ام‌سنان دختر خیثمه
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ام‌سنان دختر خیثمه بن حرشه |
| لقب | مذحجیه |
| محل زندگی | کوفه، مدینه |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام علی(ع) |
| فعالیت‌ها | حضور فعال در حوادث خلافت امام علی(ع) به خصوص جنگ صفین، سرودن اشعار در حمایت از امام. |
اُم‌ِّسَنان دختر خَیثَمه از زنان شجاع و نامور شیعه و از یاران امام علی(ع) بود. او شاعر و سخنوری فصیح و توانا دانسته شده است. ام‌سنان به همراه قبیله‌اش مَذحِج، حضور فعالی در حوادث زمان خلافت امام علی(ع) به‌خصوص در جنگ صفین داشت و از امام حمایت کرد. گفته شده او با سخنان و اشعارش نقش مهمی در برانگیختگی لشکریان امام و همچنین تضعیف روحیه لشکر شام داشت. وی در یکی از اشعارش از قبیله خود خواست تا با پایداری و استقامت از امام و خاندان پیامبر حمایت کنند. به باور برخی محققان، اشعار ام‌سنان در این جنگ در بردارنده عمق شناخت او از مقام امامت و ولایت امام علی(ع) بود.
ام‌سنان پس از شهادت امام علی(ع) نیز در شعری به حمایت از مقام ولایت و امامت امام علی(ع) پرداخت و امام را وصی پیامبر(ص) و هادی و مهدی از جانب خداوند عنوان کرد و از مسلمانان خواست، راه جانشین و وصی پیامبر را دنبال کنند. برخی از محققان این شعر را تصریح روشنی بر وصایت امام علی(ع) و جانشینی بلافصل او دانسته‌اند.
دیدار ام‌سنان با معاویه بن ابی‌سفیان در شام پس از شهادت امام علی(ع)، برای شکایت از والی مدینه در منابع بازتاب داشته است. در این گزارش معاویه او را به علت حمایت از امام علی(ع) در جنگ صفین مورد مؤاخذه قرار داد؛ ام‌سنان علاوه بر درخواست بخشش و تعریف معاویه، از امام علی(ع) نیز دفاع کرد و او را شایسته مدح عنوان نمود. پس از گفتگوهایی، معاویه او را بخشید و مشکلش را برطرف کرد. برخی از محققان ترس از انتقام معاویه و یا ضعف در ایمان را دلیل مدح معاویه و درخواست بخشش ام‌سنان دانسته‌اند.
معرفی
ام‌سنان دختر خیثمه بن حرشه[۱] از یاران امام علی(ع)[۲] و از زنان نامور شیعه و از شجاعان عصر امام بود[۳] او از شاعران و ادیبان عرب دانسته شده[۴] و به‌عنوان یکی از زنان شاعر شیعه[۵] در قرن اول هجری قمری شناخته می‌شود.[۶] وی موصوف به حُسن ادب دانسته شده است.[۷] ام‌سنان به داشتن زبانی فصیح معروف[۸] و در شعر و نثر زبردست بود.[۹] گفته شده او لطافت معانی را با فصاحت الفاظ در می‌آمیخت[۱۰] و در دقت ساختار جملات و ظرافت در معنای آنها، برتر از زنان و مردان روزگارش بود.[۱۱]
در مورد نام پدر و جد ام‌سنان اختلافاتی در منابع به چشم می‌خورد؛ چنانکه او را دختر جشمة[۱۲] بن خرشه[۱۳] یا دختر خیثمة بن الخرشته[۱۴] و حتی دختر خیثمة بن فرشة[۱۵] دانسته‌اند. وی از قبیله مذحج[۱۶] و از شعرای این قبیله بود؛[۱۷] به همین علت در برخی منابع به اسم او مذحجیه نیز اضافه شده است.[۱۸]
مورخان[۱۹] و شرح‌حال نویسان[۲۰] به سال تولد و وفات او اشاره‌ای نکرده‌اند و تنها به ذکر برخی از اقدامات مهم او از جمله حمایت از امام علی(ع) و دیدار با معاویه و گفتگوی با او پس از شهادت امام علی(ع) پرداخته‌اند.
حمایت از امام علی(ع)
به اعتقاد برخی از محققان ام‌سنان در همه حوادث و وقایع خلافت امام علی(ع) حضور فعال داشت[۲۱] و به همراه مردمان قبیله‌اش[۲۲] از امام به خصوص در جنگ صفین حمایت کرد.[۲۳] حمایت او از امام در کارزار جنگ، سبب شد تا در جرأت و شجاعت زبانزد شود.[۲۴] وی با حرکت در میان سپاه امام، قبیله مذحج و یاران امام را به جنگ با معاویه بن ابی‌سفیان و شامیان تشویق می‌کرد و آنان را شجاع و دلير مى‌خواند و به لشکریان معاویه دشنام می‌داد که این امر سبب ناراحتی شدید معاویه شد؛ به گونه‌ای که طبق اعتراف معاویه در آن روز هیچ چیزی برای او به اندازه سخنان ام‌سنان دردناک‌تر نبود.[۲۵]
شعر ام‌سنان در میانه جنگ برای تهییج قبیله‌اش مذحج در منابع بازتاب داشته است.[۲۶] گفته شده که او با سلاح شعر و عبارات متقن به دفاع از اعتقادات خود، به‌خصوص حمایت از مقام ولایت و امامت امام علی(ع) اقدام می‌کرد.[۲۷] وی در اشعار حماسی‌اش به مدح اهل‌بیت(ع) پرداخت و از قبیله خود خواست تا در جنگ با دشمنان خدا و پایداری در میدان جنگ[۲۸] از امام و خاندان پیامبر حمایت کنند.[۲۹] به باور برخی از محققان اشعار ام‌سنان در صفین در بردارنده عمق شناخت او از امامت و ولایت امام علی(ع) بود و به‌درستی به بازشناسی چهره معاویه پرداخت و او را علی‌رغم عدم شایستگی‌اش برای خلافت، دشمن خاندان رسول خدا معرفی کرد و امام را با تعابیری چون ماه، بهترین خلیفه‌ها، پسر عم رسول خدا و عامل شناخت راه راست توصیف نمود.[۳۰]
گفته شده است ام سنان، در گفتار خود، بر مبانی دینی جنگ و جهاد تکیه کرد و توجهی به کینه‌های قومی و جاهلی و اختلافات عدنانی و قحطانی و یا عراقی و شامی نداشت و جانب‌داری از علی(ع) را به عنوان وصی پیامبر، واجب می‌شمرد و به معرفی اهل‌بیت(ع) به‌عنوان مرجع دینی و سیاسی جامعه پرداخت.[۳۲] اشعار او در این جنگ را به‌گونه‌ای تأثیرگذار دانسته‌اند که پس از گذشت چند سال از واقعه صفین در خاطر معاویه و سایر مردم باقی ماند.[۳۳]
شعر در مورد وصایت امام علی(ع)
ام سنان پس از شهادت امام علی(ع) در مسجد کوفه[۳۴] شعری در مدح امام علی(ع) سرود.[۳۵] وی در این شعر امام را هادی و مهدی از جانب خداوند خطاب کرده و او را وصی و جانشین پس از پیامبر(ص) معرفی کرد و به مسلمانان یادآور شد، اگر علی(ع) از دنیا رفته است، راه و یاد ایشان همچنان زنده است و نباید راه جانشین و وصی پیامبر را از یاد برد.[۳۶]
برخی از محققان در بیان سبقه عنوان وصی برای امام علی(ع) به این شعر استناد کرده و آن را تصریح روشنی بر وصایت امام علی(ع) و وفاداری او به وصیت پیامبر و جانشینی بلافصل او دانسته‌اند.[۳۸]
دیدار با معاویه در شام
دیدار او با معاویه بن ابی‌سفیان در شام به صورت گسترده در منابع بازتاب داشته است و از آن با عنوان حدیث «ام‌سنان مع معاویه»[۳۹] و یا «وفود ام‌سنان علی معاویه»[۴۰] یاد شده است. در این گزارش معاویه او را به علت حمایت از امام علی(ع) در جنگ صفین و برانگیختن لشکریان امام بر علیه سپاه معاویه مورد مؤاخذه قرار داد.[۴۱]
پس از شهادت امام علی(ع) و به قدرت رسیدن معاویه، مروان بن حکم والی مدینه، نوه ام‌سنان را زندانی کرد و درخواست ام سنان مبنی بر آزادی نوه‌اش را با رفتار ناشایست نپذیرفت. ام‌سنان برای دادخواهی نزد معاویه به شام رفت. معاویه دلیل حضور او در شام را جویا شد و به او گفت که سخن‌ها و دشنام‌های او را در جنگ صفین و تهییج قوم مذحج برای جنگ با شامیان را فراموش نکرده است. ام‌سنان نیز اخلاق نیکوی اسلاف معاویه در بخشش را یادآوری کرد و از او خواست تا از او بگذرد. معاویه در ادامه به شعر او که در میدان جنگ برای مردانگی امام علی(ع) و زبونی اهل شام سرود، یادآوری کرد و آن ابیات را برای او خواند.[۴۲]
ام‌سنان پس از قبول سرودن شعر، اشاره کرد که علی(ع) را بیشتر از جان خودش دوست دارد و درصورت زنده بودن امام، هرگز سمت او نمی‌آمد. وی در ادامه امام را سزاوار این چنین تعریف و توصیف دانسته و در ناتوانی خود در بیان ویژگی‌های فراوان امام اذعان کرد. ام‌سنان دلیل حضور خود در شام برای دادخواهی را خلیفه شدن معاویه عنوان کرد و از معاویه خواست تا مشکلش را برطرف کند. در این هنگام یکی از هم‌نشینان معاویه به اشعار دیگر او که در مدح امام علی(ع) سروده بود اشاره کرد. ام‌سنان سرودن آن اشعار را تایید نمود. معاویه گفت: تو در حقّ علی(ع) شعر گفتی و او را با مناقب و فضایل بسیار مورد ستایش قرار دادی.[۴۳]
ام‌سنان بیان تمام ویژگی‌های امام در قالب شعر را ناممکن عنوان کرد و گفت نمی‌تواند دروغ گفته و از باطل عذر بخواهد. او با خطاب قرار دادن معاویه گفت: تو به خوبی می‌دانی که ما تا زمانی که علی(ع) زنده بود او را بیشتر از همه دوست داشتیم. حال که امام به شهادت رسید تو را از دیگرانی چون مروان بن حکم و سعید بن عاص به سبب حسن حلم و کرم که خدای تعالی تو را از این جماعت ممیز و مستثنا کرده است، بیشتر دوست داریم. معاویه با اقرار به توانایی او در سخن گفتن و جمع میان مدح و ذم در گفتار، او را بخشید و حاجت او را برآورده کرد.[۴۴]
برخی از محققان دلیل مدح ام‌سنان از معاویه را ترس از انتقام معاویه و یا نجات فرزندش از دست مروان عنوان کرده‌اند؛ هرچند احتمال داده‌اند که ممکن است با توجه به تفاوت انسان‌ها در ایمان، او معاویه را بعد از امام علی(ع) به رسمیت شناخته باشد.[۴۵]
پانویس
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۰.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ آیینه‌وند، ادبیات سیاسی تشیع، ۱۳۸۷ق، ص۵۱-۵۲.
- ↑ فواز عاملی، معجم أعلام النساء، ۱۴۲۱ق، ص۱۰۵؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ آیینه‌وند، ادبیات سیاسی تشیع، ۱۳۸۷ق، ص۴۷-۵۲
- ↑ ارفع، «حامیان ولایت؛ رثاء بانوان شیعه در حمایت از ولایت».
- ↑ الهامی، «علم آموزی زن از دیدگاه اسلام».
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ الهامی، «علم آموزی زن از دیدگاه اسلام».
- ↑ الهامی، «علم آموزی زن از دیدگاه اسلام».
- ↑ فواز عاملی، معجم أعلام النساء، ۱۴۲۱ق، ص۱۰۵.
- ↑ فواز عاملی، معجم أعلام النساء، ۱۴۲۱ق، ص۱۰۵.
- ↑ ابن‌طاوس، الطرائف، ا۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، ج۳، ص۴۱۰.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷.
- ↑ سعیدیان جزی، «موقعیت زن در عصر امام علی(ع)».
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۰؛ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶؛ اعلمی حائری، تراجم أعلام النساء، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷.
- ↑ آیینه‌وند، ادبیات سیاسی تشیع، ۱۳۸۷ق، ص۵۱-۵۲.
- ↑ سعیدیان جزی، «موقعیت زن در عصر امام علی(ع)».
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۶؛ ضبی، اخبار الوافدات، ۱۴۰۳ق، ص۲۴؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۰.
- ↑ ارفع، «حامیان ولایت؛ رثاء بانوان شیعه در حمایت از ولایت، مجله بانوان شیعه».
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۶.
- ↑ فواز عاملی، معجم أعلام النساء، ۱۴۲۱ق، ص۱۰۵.
- ↑ سعیدیان جزی، «موقعیت زن در عصر امام علی(ع)».
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۶؛ ضبی، اخبار الوافدات، ۱۴۰۳ق، ص۲۴؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۸۰.
- ↑ رضوی، «نقش آفرینی‌های بانوان در عرصه تبلیغ دین(۸);فعالیت بانوان متعهد در روزگار امام علی(ع) و نبرد صفین».
- ↑ ارفع، «حامیان ولایت؛ رثاء بانوان شیعه در حمایت از ولایت، مجله بانوان شیعه».
- ↑ رضوی، «نقش آفرینی‌های بانوان در عرصه تبلیغ دین(۸);فعالیت بانوان متعهد در روزگار امام علی(ع) و نبرد صفین».
- ↑ شیخ حر عاملی، اثبات الهدی، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۳۱۸؛ شامی، الدر النظیم، ۱۴۲۰ق، ص۴۲۷.
- ↑ رضوی، «نقش آفرینی‌های بانوان در عرصه تبلیغ دین(۸);فعالیت بانوان متعهد در روزگار امام علی(ع) و نبرد صفین».
- ↑ نباتی بیاضی، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۳۸؛ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱۲، الألقاب المنسوبة، ص۲۱۰.
- ↑ ابن‌طاوس، الطرائف، ا۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ باعونی، جواهر المطالب، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۶-۶۸.
- ↑ ابن‌طیفور، بلاغات النساء، قم، ص۹۲؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵-۶۸؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷.
- ↑ ابن‌طیفور، بلاغات النساء، قم، ص۹۲؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵-۶۸؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: ابن‌طیفور، بلاغات النساء، قم، ص۹۲؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵-۶۸؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷۰، ص۲۴۷.
- ↑ ناظم‌زاده، اصحاب امام علی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۱۴۸۴-۱۴۸۵.
منابع
- آیینه‌وند، صادق، ادبیات سیاسی تشیع، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ق،
- ابن‌اعثم الکوفی، أبو محمد أحمد، کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌طیفور، محمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، قم، الشریف الرضی، بی‌تا.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ارفع، فاطمه السادات، «حامیان ولایت؛ رثاء بانوان شیعه در حمایت از ولایت»، مجله بانوان شیعه، شماره ۳.
- اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم أعلام النساء، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- باعونی، شمس الدین، جواهر المطالب، قم، مجمع الثقافه الاسلامیه، ۱۴۱۵ق.
- حسون، محمد، أعلام النساء المؤمنات، تهران، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
- رضوی، سید عباس، «نقش آفرینی‌های بانوان در عرصه تبلیغ دین(۸);فعالیت بانوان متعهد در روزگار امام علی(ع) و نبرد صفین»، مجله پیام زن، شماره ۲۰۳، بهمن ۱۳۸۷ش.
- سعیدیان جزی، مریم، «موقعیت زن در عصر امام علی(ع)»، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
- سید ابن‌طاوس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
- شامی، یوسف بن حاتم، الدرّ النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۰ق.
- شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- شیخ حر عاملی، إثبات الهداة، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۲۲ق.
- ضبی، عباس بن بکار، أخبار الوافدات من النساء علی معاویة بن أبی سفیان، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ق.
- فواز عاملی، زینب بنت علی، معجم أعلام النساء، بیروت، مؤسسة الریان، ۱۴۲۱ق.
- محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة در ترجمه دانشمندان بانوان شیعه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، بی‌تا.
- ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- نباطی بیاضی، علی بن محمد، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۴ق.
- الهامی، داوود، «علم آموزی زن از دیدگاه اسلام»، فصلنامه پیام حوزه، شماره ۲۵، ۱۳۷۸ش.