الفصول المهمة فی معرفة الائمة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن صباغ مالکی (متوفای ۸۵۵ق) |
| موضوع | امامان شیعه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالحدیث |
| تاریخ نشر | ۱۴۲۲ق |
ألفُصولُ ألمُهمّة فی مَعْرِفَة ألأئمَّة کتابی به زبان عربی درباره زندگانی دوازده امام، اثر ابن‌صباغ مالکی (متوفای ۸۵۵ق) نویسنده سنی‌مذهب قرن نهم است. ابن‌صباغ در این کتاب، برای هر امام فصلی اختصاص داده و با عناوینی مشخص، مطالب ویژه هر امام را مورد بررسی قرار داده است. استفاده گسترده ابن‌صباغ از منابع گوناگون شیعی و سنی ضمن اینکه ارزش علمی و تاریخی کتاب را نشان می‌دهد، از تتبع و تحقیق گسترده او نیز حکایت دارد.
شرح‌حال مؤلف
ابن صباغ مالکی که نامش علی بن محمد بن احمد غزی مکی و کنیه‌اش نورالدین و مشهور به ابن‌صباغ است، فقیهی مالکی‌مذهب بود. او با ارادتی که به امامان شیعه داشت، کتاب الفصول المهمة را نگاشت و آثار دیگری در این باب نیز دارد:
- العِبر فیمن شفّه النَظر؛
- تحریر النقول فی مناقب اُمنا حواء و فاطمة البتول؛
- العقود الؤلؤیه و اللآلی الثمینة فی فضائل العترة الامینة؛
- قصائد فی مدح امیر المؤمنین(ع).
نام کتاب و انگیزه نگارش
آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعة نام اثر ابن‌صباغ را «ألفصول ألمهمة فی معرفة ألائمة الإثنی عشر و فضلهم و معرفة أولادهم و نسلهم» ذکر می‌کند.[۱]
نویسنده، انگیزه خود از این تألیف را درخواست دوستان خویش و به منظور تکفیر گناهان گذشته بیان می‌کند.[۲]
سبک و روش تألیف
تعبیر ابن صباغ مالکی از امامان شیعه و القابی که برای ایشان ذکر می‌کند مانند نویسندگان شیعی است. او با ذکر نام امام و لقب مشهور وی مشخص می‌کند که وی چندمین امام است. البته عنوان‌دهی این کتاب، از کتاب «کشف الغمة» گرفته شده است، زیرا اربلی نیز در آغاز بررسی زندگی هر امام به همین نحو گزارش می‌کند.
وی پیش از بحث از زندگی امامان، به این سئوال که اهل بیت چه کسانی هستند پاسخ داده است. گزارش‌های این کتاب در بخش مربوط به مخالفت‌های معاویه و اصحاب جمل تاریخی است هر چند منابع را مشخص نکرده است.
نویسنده پس از نقل مطالب از اشعار نیز بهره گرفته و در موضوع سخن، اشعاری نقل می‌کند. او برخی از مطالب فرا تاریخی را نیز نقل می‌کند که در این موارد تحت تأثیر منابعی است که از آنها استفاده کرده است. برای نمونه از کتاب «معالم العترة النبویة» محمد بن عبد العزیز جنابذی (متوفای ۶۱۱ق)، یاری جبرئیل و کمک وی در روز احد نسبت به امام علی را گزارش می‌کند. چنان که از مسعودی در شرح مقامات حریری مطلبی را نقل کرده که هنگام هجرت پیامبر با ابوبکر به مدینه، درختی در لب غار روئید.[۳]
اهمیت
در اهمیت و ارزش کتاب الفصول المهمة همین بس که در طول هفت قرن گذشته به عنوان یک منبع معتبر تاریخی مورد استفاده اندیشمندان و نویسندگان شیعه و سنی بوده است. از میان عالمان شیعه، مجلسی در بحارالانوار، امینی در الغدیر، سید شرف الدین در المراجعات و النص و الاجتهاد و از اهل سنت می‌توان به علی بن عبدالله السمهودی الشافعی در کتاب جواهر العقدین به طور گسترده از الفصول المهمة بهره گرفته است.[۴] محمد بن علی الصبّان نیز در تدوین کتاب اسعاف الراغبین در مواردی به الفصول المهمة استناد جسته است.
همچنین از علمای اهل سنت، سید مؤمن بن حسن شبلنجی صاحب کتاب نور الابصار و عبدالله بن محمد المطیری صاحب کتاب الریاض الزاهرة و احمد بن عبدالقادر العجیلی الشافعی صاحب کتاب ذخیرة المال و بسیاری از نویسندگان دیگر در تدوین کتاب‌های خود از الفصول المهمة بهره برده‌اند.[۵]
منابع کتاب
در نگاه اولیه چنین به نظر می‌رسد که ابن صباغ مالکی به صورت گسترده از منابع شیعی استفاده کرده ولی با مقایسه منابع ارائه شده در این کتاب به این نتیجه می‌رسیم که منبع عمده وی در نقل گزارش‌های شیعی، کتاب «کشف الغمة» اربلی بوده و منابعی که ابن صباغ یاد می‌کند همان منابعی است که اربلی در کشف الغمة ذکر کرده است. ابن صباغ از منبع اصلی خویش به هیچ عنوان یاد نکرده و تلاش می‌نماید آن را به‌عنوان مسئله‌ای سرّی پوشیده دارد و به خواننده چنین القا می‌کند که به منابع مذکور در کتاب به‌صورت مستقیم دسترسی داشته و حال آن که چنین نیست و این موارد را به واسطه کتاب «کشف الغمة» یاد می‌کند؛ زیرا ساختار کتاب «الفصول المهمة» همان ساختار کتاب «کشف الغمة» است. به‌طور کلی حجم مطالب منقول از کشف الغمة در کتاب الفصول المهمة، حدود هشتاد درصد است.[۶]
برخی منابع کتاب به این شرح است:
- الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تألیف محمد بن محمد بن النعمان معروف به شیخ مفید،
- صحیح البخاری، تألیف امام ابوعبدالله محمد بن ابی الحسن اسماعیل بخاری، این کتاب از کتاب‌های مقبول، نزد اهل سنت است.
- صحیح مسلم، تألیف مسلم بن الحجاج القشیری النیشابوری وی از عالمان بزرگِ حدیث، نزد اهل سنت است.
- سنن السنائی، تألیف ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب نسائی و صاحب کتاب خصائص امیرالمؤمنین. وی از محدثان بزرگ اهل سنت است و کتاب او جزو صحاح سته به شمار می‌رود.
- المعجم الکبیر و الوسیط و الصغیر، تألیف ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن ایوب الطبرانی (م ۳۶۰ق).
- سنن الترمذی تألیف ابو عیسی محمد بن عیسی بن سورة الترمذی. وی از محدثان و حفاظ بزرگ اهل سنت است.
- المسند تألیف احمد بن حنبل. وی یکی از پیشوایان چهارگانه اهل سنت است که حنبلی‌ها از او پیروی می‌کنند.
- اعلام الوری باعلام الهدی تألیف امین الاسلام شیخ ابو علی فضل بن حسن طبرسی. وی از اندیشمندان شیعه در قرن ششم هـ. ق،
- کتاب‌های الغیبة و الفرائض»، «الرّد علی الاسماعیلیة» از ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم بن جعفر النعمانی. وی از شاگردان محدث بزرگ شیعه مرحوم شیخ کلینی بوده است.
- الخرائج و الجرائح از ابوالحسن سعید بن هبةالله راوندی. وی نخستین شارح نهج البلاغه و از فقهای برجسته قرن پنجم قمری شیعه می‌باشد.
- کتاب‌های عبدالرحمن بن علی ملقب به ابن جوزی. وی از عالمان بزرگ اهل سنت در قرن ششم هجری است.
- کتاب الآل فی امامة امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) از ابو عبدالله حسین بن احمد بن خالویه که از عالمان و ادیبان قرن چهارم هجری است.
- کتاب‌های احمد بن عبدالله معروف به ابونعیم اصفهانی. وی از بزرگان مذهب حنبلی در قرن پنجم هجری بوده است.[۷]
ابن صباغ همچنین از کتاب‌هایی چون: مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول تألیف محمد بن طلحه شافعی، فضائل الصحابه از بیهقی، اسباب النزول واحدی، معالم العترة النبویة و معارف ائمة اهل البیت الفاطمیة از عبدالعزیز بن محمود الحنبلی، کتاب مناقب ابوبرده، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابیطالب تألیف محمد بن یوسف بن محمد الکنجی الشافعی، کنز الکبیر از محمد بن حبیب بغدادی و الفتوح از ابن اعثم کوفی استفاده کرده است.[۸]
راویان احادیث
ابن صباغ در نقل احادیث و اخبار مربوط به فضائل و زندگانی ائمه(ع) به روایات اهل بیت و اصحاب مثل ابن عباس، عبدالله بن مسعود، ابوذر غفاری، زید بن ارقم، ابو ایوب انصاری، سعید بن مسیب، ام سلمه، حذیفة بن یمان، قیس بن سعد، ابو رافع مولی رسول الله(ص)، عمار بن یاسر، براء بن عازب، حذیفة بن اسید، جابر بن عبدالله انصاری، علقمة بن عبدالله، انس بن مالک، اسامة بن زید، اعتماد کرده است، همچنین وی از عایشه، عمر بن الخطاب، سفیان بن عیینه نیز روایاتی نقل کرده است.[۹]
وی بر محدثانی از اهل سنت مانند: احمد بن حنبل، ترمذی، مسلم، بخاری، بیهقی، نسأئی، زهری، ابن ماجد، دارَقُطْنی، مکحول و ابن منده نیز اعتماد کرده و از احادیث منقوله آنان بهره جسته است.[۱۰]
محتوا
ابن‌صباغ، فصل‌های کتاب را بر اساس هر یک از امامان شیعه در ۱۲ فصل آورده که در ذیل هر کدام از آنان فصول متعددی آورده است. البته زندگانی امام علی(ع)، امام حسین(ع) و حضرت مهدی(عج) را با تفصیل بیشتری مطرح می‌کند و شاید بتوان گفت یکی از ویژگی‌های مهم کتاب الفصول المهمة این است که حوادث عصر خلافت امام علی(ع) را با جزئیات آن نقل کرده است به طور نمونه درباره جنگ‌های جمل، صفین و نهروان، تعداد نفرات طرفین و تعداد کشته شدگان آنها و امکانات هر یک از طرفین را با دقت ذکر کرده است.[۱۱]
در عین حال برخی از دیدگاه‌های طرح‌شده در این کتاب با دیدگاه‌های مرسوم نویسندگان شیعه همخوان نیست. مانند ازدواج عمر با ام کلثوم و گزارش اختلاف میان امام حسن مجتبی(ع) با امیرالمؤمنین(ع).[۱۲]
نسخه‌ها و چاپ
سامی الغریری محقق کتاب، ۳۲ نسخه خطی برای کتاب برشمرده که حاکی از رواج این کتاب است. الفصول المهمة ابن صباغ توسط محمد اعجاز حسن پاکسانی به اردو ترجمه شده است.[۱۳] سید عبدالعزیز طباطبایی در کتاب اهل البیت فی المکتبة العربیة ۳۷ نسخه را می‌شمرد.[۱۴]
این کتاب در تهران، نجف و بیروت منتشر شده است.[۱۵] کتاب توسط انتشارات دارالحدیث در قم و با تحقیق سامی الغریری چاپ شده است. سامی الغریری در تحقیق این کتاب بر ۴ نسخه اعتماد کرده است:
- نسخه کتابخانه عارف حکمت در مدینه منوره.
- نسخه کتابخانه الآثار العراقیه در نجف اشرف.
- دو نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی.[۱۶]
پانویس
- ↑ تهرانی، الذریعة، ج۱۶، ص۲۴۶.
- ↑ مالکی، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۷۶-۲۸۰.
- ↑ داداش‌نژاد، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ مالکی، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ق، مقدمه کتاب.
- ↑ عبدالمحمدی، نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة(علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
- ↑ مالکی، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۴ و ۲۵.
- ↑ عبدالمحمدی، نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة(علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
- ↑ عبدالمحمدی، نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة(علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
- ↑ عبدالمحمدی، نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة(علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
- ↑ الفصول المهمة فی معرفة الائمة، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ الفصول المهمة فی معرفة الائمة، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ مالکی، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ ق، ج۱، ص۵۴ - ۵۷.
- ↑ طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ ق، ص۳۴۹ - ۳۵۲.
- ↑ طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ق، ص۳۵۳.
- ↑ مالکی، الفصول المهمة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۵۸ و ۵۹.
منابع
- آقابزرگ، تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء.
- الفصول المهمة فی معرفة الائمة، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۳۹۸ش.
- داداش‌نژاد، منصور، سیمای دوازده امام در میراث مکتوب اهلسنت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ش.
- طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبة العربیة، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- عبدالمحمدی، حسین، نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة علیهم السلام، پاییز ۱۳۸۲ش، پیش شماره ۳.
- مالکی، ابن‌صباغ، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
پیوند به بیرون
نقد و ارزیابی کتاب الفصول المهمة فی معرفة الائمة(علیهم السلام)