مشهد
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| ویژگی | وجود حرم امام رضا (ع) |
| استان | خراسان رضوی |
| مساحت | ۳۵۱ کیلومتر مربع |
| جمعیت کل | ۳٬۰۰۱٬۱۸۴ تن در سال ۱۳۹۵ش |
| زبان | فارسی |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | توس، سناباد |
| اماکن | |
| حوزه علمیه | مدرسه عباسقلی‌خان • مدرسه نواب • مدرسه پریزاد • مدرسه میرزا جعفر • مدرسه دو در |
| مساجد | مسجد گوهرشاد • مسجد ملاهاشم • مسجد هفتاد و دو تن (شاه) • مسجد فیل • مسجد کرامت |
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
مشهد یا مشهدالرضا از شهرهای مهم مذهبی شیعیان در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود. مشهد دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران است و بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ش حدود دو میلیون و ۷۶۰ هزار تن جمعیت دارد. این شهر به دلیل وجود حرم امام رضا(ع)، سالانه پذیرای حدود ۳۰ میلیون نفر زائر ایرانی و خارجی است.
شهر مشهد، در سال ۱۳۸۸ش، پایتخت معنوی ایران نام گرفت و همچنین از سوی سازمان آیسسکو، پایتخت فرهنگ اسلامی در سال ۲۰۱۷ شناخته شده است.
نامگذاری
واژه مشهد به معنی محل شهادت است. امام رضا(ع) پس از قتل به دست مأمون عباسی در سال ۲۰۲ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم در زمان شاه طهماسب صفوی، مردم توس به مشهد کوچ داده شدند و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.[۱]
در برخی منابع تاریخی، مشهد با نام‌های مشهد طوس و مشهد نوقان نیز نام برده شده است.[۲]
تاریخ
قرن سوم: شکل‌گیری شهر مشهد
از آغاز سکونت مردم در کنار مدفن امام رضا (ع)، اخبار دقیقی در دست نیست، اما بر اساس اسناد تاریخی، در اواخر قرن سوم هجری قمری، گروهی از علویان، سادات و خویشاوندان در کنار مزار وی ساکن بوده‌اند.[۳] به تدریج محل‌هایی برای استراحت زائران، بازار و مسافرخانه‌هایی در این محل پدید آمد و مشهد الرضا به معنای محل دفن امام رضا (ع)، به شهری در کنار شهر نوقان(نوغان) تبدیل شد و گروه زیادی از شیعیان و علاقمندان به اهل بیت، در آن ساکن شدند یا برای زیارت به آن وارد شدند.[۴]
قرن چهارم: ویرانی حرم به دست سبکتکین
قرن چهارم هجری قمری، با رفت و آمد علما و دانشمندان مسلمان و محدثان خراسان به مشهد همراه بود؛ تا آنجا که شیخ صدوق چند بار از ری به مشهد رفت و سه مجلس از کتاب امالی او، در کنار مزار امام رضا (ع) نوشته شده است.[۵] [یادداشت ۱]در این دوره که مقارن حکومت آل بویه در ایران بوده، مساجد و مدارسی در مشهد پدید آمد و عالمان و فقیهان شیعه به تبلیغ معارف اهل بیت مشغول بوده‌اند.[۷] پس از روی کار آمدن غزنویان در ایران، در میانه سال‌های ۳۷۰ تا ۳۸۰ق، امیر سبکتکین به دلیل ضدیت با شیعه و تحت تاثیر تبلیغات مخالفان اهل بیت، دستور ویران‌کردن شهر مشهد را صادر کرد. در این جریان، گنبد حرم امام رضا (ع) تخریب شد، ورود زائران به حرم ممنوع و ساکنان شهر هم اخراج شدند. حتی منازل شهر هم ویران شد تا مشهد به شهری ویران تبدیل شود. مشهد تا سال‌ها خالی از سکنه ماند.[۸]
پس از مرگ سبکتکین،(۳۸۶ق.) حرم امام رضا (ع) در دوره سلطان محمود غزنوی (حکومت: ۳۸۷-۴۲۱ق)، جانشین و پسر سبکتکین، بازسازی شد و شهر مشهد بار دیگر رونق یافت و نماز جمعه و کرسی‌های خطابه در آن برقرار شد و در طول حکومت غزنویان در آرامش به سر برد.[۹]
قرن پنجم و ششم: آرامش طولانی و آشوب یکباره
در دوره حکومت سلجوقیان در قرن پنجم قمری، اگرچه حاکمان حنفی مذهب بودند، اما برای حرم امام رضا (ع) احترام قائل بودند و به زیارت آن می‌رفتند. روایاتی از توجه ویژه امیران سلجوقی از جمله ملکشاه و سلطان سنجر، به حرم امام رضا (ع) نقل شده است.[۱۰] بر اساس روایات تاریخی، در این دوره راه‌های منتهی به مشهد امن شد، راهزنان جرأت راهزنی نداشتند و دشمنان اهل بیت نمی‌توانستند مانع از رفت و آمد زائران به مشهد شوند.[۱۱]
مشاجره میان یک تن از علویان و فقیهی از اهل سنت در عاشورای ۵۱۰ قمری، سرانجام به محاصره مشهد، حمله به آن و خراب کردن حرم امام رضا (ع) و همچنین کشته شدن و غارت مردم انجامید.[۱۲] پس از این رخداد تاکنون، حرم امام رضا (ع) هیچ گاه به طور کامل تخریب نشده است.[۱۳] برخی از مورخان، معتقدند مشاجره علوی و فقیه سنی به آشتی انجامیده، اما فرقه کرامیه با استفاده از شرایط ایجاد شده، به تحریک مردم پرداخته‌اند.[۱۴] این رخداد در دوره حکومت سلطان سنجر سلجوقی و در زمان حمله او به غزنین رخ داد. سلطان سنجر پس از آگاهی از این رخداد، مَجْد المُلْک قمی، وزیر خود را مأمور کرد تا حرم امام رضا (ع) را از نو بسازند، شهر مشهد را بازسازی کنند و وسائل رفت و آمد زائران را فراهم کنند.[۱۵] پس از این، مشهد هیچگاه نزاع شیعه و سنی به خود ندیده است.[۱۶]
قرن هفتم: حمله مغول و اختلافات تاریخی
چنگیز مغول در سال ۶۱۷ قمری به خراسان حمله کرد، شهرها را به آتش کشید، مردمان فراوانی را کشت و مساجد و مدارس را ویران کرد.[۱۷] دو شهر قدیمی و مشهور نوقان و طابران در نزدیکی مشهد، به طور کامل ویران شدند و امروزه جز بنای هارونی، اثری از این شهرها در دست نیست. با این حال اما شهر مشهد، به نوشته برخی منابع (فضل الله بن روزبهان خنجی در مهمان‌نامه بخارا)، مأمن مردم قرار داده شد و به دستور چنگیز، هر کس به آنجا می‌رفت در امان بود.[۱۸] ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، از ویران ساختن شهر مشهد و حرم امام رضا (ع) سخن گفته. با این حال، عطاملک جوینی در تاریخ جهانگشا، از خراب شدن حرم امام رضا (ع) سخنی نگفته است.[۱۹]
قرن هشتم و نهم: توجه ویژه به حرم امام رضا
مشهد در دوره ایلخانیان ( ۶۵۴-۷۵۰ق) و تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ق) توسعه یافت و این دو سلسله توجه ویژه‌ای به حرم امام رضا (ع) و شهر مشهد داشتند.[۲۰] شاهرخ، جانشین امیر تیمور که در هرات حکومت می‌کرد، چند ماه از سال در مشهد ساکن می‌شد. همسر او گوهرشاد، مسجد باشکوهی در کنار حرم امام رضا (ع) ساخت و وقف کرد که مسجد گوهرشاد خوانده می‌شود.[۲۱]
قرن دهم و یازدهم: آبادانی شهر و گسترش حرم
با ظهور دولت صفویه در اوایل سده دهم هجری قمری، مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و در پی آن، شهر مشهد به یکی از کانون‌های اصلی تشیع در ایران تبدیل شد.[۲۲] پادشاهان صفوی اهتمام جدی‌ای به آبادانی مشهد داشته و بخش‌های جدیدی به حرم امام رضا (ع) اضافه کردند؛ از جمله صحن شمالی که امروزه صحن کهنه خوانده می‌شود. طلایی شدن گنبد حرم، بازسازی باروی شهر مشهد، توسعه کشاورزی، امور تجاری و صنعت، افزایش حضور عالمان و رجال شیعه و تأسیس مدارس جدید، رونق ویژه‌ای به مشهد بخشید.[۲۳]
قرن دوازدهم و سیزدهم: از پایتختی تا به توپ بسته شدن
نادرشاه افشار (۱۰۶۷-۱۱۲۶ق)پس از غلبه بر رقیبان، مشهد را پایتخت قرار داد و کوشش بسیاری در آبادانی آن کرد. مناره‌های حرم امام رضا (ع) در زمان او طلاکاری شد و سقاخانه صحن کهنه در زمان او ساخته شد.[۲۴] گفته شده در این دوره به دستور نادرشاه، بسیاری از ارامنه جُلفای اصفهان و دیگر مناطق ایران را در مشهد سکونت داده و برای آنان کلیسا ساخته شد. همچنین به دستور مقامات حکومتی آنها فقط می‌توانستند به مشاغل زرگری، جواهرسازی و بازرگانی اشتغال داشته باشند.[۲۵]
با آغاز حکومت قاجاریان (۱۱۷۴-۱۳۰۴ش)، پایتخت ایران از مشهد به تهران منتقل شد. با این حال توسعه مشهد متوقف نشد؛ بازارها و کاروانسراهایی در آن احداث شد، رواق‌های متعددی در حرم امام رضا ساخته شد. طلاکاری صحن نو و کهنه و آینه‌کاری حرم و همچنین رواق‌های دارالسیادة و دارالحفاظ، مربوط به همین دوره است.[۲۶]
در اواخر دوران قاجار، مشهد مورد حمله روس‌ها قرار گرفت و حرم امام رضا (ع) به توپ بسته شد و تعدادی از مردم کشته شدند. در این واقعه اموال و همچنین طلاهای موجود در خزانه حرم، تخلیه شد.[۲۷]
قرن چهاردهم: دوره گسترش و توسعه
در دوره حکومت پهلوی، شهر مشهد بیش از گذشته توسعه یافت. ساخته شدن محلات، خیابان‌ها و میادین، ورود وسائل نقلیه، احداث فرودگاه و راه‌آهن و جاده، برخی از این موارد است.[۲۸]
پایتخت معنوی و فرهنگی
شهر مشهد، از سال ۱۳۸۸ شمسی، پایتخت معنوی ایران خوانده شد.[۲۹] این شهر همچنین از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی کشورهای اسلامی (آیسسکو)، پایتخت فرهنگ اسلامی در سال ۲۰۱۷ میلادی نام گرفته است.[۳۰] سازمان آیسسکو، برای هر سال سه شهر را به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی یا پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی می‌کند.[۳۱]
حرم امام رضا (ع)
امام رضا (ع)، به دستور مأمون در بقعه هارونیه و نزدیک قبر هارون دفن شد[۳۲] و این محل به تدریج مشهدالرضا خوانده شد.[۳۳] تا زمان حکومت تیموریان، گذاشتن ضریح بر مزار امام رضا (ع) مرسوم نبوده است.[۳۴] مساحت حرم امام رضا (ع) تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۲۰ هزار متر مربع بوده که این مساحت به یک میلیون متر مربع در سال ۱۳۹۲ شمسی رسیده است.[۳۵]
ضریح پنجم حرم امام رضا (ع)، در ۱۶ اسفند ۱۳۷۹، نصب شده و ۱۲ تن وزن دارد.[۳۶] ۲۸ رواق با بیش از ۶۳ هزار متر مربع فضای مسقف، ظرفیت ۱۶۰ هزار نمازگزار را دارد.[۳۷]
آستان قدس رضوی، موسسه‌ای بزرگ و چندوجهی که مدیریت حرم امام رضا (ع) هم در آن صورت می‌گیرد، یک سازمان فرهنگی، مذهبی و اقتصادی است که با بهره‌مندی از موقوفات بسیار، بزرگترین سازمان موقوفاتی جهان اسلام خوانده شده است.[۳۸] موقوفات منقول حرم امام رضا (ع) عبارتند از قرآن‌ها، کتب خطی، جواهرات، اشیای نفیس، ظروف، پارچه‌ها و تابلوها، که در موزه‌ها و خزانه آن نگهداری می‌شود و موقوفات غیرمنقول عبارتند از املاک، اراضی، باغ‌ها و ساختمان‌ها.[۳۹] بازوی اقتصادی حرم امام رضا(ع) که «سازمان اقتصادی رضوی» خوانده می‌شود، نزدیک به ۴۰ شرکت اقتصادی در بخش‌های مختلف صنعت و معدن، کشاورزی و عمران و خدمات را اداره می‌کند.[۴۰]
حوزه علمیه
حوزه علمیه مشهد تاریخ کهنی دارد. بر اساس برخی منابع، فعالیت‌های علمی در حرم امام رضا علیه‌السلام در قرن‌های پیش از دوره صفویه نیز رواج داشته است و برخی عالمان بزرگ مثل ابن بابویه، شیخ طوسی، ابوعلی فضل بن حسن طَبْرِسی، ابوالبرکات محمدبن اسماعیل مشهدی، ابن ابی جمهور و خواجه نصیرالدین طوسی در این شهر سکونت داشته و محافل علمی تشکیل داده بودند. در دوران صفویه مهاجرت علمایی از جبل عامل به مشهد مثل حسین بن عبدالصمد حارثی (پدر شیخ بهائی)، شیخ حر عاملی و شیخ لطف الله میسی و توجه دولت صفوی به مسئله تعلیم، تعلم و تبلیغات دینی و ساخت مدارس دینی در خراسان باعث توسعه و تقویت محافل علمی شد و حوزه علمیه مشهد به حوزه علمی پرمایه و نیرومندی تبدیل شد.
در دوران قاجار نیز به توسعه و تقویت حوزه علمیه مشهد رسیدگی می‌شد. حوزه علمیه مشهد پس از انقلاب مشروطه که واقعه گوهرشاد رخ داد، و خاصه پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند به مشهد، آقازاده خراسانی، فرزند آخوند خراسانی، و حاج آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۲۶ش) که هر دو درس خوانده نجف بودند، و نیز شیخ مرتضی آشتیانی، به ویژه از حیث دروس خارج فقه و اصول بیش از پیش رونق گرفت.
این حوزه تحت زعامت علمای بزرگی چون حاج آقا حسین قمی و آقازاده خراسانی در دوره پهلوی اول در موارد متعدد به علمکردهای گوناگون سیاسی و اجتماعی حکومت که با شئونات دینی جامعه منافات داشت واکنش نشان داد. احیای دوباره حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزا احمد کفایی، شیخ مرتضی آشتیانی و میرزا مهدی اصفهانی بود. مهاجرت آیت الله میلانی تحول و جهش علمی و دینی این حوزه را بیش از پیش استوار و ارتقا بخشید، وی در جهت ساماندهی حوزه کارهای مهمی انجام داد. حوزه علمیه مشهد در جنبش‌های اجتماعی مثل؛ ملی کردن صنعت نفت، قیام۱۵ خرداد ۱۳۴۲، مخالفت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و اصلاحات ارضی، اعتراض به تبعید امام خمینی و پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشت.
مدارس علمیه و قدیمی
- مدرسه پائین پا
- مدرسه دودر
- مدرسه حاج حسن
- مدرسه میرزا جعفر
- مدرسه عباسقلی خان
- مدرسه نواب
- مدرسه ملا محمد باقر
- مدرسه سلیمان خان
- مدرسه پریزاد
- مدرسه بالاسر
- مدرسه ابدال خان
- مدرسه قران خان
- مدرسه رضوان
- مدرسه مسشاری
- مدرسه رضوان نو
- مدرسه فاضل خان
- مدرسه پیر مراد
- مدرسه موسوی‌نژاد
- مدرسه آیت اللّه صدوقی
- مدرسه بزرگ آیت اللّه میلانی[۴۱]
مشاهیر
- شیخ طوسی
- سید عبدالله شیرازی
- سید علی سیستانی
- سید حسن طباطبایی قمی
- سید محمدهادی میلانی
- سید جواد خامنه‌ای
- سید علی خامنه‌ای
- سید جلال آشتیانی
- سید عزالدین حسینی زنجانی
- سید حسن ابطحی
- میرزا جواد آقا تهرانی
- سید یونس اردبیلی
- میرزا علی فلسفی
- محمدرضا حکیمی خراسانی
- مهدی واعظ خراسانی
- محمد واعظ‌زاده خراسانی
- احمد کافی
- کاظم مدیرشانه‌چی
- جعفر زاهدی
- محمدهادی عبدخدایی
- محمدمهدی رکنی یزدی
- حسین وحید خراسانی
- مهدی اخوان ثالث
- میرزا مهدی اصفهانی
- حسنعلی مروارید
- شیخ ابوالحسن شیرازی
مسجدها
- مسجد جامع گوهرشاد
- مسجد فیل
- مسجد احمدیه
- مسجد افشارها
- مسجد آب‌انبار
- مسجد آقا حسین
- مسجد برجی
- مسجد پاچنار
- مسجد پارسائی
- مسجد پل سنگی
- مسجد تبرک
- مسجد جعفریها
- مسجد جواد معمار
- مسجد حاج رجبعلی
- مسجد حاج رضا
- مسجد حاج سرکه
- مسجد حاج فیض اللّه
- مسجد حاج ملا هاشم
- مسجد حاج مهدی
- مسجد حاج میرزا
- مسجد حضائی
- مسجد حضرت صادق(ع)
- مسجد حقیقی
- مسجد حکیم
- مسجد حیدری‌ها
- مسجد خودرود
- مسجد خونی
- مسجد درخت بید
- مسجد دیدگاه
- مسجد ذو الفقار
- مسجد رضائیه
- مسجد روی حوض
- مسجد زابلی
- مسجد سر آب میرزا
- مسجد سردرب
- مسجد سناآباد
- مسجد شاه
- مسجد صاحب الزمان
- مسجد صاحب‌کار
- مسجد صدیقی‌ها
- مسجد علی اکبریها
- مسجد فاضل
- مسجد فرهاد
- مسجد فضل‌گرها
- مسجد قائم
- مسجد قبله
- مسجد قوچانی
- مسجد کرامت
- مسجد کوچه زردیها
- مسجد گلشن
- مسجد مجید
- مسجد محراب خان
- مسجد محمدی‌ها
- مسجد مروی‌ها
- مسجد مصلی
- مسجد معتمد
- مسجد معمار
- مسجد مغولها
- مسجد مقبره
- مسجد مقبل السلطنه
- مسجد ملک
- مسجد نایب
- مسجد نظر یافته
- مسجد نور
- مسجد هراتی
- مسجد یزدیها
و مسجدهای دیگری که در سال‌های اخیر بنا شده است.[۴۲]
بقعه‌های مشهد و حومه
- بقعه پیر پاره‌دوز
- بقعه گنبد خشتی
- بقعه گنبد سبز
- بقعه مصلی
- بقعه خواجه ربیع
- بقعه اباصلت
- بقعه خواجه مراد
- بقعه میرزا ابراهیم
- بقعه ایوان طوق
- بقعه ارسلان
- بقعه بابا زنگی
- بقعه شیخ احمد
- بقعه زین العابدین
- بقعه لقمان سرچین
- بقعه رباط شرف
- بقعه شیخ عبدالله
- بقعه ملا علی
- بقعه یحیی
- بقعه ملا علی
- بقعه امامزاده
- بقعه سید حسن
- بقعه نجم الدین
- بقعه سلطان محمد
- بقعه نظام الدین
- بقعه قطب الدین
- بقعه شاه محمود
- بقعه فضل بن شاذان
- بقعه سید مرتضی
- بقعه کمال الملک
- بقعه امامزاده[۴۳]
حسینیه‌ها و تکایا
- حسینیه اصفهانی‌ها
- حسینیه آذربایجانی‌ها
- حسینیه کاشانی‌ها
- حسینیه قمی‌ها
- حسینیه طبسی‌ها
- حسینیه تهرانی‌ها
- حسینیه شیخ محمد تقی بجنوردی
- حسینیه همدانی‌ها
- تکیه علی اکبریها
- علویه حاجی عابدزاده
- حسینیه حاجی عابدزاده
- حسینیه عابدزاده
- سجادیه
- باقریه
- صادقیه
- کاظمیه
- رضویه
- جوادیه
- نقویه
- عسکریه
- مهدیه حاجی عابدزاده
- فاطمیه
- نرگسیه
- زینبیه
- کانون بحث[۴۴]
پانویس
- ↑ «نام «مشهد»»، پورتال شهر مشهد. بازبینی‌شده در ۲۴ خرداد ۱۳۹۴
- ↑ میرمحمدی، «پژوهشی در مکان‌های ملقب به مشهد در ایران»، ص۶۶.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۲.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۲، ۴۳.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۴.
- ↑ https://profdoc.um.ac.ir/articles/a/1073944.pdf
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۴، ۴۵.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۴۸.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۰.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۱، ۵۲.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۱، ۵۲.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۲، ۵۳.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۹.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۴.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۵.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۱.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۷.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۸.
- ↑ حامی، تاریخ تعرضات به حرم رضوی، پایگاه اینترنتی مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۰، ۶۱.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۱.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۱.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۲، ۶۳.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۵.
- ↑ نگاه کنید به: مختاری و مختاری، «ارمنیان در مشهد؛ نگاهی به حضور ارمنیان در مشهد و نقش اقتصادی و فرهنگی آنان»، ص۲۵۶.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۵.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۵، ۶۶.
- ↑ عطاردی، فرهنگ خراسان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۶۶.
- ↑ معرفی مشهد به عنوان پایتخت معنوی، روزنامه دنیای اقتصاد، ۵ آبان ۱۳۸۸ش.
- ↑ منشور مشهد پایتخت فرهنگ اسلامی، پایگاه اینترنتی مشهد ۲۰۱۷.
- ↑ فرید جواهرزاده، مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام در ۲۰۱۷، پایگاه اینترنتی روزنامه ایران، کد خبر: ۱۱۷۷۲۶.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۹۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۹۷.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۱، ۱۳۹۲، ص ۷۷.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۱، ۱۳۹۲، ص ۷۷.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۱، ۱۳۹۲، ص ۷۷ و ۷۸.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۱، ۱۳۹۲، ص ۱۶.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۱، ۱۳۹۲، ص ۱۶ و ۱۷.
- ↑ پرتو خورشید، ج ۳، ۱۳۹۲، ص ۲۲ و ۲۳.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۸۹.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۸۸.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۸۹.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۹۰.
یادداشت
منابع
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، ج۷، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- عطاردی، عزیزالله، فرهنگ خراسان - بخش طوس، ج ۱، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۸۱ش.
- مختاری، علی و سمانه مختاری، «ارمنیان در مشهد؛ نگاهی به حضور ارمنیان در مشهد و نقش اقتصادی و فرهنگی آنان»، در فصلنامه پیمان، شماره ۷۴، زمستان ۱۳۹۴ش.
- میرمحمدی، حمیدرضا، «پژوهشی در مکان‌های ملقب به مشهد در ایران»، در فصلنامه مشکوة، پاییز ۱۳۷۴ش.
- معرفی مشهد به عنوان پایتخت معنوی، روزنامه دنیای اقتصاد، ۵ آبان ۱۳۸۸ش.
- منشور مشهد پایتخت فرهنگ اسلامی، پایگاه اینترنتی مشهد ۲۰۱۷.
- فرید جواهرزاده، مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام در ۲۰۱۷، پایگاه اینترنتی روزنامه ایران، کد خبر: ۱۱۷۷۲۶.
- حامی، تاریخ تعرضات به حرم رضوی، پایگاه اینترنتی مرکز اسناد انقلاب اسلامی.