تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س)
تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س) به تشییع و دفن شبانه و پنهانی جنازه حضرت فاطمه(س) در سال ۱۱ هجری قمری اشاره دارد. فاطمه(س) وصیت کرده بود او را شبانه و پنهانی دفن کنند تا ابوبکر بن ابی‌قحافه و عمر بن خطاب در خاکسپاری او حضور نداشته باشند. این وصیت نشانه اعتراض فاطمه به خلیفه و نارضایتی او از اتفاقات پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته شده است.
جنازه فاطمه با حضور تعداد کمی همچون امام علی(ع)، حَسَنَیْن(ع)، عقیل بن ابی‌طالب، عباس بن عبدالمطلب، عمار یاسر، مقداد بن اسود، زبیر بن عوام، ابوذر غفاری و سلمان فارسی و بدون حضور ابوبکر و عمر دفن شد. محل دفن فاطمه(س) نامعلوم است.
پس از اطلاع مردم از دفن شبانه حضرت فاطمه(س)، عمر بن خطاب خواستار نبش قبر و نماز دوباره بر فاطمه شد، ولی پس از تهدید امام علی(ع)، از خواسته خود صرف‌نظر کرد.
شهادت حضرت فاطمه(س)
فاطمه(س) دختر پیامبر اکرم(ص) پس از مدتی بیماری و در اثر صدمات جسمیِ ناشی از حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، در سال ۱۱ هجری درگذشت.[۲] درباره تاریخ شهادت او بین چهل شب تا هشت ماه پس از رحلت پیامبر(ص) اختلاف‌نظر است.[۳] ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر(ص)[۴] یعنی سوم جمادی الثانی[۵] را مشهورترین قول نزد شیعه دانسته‌اند[۶] و ۷۵ روز پس از رحلت پیامبر(ص) یعنی ۱۳ جمادی‌الاول[۷] از دیگر نقل‌ها است.
اجتماع مردم برای تشییع جنازه
حضرت فاطمه پس از غروب آفتاب از دنیا رفت.[۸] بنابر نقل فَتّال نیشابوری در کتاب روضة الواعظین مردم مدینه شیون‌کنان به خانه امام علی(ع) رفتند و منتظر ماندند تا بر جنازه نماز بخوانند؛ ولی ابوذر به نزد مردم رفته و گفت تشییع دختر پیامبر به تأخیر افتاده است و مردم پراکنده شدند.[۹]
عباس عموی پیامبر(ص) از امام علی(ع) خواست که مهاجران و انصار را برای تشییع و نماز بر جنازه جمع کند که در این کار، زیبایی برای دین است. امام علی(ع) در پاسخ او گفت که نمی‌تواند به این توصیه وی عمل کند، زیرا فاطمه(س) وصیت کرده است نماز و تشییع او پنهانی باشد.[۱۰] براساس نقل سلیم بن قیس، در شبِ درگذشت فاطمه، ابوبکر و عمر از امام علی(ع) خواستند که در نماز خواندن بر جنازه فاطمه(س) بر آن دو پیشی نگیرد.[۱۱]
غسل، کفن و نماز
.jpg)
فاطمه(س) وصیت کرد که همسرش امام علی(ع) بدن او را غسل دهد.[۱۳] همچنین از اسماء بِنْت عُمَیس خواست که در غسل بدن او به امام علی(ع) کمک کند.[۱۴] امام علی و اسماء بر طبق وصیت فاطمه، او را غسل دادند[۱۵] و کفن کردند.[۱۶]
حسین بن عبدالوهاب در کتاب عیون المعجزات[۱۷] و محمد بن جریر طبری در کتاب دلایل الامامه،[۱۸] از عالمان شیعه در قرن پنجم هجری، نقل کرده‌اند که فقط امام علی(ع) به همراه امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، بر جنازه فاطمه(س) نماز خواندند. در برخی منابع تعداد نفرات شرکت‌کننده بیشتر ذکر شده است، از جمله فتال نیشابوری، عالم شیعه قرن پنجم و قرن ششم هجری قمری، در روضة الواعظین،[۱۹] و فضل بن حسن طبرسی عالم قرن ششم در کتاب اعلام الوری[۲۰] نقل کرده‌اند که افزون بر امام علی(ع) و حسنین(ع)، عقیل برادر امام علی(ع)، عمار، مقداد، زبیر، ابوذر، سلمان، بُرَیدة بن حصیب و تعدادی از بنی‌هاشم نیز بر جنازه حضرت فاطمه(س) نماز خوانده و او را دفن کردند. علامه مجلسی در بحار الانوار روایتی نقل کرده که افراد حاضر در دفن حضرت فاطمه(س)، سلمان فارسی، مقداد، ابوذر غفاری، عبدالله بن مسعود، عباس بن عبدالمطلب و زبیر بن عوام بوده‌اند.[۲۱] در کتاب سلیم بن قیس آمده است که عباس عموی پیامبر در نماز بر جنازه حضرت فاطمه(س) پیش‌نماز بوده است.[۲۲]
علت باخبر نکردن مردم
علت مخفیانه بودن مراسم نماز و خاکسپاری، وصیت فاطمه(س) بوده است؛ بنابر نقل فتال نیشابوری، فاطمه(س) به امام علی(ع) وصیت کرد هیچ یک از افرادی که به او ظلم کرده و حقش را غصب نموده بودند، بر او نماز نخوانند و در تشییع جنازه‌اش شرکت نکنند.[۲۳] همچنین وصیت کرد که او را در تاریکی شب و زمانی که مردم خوابند، دفن کنند.[۲۴]
شیخ صدوق نیز روایت کرده است که وقتی از امام علی(ع) علت دفن شبانه و مخفیانه فاطمه(س) را پرسیدند، امام در جواب فرمود: فاطمه از گروهی خشمگین بود و دوست نداشت آنان در تشییع جنازه‌اش شرکت کنند.[۲۵] ابن‌قتیبه دینوری، عالم و محدث اهل‌سنت در قرن سوم هجری نیز نقل کرده که فاطمه وصیت کرد شبانه دفن شود تا ابوبکر در دفن او حاضر نشود.[۲۶]
خاکسپاری
- «ای رسول خدا، بر مرگ دختر برگزیده تو، شکیبایی من اندک است و طاقت و توانم از دست رفته...آن ودیعت بازگردانده شد و آن امانت به صاحبش رسید. اندوه مرا پایانی نیست؛ همه شب خواب به چشمم نرود تا آنگاه که خداوند برای من سرایی را که تو در آن جای گرفته‌ای، اختیار کند. به‌زودی، دخترت تو را خبر دهد که چگونه امتت گرد آمدند و بر او ستم کردند.»[۲۷]
در تاریخ یعقوبی، از منابع تاریخی قرن سوم، آمده است که جنازه فاطمه(س) شبانه دفن شد و هنگام خاکسپاری، فقط سلمان و ابوذر و مقداد حضور داشتند.[۲۸] فتال نیشابوری تعداد حاضران را کمی بیش از این دانسته است.[۲۹] ابن‌شهرآشوب در کتاب مناقب در روایتی مرسل نقل کرده است هنگامی که امام علی(ع) حضرت زهرا(س) را نزدیک قبر آورد، دستی از قبر بیرون آمد و او را تحویل گرفت و سپس ناپدید شد.[۳۰] امام علی(ع) پس از دفن فاطمه(س)، آثار قبر را از بین برد تا قبر مشخص نباشد.[۳۱]
درباره محل دفن فاطمه(س) نقل‌های مختلفی وجود دارد،[۳۲] از جمله:
- روضة النبی[۳۳]
- خانه حضرت فاطمه و امام علی(ع) که با گسترش مسجدالنبی در زمان بنی‌امیه، بخشی از مسجد شد.[۳۴]
- برخی منابع به صورت مطلق قبرستان بقیع را به عنوان محل دفن حضرت فاطمه ذکر کرده‌اند.[۳۵]
- خانه عقیل بن ابی‌طالب[۳۶] خانه عقیل، خانه‌ای بزرگ، در کنار قبرستان بقیع بود[۳۷] که پس از دفن شدن فاطمه بنت اسد، عباس بن عبدالمطلب و چند تن از امامان شیعه(ع) در آن، از حالت مسکونی به صورت زیارتگاه تغییر یافت.[۳۸]
وقایع پس از خاکسپاری
امام علی(ع) برای پنهان ماندن قبر فاطمه(س) و جلوگیری از یافته شدن آن، علاوه بر از بین بردن آثار قبر،[۳۹] هفت قبر[۴۰] و به قولی چهل قبر[۴۱] دیگر نیز درست کرد.
در کتاب سلیم بن قیس آمده است، صبح روز بعد از دفن فاطمه(س)، ابوبکر و عمر بن خطاب به همراه مردم، برای نماز خواندن بر جنازه رفتند و مقداد به آنها گفت که جنازه را دیشب دفن کرده‌اند.[۴۲]
مردم با اطلاع از دفن فاطمه(س) از اینکه نتوانسته‌اند در تشییع و نماز بر تنها فرزند پیامبر(ص) حاضر شوند، ناراحت شده و یکدیگر را ملامت می‌کردند.[۴۳] بنابر نقل سلیم بن قیس، عمر بن خطاب پس از اطلاع از نماز و دفن مخفیانه، به ابوبکر گفت: به تو گفته بودم که اینان چنین خواهند کرد.[۴۴] همچنین عمر مشاجره‌ای با عباس بن عبدالمطلب داشت و بنی‌هاشم را به حسادت متهم کرد. عباس نیز این را وصیت فاطمه دانست و گفت او وصیت کرد شما دو نفر بر او نماز نگذارید.[۴۵]
بنابر آنچه در بحار الانوار آمده است، عمر بن خطاب [یادداشت ۱] گفت برخی از زنان مسلمان را بیاورید تا این قبرها را نبش کنند و جنازه فاطمه را پیدا کنند، تا ما بر آن نماز بخوانیم و دوباره دفن کنیم و قبرش را زیارت کنیم.[۴۶] وقتی این خبر به امام علی(ع) رسید، بسیار خشمگین شد و شمشیرش را برداشت و به بقیع رفت[۴۷] و پس از مشاجره‌ای که میان او و عمر درگرفت،[۴۸] به عمر گفت اگر شمشیر خود را از غلاف بیرون بیاورم، به جایش برنمی‌گردانم مگر اینکه تو را کشته باشم.[۴۹] او همچنین خطاب به افرادی که خواهان نبش قبر بودند گفت که اگر کسی سنگی را از روی این قبرها جابجا کند، او را خواهد کشت.[۵۰] پس از این تهدیدها، عمر از تصمیم خود منصرف شد.[۵۱] براساس برخی نقل‌ها پس از این گفتگو، ابوبکر امام علی(ع) را آرام کرده و گفت کاری که علی(ع) دوست نداشته باشد را انجام نخواهد داد.[۵۲]
پانویس
- ↑ «لاهوت در تابوت»، وبگاه جامع محتوایی هیأت.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۹۳.
- ↑ شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا، ۱۳۶۳ش، ص۱۵۴.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۷۹۳.
- ↑ شبیری، «شهادت فاطمه(س)»، ص۳۴۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴۱ و ۴۵۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۰۰.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۶.
- ↑ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۷۰.
- ↑ «مجموعه آثار استاد رضا بدرالسماء برای حضرت زهرا(س)»، سایت رهیافته.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۶۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۰۱.
- ↑ ابن‌عبدالوهاب، عیون المعجزات، قم، ص۵۵.
- ↑ طبری آملی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۰۰.
- ↑ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۷۰.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱.
- ↑ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۴۰۰ق، ص۶۵۸.
- ↑ ابن‌قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، ۱۹۹۹م، ص۴۲۷.
- ↑ ابن‌میثم، اختیار مصباح السالکین، ۱۳۶۶ش، خطبه ۱۹۳، ص۳۹۳.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۶۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۹۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۰.
- ↑ طبری آملی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ ابن‌عبدالوهاب، عیون المعجزات، قم، ص۵۵.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۹۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۳۳.
- ↑ نجمی، «قبر فاطمه(س) یا قبر فاطمه بنت اسد»، ص۱۰۰.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۲.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۳۶۳.
- ↑ ابن‌عبدالوهاب، عیون المعجزات، قم، ص۵۵.
- ↑ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۷۰-۸۷۱.
- ↑ ابن‌عبدالوهاب، عیون المعجزات، قم، ص۵۵؛ طبری آملی، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.
- ↑ سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۷۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۰۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۰۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۱۲.
- ↑ طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۰۴.
- ↑ طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۸، ص۳۰۴.
- ↑ طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۷.
یادداشت
- ↑ برخی منابع از گوینده این کلام نام نبرده و تنها با تعبیر صاحبان قدرت (وُلَاةُ الْأَمْرِ) از آن یاد کرده‌اند.(طبری آملی، دلائل الإمامة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۶.)
منابع
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب علیه‌السلام، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عبدالوهاب، حسین، عیون المعجزات، قم، مکتبة الداوری، چاپ اول، بی‌تا.
- ابن‌قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، بی‌جا، الاشراق، ۱۹۹۹م.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، اختیار مصباح السالکین؛ شرح نهج‌البلاغه الوسیط، تحقیق محمدهادی امینی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۶۶ش.
- سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، محقق و مصحح: محمد انصاری زنجانی خوئینی، قم، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- شبیری، سید محمدجواد، «شهادت فاطمه(س)»، دانشنامه فاطمی(س)، ج۱، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمه زهرا(س)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، ۱۴۰۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طبری آملی، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: ابراهیم، محمد ابوالفضل، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، انتشارات رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «لاهوت در تابوت»، پایگاه آرتیبیشن، تاریخ بازدید: ۱۳ خرداد ۱۴۰۱ش.
- «مجموعه آثار استاد رضا بدرالسماء برای حضرت زهرا(س)»، سایت رهیافته، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اسفند ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۱ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- نجمی، محمدصادق، «قبر فاطمه(س) یا قبر فاطمه بنت اسد»، میقات حج، شماره۷: بهار ۱۳۷۳ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، چاپ اول، بی‌تا.