کنترل جمعیت
کنترل جمعیت یا تنظیم خانواده اقداماتی از سوی دولت‌ها و مردم با هدف تنظیم میزان زاد و ولد است. مسئله کنترل جمعیت از مسائل جدیدِ مورد توجه فقیهان است. از نظر آنان کنترل جمعیت در جهت محدودساختن زاد و ولد، حرام نیست و در مقابل، فرزندآوری نیز واجب نیست. با این حال، برخی با استناد به دسته‌ای از آیات و روایات بر این نظرند که زیادی اولاد در دین اسلام مطلوب و در مقابل، محدودساختن زاد و ولد نامطلوب است. تعدادی نیز با استناد به دسته‌ای دیگر از آیات و روایات بر این باورند که کنترل جمعیت جایز و کاری مباح است. عده‌ای از فقیهان نیز معتقدند حکم کنترل جمعیت با توجه به شرایط خاص ممکن است به حرمت یا وجوب تغییر یابد و تابع تصمیم حکومت اسلامی است؛ مثلا اگر در برهه‌ای، زیادی جمعیت به نفع جامعه اسلامی نباشد، حکومت اسلامی می‌تواند محدودیت‌هایی بر زاد و ولد اعمال کند. بر مردم نیز واجب است از حکم وی تبعیت کنند.
در موافقت و مخالفت با مسئله کنترل جمعیت آثار متعددی از سوی عالمان و محققان مسلمان به رشته تحریر درآمده است. «رساله نکاحیه» از سید محمدحسین حسینی طهرانی و «اسلام و تنظیم خانواده» از سید محمدعلی ایازی ازجمله این آثارند.
مفهوم‌شناسی
کنترل جمعیت، مجموع اقداماتی است که از سوی دولت‌ها و مردم با هدف تنظیم میزان زاد و وَلد صورت می‌گیرد.[۱] کنترل جمعیت با واژه‌های دیگری همچون «تنظیم خانواده»، «تنظیم نسل» یا «تنظیم زاد و ولد» نیز مطرح شده است.[۲] گفته شده کنترل جمعیت یا تنظیم خانواده عملی آگاهانه و ارادی است که در سطح خانواده با هدف برقراری توازن بین امکانات اقتصادی و تعداد اولاد و در سطح جامعه با هدف ایجاد تعادل بین نرخ جمعیت و میزان تولید، انجام می‌گیرد.[۳] بر همین اساس گفته‌اند که منظور از کنترل جمعیت لزوماً کاهش جمعیت نیست؛ بلکه گاه به‌معنای افزایش جمعیت است.[۴] با این حال، تعبیر «کنترل جمعیت» یا «تنظیم خانواده»، در برخی نوشته‌ها وقتی بدون قید بیاید، به معنای محدودساختن زاد و ولد است.[۵]
جایگاه و اهمیت
کنترل جمعیت از مسائل اجتماعی مورد توجه در قرن چهادهم و پانزدهم هجری قمری در همه کشورهای دنیا، به‌ویژه کشورهای مسلمان است.[۶] بنا به گزارش برخی محققان این مسئله در حوزه‌های مختلف جامعه‌شناختی، تربیتی، سیاسی و اقتصادی قابل طرح است.[۷] مسئله کنترل جمعیت همچنین به‌عنوان یک مسئله مستحدث میان فقهای مسلمان مورد توجه بوده است و به بررسی محدوده و حکم شرعی آن پرداخته‌اند.[۸]
گفته می‌شود اگرچه در آیات و روایات و در سخن فقهایِ گذشته به‌طور صریح بحثی درباره حکم شرعی مسئله کنترل جمعیت وجود ندارد؛ ولی عده‌ای از فقها در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری با استناد به دسته‌ای از آیات و روایات دیدگاه‌هایی درباره این مسئله اتخاذ کرده‌اند.[۹] تعدادی از آنان در ضمن درس خارج فقه خود،[۱۰] برخی در ضمن آثاری در موضوع مسائل مستحدثه فقهی[۱۱] و گروهی دیگر نوشته‌های مستقلی در موضوع کنترل جمعیت ارائه کرده‌اند.[۱۲] همچنین در استفتائاتی که از برخی مراجع تقلید در این حوزه به عمل آمده، فتواهایی صادر شده است.[۱۳]
سیاست‌ها و قوانین وضع شده در ایران در راستای محدود کردن یا افزایشِ زاد و ولد یکی از عوامل مؤثر بر کنترل جمعیت این کشور بوده‌اند.[۱۴] این سیاست‌های جمعیتی در چند دوره قبل و بعد از انقلاب اعمال شد.[۱۵]
حکم اولی
یکی از خطاهائی که خود ما کردیم-بنده خودم هم در این خطا سهیمم-این مسئلۀ تحدید نسل از اواسط دهۀ ۷۰ به این طرف باید متوقف می‌شد. البته اولی که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، لیکن از اواسط دهۀ ۷۰ باید متوقف می‌شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود...نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونی اگر ما پیش برویم کشور پیر خواهد شد. خانواده‌ها، جوان‌ها باید تولید مثل را زیاد کنند؛ نسل را افزایش دهند.
بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در اجتماع مردم بجنورد در ۱۹ مهر ۱۳۹۱ش.
از نظر برخی فقیهان حکم اولی کنترل جمعیت، وجوب و حرمت نیست؛ بلکه مطلوبیت یا عدم مطلوبیت آن وابسته به نظر شارع است.[۱۶] به‌گفته محمد مؤمن با وجود تأکیدهای زیادی که در آموزه‌های دینی بر فرزندآوری شده، با این حال این عمل واجب نیست و در مقابل، جلوگیری از آن نیز حرام نیست.[۱۷] درباره حکم اولی کنترل جمعیت دو دیدگاه عمده از سوی فقیهان ارائه شده است:
مطلوب نبودن کنترل جمعیت در شریعت اسلام
برخی عالمان مسلمان با استناد به آیات و روایات به عدم مطلوبیت کاهش جمعیت قائل شده‌اند.[۱۸]
ازجمله آیات مورد استناد برای مطلوبیت تکثیر نسل موارد زیر است:
- آیه ۷۲ سوره نحل که به وجود همسرانی برای انسان از جنس خودش برای آوردن فرزندان و نوادگان اشاره دارد.[۱۹]
- آیه ۱۲ سوره نوح که زیادی فرزند را نعمت الهی و از امدادهای خداوند نسبت به والدین می‌داند.[۲۰]
- آیه ۳۱ سوره اسراء و آیه ۱۴۰ سوره انعام که کشتن فرزندان را به سبب ترس از فقر، گناهی بزرگ به شمار آورده است.[۲۱]
- آیه ۴۶ سوره کهف که فرزندان را در کنار اموال، زینت حیات دنیا معرفی کرده است.[۲۲]
همچنین به روایاتی بر مبغوض بودن کنترل جمعیت استناد شده است؛ ازجمله:
- روایات و فتاوای بیان‌گر حرمت عَزْل (خارج‌کردن منی بیرون از رَحِم همسر):[۲۳] با این استدلال که عزل، با حکمت و عرض اصلی شارع از ازدواج یعنی فرزندآوری منافات دارد[۲۴] و لذا مطلوب شارع نیست.[۲۵]
- روایات مباهات پیامبر(ص) به زیادی جمعیت مسلمانان.[۲۶]
- روایاتی که مسلمانان را به ازدواج، به‌ویژه با زن بچه‌زا توصیه می‌کنند.[۲۷]
جواز کنترل جمعیت
تعدادی از فقیهان بر این باورند که کنترل جمعیت مبغوض شارع نیست و به لحاظ حکم اولی، عملی جایز و مباح است. برخی از ادله‌ای که برای جواز کنترل جمعیت به آن استناد شده به شرح زیر است:
- براساس اصل اباحه هرگاه در حرمت چیزی شک شود و دلیلی بر حرمت آن وجود نداشته باشد، اصل بر جایز بودن آن است و از آنجا که در بحث کنترل جمعیت دلیل خاصی بر حرمت پیشگیری از بارداری نداریم، پس محدودساختن زاد و ولد جایز است.[۲۸]
- براساس آیه ۷۴ سوره فرقان مؤمنان از خداوند می‌خواهند تا همسران و ذریه و فرزندان آنان را از طاعت‌کنندگان و باتقوایان قرار دهد.[۲۹] از این آیه چنین برداشت شده است که تنها فرزندانی که در مسیر طاعت الهی‌اند مطلوب‌اند و زیادی اولاد مطلوب نیست.[۳۰]
- روایات جایزبودن عزل یا ریختن منی خارج از رَحِم را دلیلی بر جواز کنترل جمعیت و پیشگیری از بارداری به شمار آورده‌اند.[۳۱]
- روایاتی که اندک بودن عیال و اولاد را باعث برخورداری از آسایش[۳۲] و زیادی آن را موجب گرفتاری[۳۳] دانسته‌اند.
- در حدیث نبوی چنین آمده است که «خدایا به محمد و آل او و به دوستداران آن‌ها عفاف و کفاف و به دشمنان‌شان مال و فرزند زیاد بده».[۳۴] محمدرضا حکیمی در توضیح این حدیث گفته است که بر پیروان سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) لازم است که خواستار فرزند زیاد نباشند تا بتوانند برای فرزندان خود رفاه و تندرستی و اعتدال روحی و مسائل مربوط به آموزش و پرورش آنان را به خوبی و با محبت و مهر تأمین کنند تا فرزندانی سالم، مفید و رشدیافته به جامعه تحویل دهند.[۳۵]
حکم ثانوی
به‌گفته مکارم شیرازی اگرچه حکم اولی کنترل جمعیت دائر مدار مطلوبیت و عدم مطلوبیت یا استحباب و غیر استحباب است، ولی حکم ثانوی آن می‌تواند در شرایط خاص به وجوب یا حرمت تغییر یابد.[۳۶] برای نمونه در صورت کم‌شدن جمعیت مسلمانان و کثرت دشمنان ممکن است، کنترل جمعیت، به‌معنای محدودساختن زاد و ولد، حرام شود و یا زیادشدن زاد و ولد واجب اعلام گردد.[۳۷]
به‌گفته سیدمحمد بهشتی چنان‌چه مطالعات و محاسبات کارشناسان اجتماعی باایمان، آگاه و واقع‌بین به این نتیجه رسید که اگر در جامعه اسلامی شمار فرزندان از حد معینی فراتر رود، سلامتی و هستی آن در معرض خطر است، از آنجا که مطابق نصوص اسلامی حفظ نظام جامعه از فرد محترم‌تر است، به‌راحتی می‌توان فتوا داد که بر این امت واجب است که میزان فرزندان خود را در حد معینی نگه دارند.[۳۸]
سید محمدصادق روحانی نیز معتقد است که کنترل جمعیت به خودی خود جایز است، اما در سطح نوعی و همگانی به منظور متوقف کردن زاد و ولد در حد معینی که منجر به انقراض نسل شود، حرام است.[۳۹]
کنترل جمعیت تابع تصمیم حکومت اسلامی
امام خمینی در پاسخ به پرسشی درباره کنترل جمعیت، فرزندآوری یا پیشگیری از باروری را تابع تصمیم حکومت اسلامی دانسته است؛[۴۰] بدین بیان که اگر در برهه‌ای، زیادی جمعیت و کثرت زاد و ولد به نفع جامعه اسلامی نباشد و کم‌بودن زاد و ولد به مصلحت جامعه اسلامی باشد، حکومت اسلامی و در رأس آن حاکم شرعی یا ولی فقیه می‌تواند محدودیت‌هایی بر زاد و ولدِ اعمال کند و بر مردم واجب است که از حکم وی تبعیت کنند.[۴۱]
محمد فاضل لنکرانی می‌گوید در شرایطی که حکومت اسلامی مصلحت جامعه را در کنترل جمعیت و تنظیم خانواده تشخیص دهد فقط می‌تواند جامعه را به کنترل جمعیت از راه‌های حلال تشویق نماید، ولی نمی‌تواند از راه‌های حرام مانند سقط جنین استفاده کند و یا مردم را ملزم به جلوگیری نماید.[۴۲]
راه‌های کنترل جمعیت و دیدگاه فقها درباره آن‌ها
برخی از راه‌های کنترل جمعیت و نظر فقها درباره آن به شرح زیر است:
- عزل (بیرون ریختن منی از رحم):[۴۳] از قدیمی‌ترین راه‌های پیشگیری از بارداری[۴۴] که به‌نقل از فخر المحققین مشهور فقهای امامیه آن را مکروه دانسته‌اند.[۴۵]
- سقط جنین: از نظر فقهای شیعه، سقط جنین از روی عمد حرام است؛[۴۶] اگرچه در برخی کشورها شایع است.[۴۷] گفته شده در حرمت سقط، اختلافی میان فقها نیست.[۴۸]
- پیشگیری از باروری به وسیله دارو:[۴۹] از نظر فقها در صورتی که ضرری برای زن نداشته باشد، جایز است.[۵۰]
- عقیم‌کردن مرد یا زن:[۵۱] عقیم‌سازی از نظر برخی فقها حرام است؛[۵۲] زیرا از مصادیق ضرر زدن به خود و همچنین تغییر در خلقت خداوند است که بر پایه آیه وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیغَیرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ[۵۳] حرام است.[۵۴]
- بستن لوله رحم:[۵۵] بنا به فتوای فقها در صورتی که ضرری برای زن نداشته باشد و موجب عقیم‌شدن و نگاه و لمس نامحرم نشود، جایز است.[۵۶]
کتاب‌شناسی
در مخالفت و موافقت با مسئله کنترل جمعیت، کتاب‌هایی از سوی عالمان و محققان مسلمان به رشته تحریر درآمده که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
- رسالهٔ نکاحیه؛ کاهش جمعیت، ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، اثر سید محمدحسین طهرانی: این کتاب حاصل سخنرانی‌های نویسنده در ماه رمضان در سال ۱۳۹۰ق در مسجد قائم در تهران است که در سال ۱۳۷۳ش توسط مؤلف تصحیح و تکمیل شد و در اوج اجرای سیاست‌های کنترل جمعیت، به‌عنوان یک اثر اعتراضی منتشر گردید.[۵۷]
- اسلام و تنظیم خانواده، نوشته سید محمدعلی ایازی: نویسنده در این کتاب دیدگاه و ادله مخالفان کنترل جمعیت را با عنوان «شبهات مخالفین تنظیم خانواده»، نقل نموده و سپس آن‌ها را نقد و بررسی کرده است.[۵۸]
- کنترل جمعیت از دیدگاه اسلام، اثر فرج‌الله نادری. این نوشتار درصدد بررسی دیدگاه اسلام در مورد کنترل جمعیت است. ازاین‌رو، آیات و روایات و سپس دیدگاه فقیهان در این باره را بیان و بررسی کرده است. این کتاب از سوی بوستان کتاب در قم منتشر شده است.[۵۹]
«بررسی کنترل جمعیت ازدیدگاه فقه و حقوق» نوشته فضل‌الله پیرمحمدی، «کنترل جمعیت از دیدگاه فقه امامیه و فقه حنفی» اثر قنبر جاوید، «آثار کنترل و رشد جمعیت از منظر اسلام» به قلم عباس امیری‌فر از دیگر کتاب‌های مرتبط با کنترل جمعیت هستند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»،پژوهشنامه متین، دوره ۴، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۱.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»،پژوهشنامه متین، دوره ۴، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۵۰؛ فکوری، «کنترل جعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵؛ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۴؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۱؛ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۳.
- ↑ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ج۵، ص۶۱؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۱؛ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خرازی، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۰.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۸؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵؛ مکارم شیرازی، کتاب نکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۲، ص۲۹۷؛ ایازی، اسلام و تظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۳؛ جلائی نوبری، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، ص۴۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲۰، ص۳۰؛ مکارم شیرازی، کتاب نکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱؛ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۶.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۳۱؛ سوره انعام، آیه ۱۴۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۸۴-۸۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۱۰۹-۱۱۰ و ج۱۳، ص۳۱۸؛ جلائی نوبری، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، ص۴۲؛ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۱۰۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۵-۶۶؛ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۹.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۱۱۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳ و ۳۳ و ج۱۵، ص۹۶-۹۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳۳؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵-۲۶؛ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۵۲؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۱؛ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش،ص۴۳؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۵، ص۲۴۵.
- ↑ فکوری، «کنترل جمعیت در گرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۱.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۶.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۸۸.
- ↑ حکیمی، الحیاة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ حکیمی، الحیاة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲.
- ↑ بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۳۱-۳۲.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۱۸۳.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۶۷-۶۸.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۰.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۹.
- ↑ فخر المحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۴.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۴.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خوئی، منهاج الصالحین، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۲، ص۲۸۴؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۲.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۹.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۱۹.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۵.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۴.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۴؛ سیستانی، «جلوگیری»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۳-۷.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۰-۱۱۲.
- ↑ «كنترل جمعیت از دیدگاه اسلام»، وبگاه بوستان کتاب.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- ایازی، سید محمدعلی، اسلام و تنظیم خانواده، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- بهشتی، سیدمحمد، بهداشت و تنظیم خانواده، تهران، نشر بقعه، ۱۳۷۹ش.
- جلائی نوبری، حسین، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، نشریه دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شماره ۴۷، فروردین ۱۴۰۱ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق ابوالحسن شعرانی، محمد شریف رازی و عبدالرحیم شیرازی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، رساله نکاحیه، ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، مشهد، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، ۱۴۲۵ق.
- حکیمی، محمدرضا، الحیاة، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- خرازی، سید محسن، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲۱، بهار ۱۳۷۹ش.
- خمینی، سید حسن، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، پژوهشنامه متین، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش.
- خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
- روحانی، سید محمدصادق، المسائل المستحدثة، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۴ق.
- سیستانی، سید علی، «جلوگیری»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم، مطبعه مهر، ۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی اهل بیت(ع)، ۱۴۲۷ق.
- فخر المحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۷ق.
- فکوری، محمدعلی، «کنترل جعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، نشریه سفیر نور، شماره ۲۳، پاییز ۱۳۹۱ش.
- قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- مؤسسة دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعة الفقهیه، قم، مؤسسة دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- مؤمن، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نوری همدانی، حسین، «کنترل جمعیت»، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۳۳، سال ۱۳۸۲ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
