل به نجف رفت و در زمینه‌های فقه و اصول و حدیث و اخلاق از اساتیدی بهره برد که برخی از آنها عبارتند از:[۱۶]
آقابزرگ در سال ۱۳۲۹ق به سامرا رفت و در درس آیة الله محمدتقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) شرکت جست.[۱۷] او اواخر سال ۱۳۳۵ق به کاظمین نقل مکان نمود و دو سال در آنجا اقامت داشت و دوباره در سال ۱۳۳۷ق به سامراء بازگشت و تا ۱۳۵۵ق در آنجا اقامت نمود.[۱۸]
شیخ آقابزرگ در سال ۱۳۵۵ق. به دنبال کشته‌شدن دوست نزدیکش محمدهادی تهرانی به دست متعصبان ضدشیعه و ضدایرانی سامرا، اقامت بیشتر در آنجا را به مصلحت ندیده، به نجف بازگشت.[۱۹]
اجازه روایت
شیخ آقابزرگ از برخی محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث داشته. از جمله؛
- میرزا حسین نوری
- سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی
- شیخ علی خاقانی
- شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی
- شیخ موسی کرمانشاهی
- سید ابوتراب خوانساری
- شیخ علی کاشف الغطاء
- سید حسن صدر
- شیخ محمدعلی ازهری مالکی (رئیس مدرسان مسجد الحرام)
- شیخ عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)
- شیخ ابراهیم بن احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)
- شیخ عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف)
- شیخ عبدالرحمن علیش حنفی (مدرس الازهر)
برخی بزرگانی که از آقابزرگ طهرانی اجازه روایت دارند، [۲۰] عبارتند از:
آثار مکتوب
آقابزرگ متخصص شرح حال نگاری و کتابشناسی [۲۴] و فهرست نویسی بود. ولی دامنه تالیفاتش موضوعات دیگری چون تاریخ؛ کلام؛ اخلاق؛ فقه؛ ریاضی و… را نیز دربردارد.
الذریعة الی تصانیف الشیعة
مهم‌ترین اثر او الذریعة الی تصانیف الشیعة، موسوعه کتابشناسی که شامل ۲۶ جلد است. او به انگیزه ثبت و معرفی آثار مکتوب شیعه این کتاب را در مدت ۶۰ سال با معرفی بیش از پنجاه هزار جلد کتاب نگاشت.[۲۵]آقابزرگ ۲۵ ذی القعده ۱۳۲۹ق کار نگارش کتاب را آغاز نمود.[۲۶] او در مدت اقامت در سامرا در این مدت هر سال دو یا سه بار به نجف اشرف و سایر شهرهای عراق مسافرت می‌نمود و کتابهای کتابخانه‌های عمومی و شخصی را دیده، بر الذریعه می‌افزود.[۲۷] این کتاب میان سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۹۷ق/۱۹۳۸–۱۹۷۷م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.[۲۸]
طبقات اعلام الشیعه
دایرة‌المعارف زندگی بزرگان شیعه که شرح احوال و آثار بزرگان شیعه را از قرن چهارم تا چهاردهم قمری معرفی می‌کند.
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال
به معرفی مؤلفان کتب رجالی شیعه همراه با شرح کوتاهی از زندگی و آثار رجالی آنان می‌پردازد. مصفی المقال شامل شرح‌حال ۶۶۰ تن از عالمان رجال است که به ترتیب حروف الفبا در این کتاب گردآوری شده‌اند.
آثار علمی دیگری نیز توسط آقابزرگ تهرانی به رشته تحریر در آمده است:
- المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
- نقباءالبشر
- هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
- النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
- توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
- تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
- ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
- ضیاء المفازات فی طریق مشایخ الاجازات، (خطی)
- اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیرالتبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث العربی)
- مستدرک کشف الظنون، یا ذیل کشف الظنون، تهران، مکتبةالاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م[۲۹]
کتابخانه
آقابزرگ تهرانی، کتابخانه‌ای جامع داشت که دارای بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب و ۲۰۰ کتاب خطی در تاریخ، زیست‌نامه، فهرست‌های عمومی، فهرست‌های خصوصی، دایرة المعارف‌ها و… بود.[۳۰] در طول حیات وی، طلاب و اهل مطالعه و تحیق از این کتابخانه بهره می‌بردند. خود شیخ با کهولت سن و اشتغال بسیار و ضعف پیری مراجعان را راهنمایی و به آنان کمک می‌کرد. این کتابخانه را وی به سال ۱۳۵۴ق. تأسیس کرده بود. برای اینکه کتابخانه از پراکندگی و تلف شدن مصون ماند، آقابزرگ در سال ۱۳۷۵ق. آ ن را وقف کرد. سپس در سال ۱۳۸۰ق. در وقف‌نامه تجدید نظر کرد، و در وقف‌نامه‌ای که به خط خود وی نوشته شده است قید کرد که اگر برای متولیان و متصدیان، امکان نگهداشت آن منتفی شد، کتابخانه را منتقل کنند و به کتابخانه امیرالمؤمنین واگذارند.[۳۱]
پانویس
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۲۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱ ص۵۰۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، زندگینامه خود نوشت آقابزرگ، ۱۳۸۲ش، ص۴۱
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۱۲.
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۱۲.
- ↑ منزوی، الذریعه و آقابزرگ تهرانی، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۶
- ↑ موسوی بجنوردی، آقابزرگ تهرانی، ۱۳۶۷ش، ص۴۵۶
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۷
- ↑ علی ربانی خلخالی؛ شهدای روحانیت شیعه در یکصد ساله اخیر؛ ج۱؛ ص و نیز بنگرید به: https://www.imna.ir/news/187224
- ↑ حائری، علی، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، وقایع ۱۳ ذی‌الحجه.
- ↑ موسوی بجنوردی، آقابزرگ تهرانی، ۱۳۶۷ش، ص۴۵۶
- ↑ آقابزرگ تهرانی، زندگینامه خود نوشت آقابزرگ، ۱۳۸۲ش، ص۴۱–۴۳
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۱۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، زندگینامه خود نوشت آقابزرگ، ۱۳۸۲ش، ص۴۲–۴۴؛ منزوی، علی نقی، الذریعه و آقابزرگ تهرانی، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۶و۱۱۷
- ↑ منزوی، الذریعه و آقابزرگ تهرانی، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۷
- ↑ صحتی‌سردرودی، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، ۱۳۷۶ش، ص۳۷–۵۰؛ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۱۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، زندگینامه خود نوشت آقابزرگ، ۱۳۸۲ش، ص۴۶
- ↑ آقابزرگ تهرانی، زندگینامه خود نوشت آقابزرگ، ۱۳۸۲ش، ص۴۶
- ↑ منزوی، الذریعه و آقابزرگ تهرانی، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۸
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۴۳- ۲۴۴
- ↑ بهاردوست، زندگینامه و کتابشناسی توصیفی استاد کاظم مدیر شانه‌چی، ۱۳۷۹ش
- ↑ آیت نور، ج ۱، ص ۱۷۰ http://www.maarefislam.com/fa/doreholomvamaarefislam/bookscontent/ayatenoor/ayatenoorfasl4-1.htm
- ↑ موسوی بجنوردی، «آقابزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۷ش، ج۲، مقدمه، ص۲۳۲
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۲۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
- ↑ موسوی بجنوردی، «آقابزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
- ↑ انصاری قمی، اختران فقاهت، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۲۵۵
- ↑ حکیمی، حماسه غدیر، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۵و۳۱۶.
یادداشت
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، «زندگینامه خود نوشت آقابزرگ»، کتاب ماه کلیات، ش ۶۹، ۱۳۸۲ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- انصاری قمی، ناصر الدین، اختران فقاهت، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- انصاری قمی، ناصر الدین. اختران فقاهت، بررسى زندگى علمى و سياسى گروهى از علماى سده اخير، قم، دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، قم: دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتابشناسی، ۱۳۸۹ش.
- صحتی سردرودی، محمد، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- منزوی، علی نقی، الذریعه و آقابزرگ تهرانی، کتاب ماه کلیات، ش۶۹، ۱۳۸۲ش.
- موسوی بجنوردی، محمدکاظم، «آقابزرگ تهرانی»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دائرة المعارف بزرگ اسلامی