تاریخ مدینة دمشق (کتاب)

تاریخ مدینة دمشق

اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها
نویسنده	علی بن حسن بن هبة الله شافعی معروف به ابن‌عساکر
تاریخ نگارش	۵۴۹ق تا ۵۶۵ق
موضوع	تاریخی و شخصیت‌شناسی
سبک	نقلی و روایی
زبان	عربی
تعداد جلد	۸۰

تاریخ مدینة دِمَشْق کتابی عربی در زمینه جغرافیای تاریخی و شخصیت‌نگاری بزرگان شهر دمشق که توسط ابن‌عساکر، از عالمان برجسته اهل‌سنت در قرن ششم هجری قمری، تألیف شده است. در این اثر، علاوه بر ارائه اطلاعاتی درباره شخصیت‌های تاریخی از پیامبران تا شاعران، به گسترش اسلام و زبان عربی و همچنین بررسی اماکن و رخدادهای مهم تاریخی این منطقه پرداخته شده است.

اگرچه این کتاب به نام تاریخ مدینة دمشق شهرت دارد، تمامی نواحی شام و حتی شخصیت‌های برجسته دیگر مناطق اسلامی را نیز در برگرفته و دوره تاریخی وسیعی را، از دوران جاهلیت تا زمان مؤلف، پوشش می‌دهد. این ویژگی‌ها باعث شده تا به‌عنوان یکی از منابع ارزشمند تاریخی و فرهنگی جهان اسلام شناخته شود. این کتاب به‌علت معرفی رجال و شخصیت‌ها به‌عنوان کتاب تراجمی نیز شناخته شده و عالمان علم رجال از آن بهره می‌برند.

ابن‌عساکر بخشی از تاریخ مدینة دمشق را به زندگی امامان شیعه اختصاص داده و فضائل اهل‌بیت(ع) را مطابق باورهای شیعیان گردآوری کرده است. او شرح مفصلی درباره امام علی(ع) ارائه داده و گزارش‌های متعددی از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و قیام کربلا نقل کرده است. این بخش‌ها توسط محققانی نظیر محمدباقر محمودی تصحیح و با توضیحات و مستندات تکمیلی به‌صورت جداگانه چاپ و منتشر شده‌اند.

کتاب تاریخ مدینة دمشق در ۸۰ جلد تدوین شده و نگارش آن بین سال‌های ۵۴۹ق تا ۵۶۵ق صورت گرفته است. ابن‌عساکر در مقدمه این اثر به دلایل و انگیزه‌های خود برای نگارش کتاب اشاره کرده و نقش حمایت نورالدین زنگی، حاکم سنی‌مذهب، را در تسریع روند نگارش برجسته دانسته است. او در تدوین این اثر از کتاب تاریخ بغداد الهام گرفته و اطلاعات خود را از عالمان بغداد و دمشق گردآوری کرده است. روش نویسنده ذکر اسناد و اخبار به‌صورت گسترده در مورد یک موضوع است. این کتاب تأثیر قابل‌توجهی بر تاریخ‌نگاری اسلامی داشته و همین امر باعث شده که بسیاری از محققان به نگارش خلاصه‌ها و ذیل‌هایی برای آن بپردازند.

جایگاه و اهمیت

کتاب تاریخ مدینة دمشق، با عنوان کامل تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها نوشته ابن‌عساکر از جامع‌ترین آثار در زمینه جغرافیای تاریخی و زندگینامه دانشمندان به‌ویژه راویان و محدثان شهر دمشق است. این کتاب در ۸۰ جلد گردآوری شده و به‌عنوان یکی از کتاب‌های بزرگ نوشته‌شده به زبان عربی معرفی شده است. گفته شده نویسنده برای تألیف کتاب خود نزدیک به ۳۰ سال زمان صرف کرده است.

تاریخ دمشق در زمان نگارش خود و پس از آن به شهرت فراوانی دست یافت و ستایش دانشمندان قدیم و جدید را به دنبال داشته است. این اثر یکی از مهم‌ترین تاریخ‌ شهرها در اسلام دانسته شده و به‌عنوان یک منبع معتبر در تاریخ‌نگاری و شناخت شخصیت‌های تاریخی، نقش مهمی در جمع‌آوری و مستندسازی تاریخ منطقه ایفا کرده است. گفته شده در تاریخ اسلام، هیچ شهری به‌اندازه دمشق از تاریخی گسترده و مفصل برخوردار نبوده است.

کتاب تاریخ دمشق علاوه بر اهمیتش در زمینه تاریخ‌نگاری، به‌دلیل گزارش‌های مفصل درباره اهل‌بیت(ع)، از جایگاه ويژه‌ای نزد شیعیان برخوردار است. گفته شده این کتاب بسیاری از رخدادها و حقایق مرتبط با شیعه و عقاید آن را بدون تعصب بازگو کرده است. این ویژگی باعث شده تا به یکی از مراجع اصلی عالمان و اندیشمندان شیعه تبدیل شده و از آن به‌عنوان یکی از منابع مهم تاریخی اهل‌سنت برای اثبات حقانیت عقاید خود استفاده کنند.

کتاب تاریخ مدینة دمشق، برخلاف نام آن، بیشتر به معرفی رجال و شخصیت‌ها اختصاص داشته و با توثیق و بیان مشایخ و شاگردان افراد به یک دانشنامه حدیثی بزرگ تبدیل شده است؛ بنابراین به‌عنوان یکی از کتاب‌های تراجمی نیز شناخته شده و علم رجال از بخش‌های مرتبط با راویان آن بهره برده است.

پیش از این کتاب، تاریخ‌های دیگری در زمینه جغرافیای تاریخی شهرها، مانند تاریخ الرقة نوشته ابوعلی قشیری، تاریخ اصفهان نگاشته ابونُعَیم اصفهانی، تاریخ نیشابور اثر حاکم نیشابوری و تاریخ بغداد از خطیب بغدادی، نگاشته شد؛ اما، به باور برخی محققان تاریخ دمشق نسبت به آنها، از نظر محتوا و جامعیت، برتری دارد. گفته شده کتابی با عنوان تاریخ دمشق اثر أبی‌زرعة عبدالرحمن بن عمرو بن عبداللّه بن صفوان دمشقی در قرن سوم هجری قمری نگاشته شده است.

گستره مطالب کتاب

ابن‌عساکر در جلدهای مختلف کتاب تاریخ مدینة دمشق به موضوعاتی همچون فتوحات، مساجد، کلیساها، نهرها و شخصیت‌های مختلف چون پیامبران، والیان، قضات و شاعران که در دمشق و یا شهرهای دیگر شام زندگی کرده و یا از جاهای دیگر وارد این مناطق شده‌اند و یا از نواحی آن عبور کرده‌اند، پرداخته است. این کتاب هرچند به تاریخ دمشق شهرت دارد، به این شهر و نواحی آن محدود نشده است: در این کتاب علاوه بر پوشش‌دادن گستره شام، از شمال تا جنوب، به تاریخ جاهلیت، سیره نبوی، خلفای راشدین، اموی و عباسی و دولت‌های کوچک تا قرن ششم هجری قمری نیز پرداخته شده است.

در مجموعه تاریخ مدینة دمشق، احوال و روایات ۱۰۲۲۶ نفر از بزرگان گردآوری شده است. این اثر به‌دلیل ذکر احوال شخصیت‌های سیاسی قرن ششم هجری قمری منبع مهمی به‌شمار می‌رود. به باور برخی محققان، نویسنده احاطه کاملی به موضوعات جمع‌آوری شده داشته و هیچ نکته‌ای را از قلم نینداخته است. گفته شده نویسنده این اثر در فهم تاریخ عمق بیشتری داشته و تنها به وقایع و حوادث بسنده نمی‌کند و مواد اولیه غنی برای رصد حرکت‌های فرهنگی، دینی، شریعت، فرهنگ و تفکر را ارائه می‌دهد.

ساختار کتاب

کتاب تاریخ مدینة دمشق با پیش‌گفتاری درباره تاریخ، ساختار و فضایل شهر دمشق آغاز شده و به تاریخ فرهنگی سرزمین‌های شام و گسترش اسلام و زبان عربی پرداخته است. در این بخش، که شامل دو جلد نخست کتاب است، به احادیثی اشاره شده که شام را پس از مکه و مدینه در جایگاه سوم از نظر اهمیت قرار داده و این سرزمین را در مقایسه با دیگر مناطق اسلامی برجسته معرفی می‌کند.

ابن‌عساکر مطالب اصلی کتاب را به‌ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده و به سه قسمت نام‌ها، کنیه‌ها و زنان تقسیم نموده است. نویسنده ابتدا با پیروی از روش رجال‌نویسی، به‌منظور تبرک جستن به پیامبر اسلام(ص)، اسامی افرادی که نامشان «احمد» بوده را در حرف «الف» بر دیگران مقدم داشته است. جلدهای سوم و چهارم به پیامبر اکرم(ص) اختصاص یافته و جلدهای پنجم تا هفتاد و چهارم شامل اسامی و روایات بزرگان و مشاهیر است.

مجلدات هفتاد و یکم تا هفتاد و چهارم به مستدرک‌هایی اختصاص دارند که در فرآیند انتقال متون از نسخه‌های خطی به نسخه‌های چاپی از سوی ناشران مورد غفلت قرار گرفته‌اند. در نهایت، جلدهای هفتاد و ششم تا هشتادم به فهرست‌های کتاب اختصاص یافته‌اند.

پرداختن به امامان شیعه

ابن‌عساکر بخشی از کتاب تاریخ مدینة دمشق را به امامان شیعه اختصاص داده و روایات بسیاری را در مورد زندگی‌نامه و فضایل آنها گردآوری کرده است. احترام فراوان او به اهل‌بیت(ع) سبب شده تا برخی از محققان او را یک مورخ منصف قلمداد کنند.

او در ترتیب الفبایی کتاب خود شرح زندگی امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام علی(ع)، و امام محمد باقر(ع) را آورده است. جلد ۴۲ به‌طور کامل به امام علی(ع) اختصاص دارد. در این کتاب با تکیه بر روایت‌های متعدد و گزارش‌هایی از نقل‌قول‌های گذشتگان، شرح مفصل و جامعی درباره امام گردآوری شده و بسیاری از فضائل او چون حدیث یوم الدار، حدیث منزلت، حدیث غدیر، حدیث مدینة العلم، حدیث وصایت، حدیث ثقلین، حدیث علی مَع الحَق، و حدیث خاصِف النَعل را نیز در برمی‌گیرد.

ابن‌عساکر، علاوه بر شرح مفصل در مورد زندگانی امام حسن(ع)، حدود چهارصد گزارش درباره امام حسین(ع)، فضایل او و قیامش در کربلا تهیه کرده است. او بدون ترتیب مشخصی، پیشگویی‌های پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره شهادت امام حسین(ع)، حوادث قیام او، خطبه‌های عاشورا و رخدادهای خارق‌العاده پس از آن را گزارش کرده و به سرنوشت شوم قاتلان امام حسین(ع) در دنیا اشاره کرده است؛ اما در این گزارش‌ها، به تحلیل‌های ابومخنف و دیگر منابع مرتبط با قیام اشاره‌ای نشده است. بیشتر این روایت‌ها به‌واسطه اسناد خود او و برخی منابع دیگر، چون طبقات ابن‌سعد، گردآوری شده‌اند. برخی محققان بر این باورند که ابن‌عساکر، با وجود تمایلات دینی و مذهبی خود، در مقایسه با دیگر تاریخ‌نگاران اهل‌سنت شام، قیام حسین(ع) را با رویکردی نسبتاً بی‌طرفانه روایت کرده است؛ هرچند گزارش او شامل نقاط ضعف و تحریفات متعددی است.

تصویر کتاب ترجمة الإمام علی بن أبی طالب(ع) من تاریخ مدینة دمشق

چاپ قسمت‌های مرتبط با امامان توسط محققان شیعه

بخش‌های مربوط به امام علی(ع) و امام حسین(ع) توسط محمدباقر محمودی به‌صورت جداگانه تصحیح و منتشر شده است. محمودی، در کتاب سه جلدی ترجمة الإمام علی بن أبی طالب(ع) من تاریخ مدینة دمشق و همچنین کتاب امام حسین(ع) با عنوان ترجمة ریحانة رسول الله الامام الشهید حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) من تاریخ دمشق لإبن عساکر علاوه بر تحقیق، مستندسازی و توضیحات، مطالب فراوانی را در پاورقی‌ها اضافه کرده و احادیثی از منابع دیگر را نیز استخراج و به متن ضمیمه کرده است. همچنین کتاب یک جلدی امام حسن(ع) با عنوان ترجمة الامام الحسن بن علی(ع) من تاریخ مدینة دمشق نیز توسط سید نصرالله موسوی گردآوری و چاپ شده است.

سید محمدحسین حسینی جلالی تلخیصی از تاریخ مدینة دمشق با نام الاکتفاء بما روی فی اصحاب الکساء(ع) تهیه کرده که به زندگی پنج تن آل‌عبا(ع) می‌پردازد. برادرش سید محمدرضا حسینی جلالی نیز بر اساس تاریخ و روایات مربوط به امام حسین(ع) در تاریخ دمشق، کتاب الحسين(ع)، سماته و سیرته را تألیف کرده است. این اثر با عنوان سیره و سیمای امام حسین(ع) به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

نویسنده

علی بن حسن بن هِبَة‌الله شافعی دمشقی، با لقب ثقة‌الدین، معروف به ابن‌عساکر، از ائمه حدیث و علمای مشهور اهل‌سنت در قرن ششم هجری قمری است. او حافظ حدیث، فقیه و مورخ برجسته‌ای بود که به‌دلیل حفظ و روایت احادیث متعدد و سفرهای علمی گسترده شهرت یافت. مهم‌ترین اثر او، کتاب تاریخ مدینة دمشق است. این کتاب دلیلی بر توانایی خارق‌العاده، پشتکار و برتری‌اش در علوم حدیث و تاریخ دانسته شده است.

ابن‌عساکر در سال ۴۹۹ق در دمشق متولد شد. او در مدرسه نظامیه بغداد تحصیل نمود و از حدود ۱۳۰۰ استاد، شامل ۸۰ زن علم آموخت. وی برای نگارش کتاب تاریخ مدینة دمشق به شهرهای مختلفی از جمله مکه، مدینه، کوفه، اصفهان، نیشابور، هرات و ری سفر کرد و در این شهرها از عالمان حدیث بهره گرفت. نتایج سفرهای ابن‌عساکر، که بیش از ۲۰ سال طول کشید، کسب علم فراوان، حفظ و تسلط بر احادیث و آشنایی با طرق، اسناد و متون آن‌ها بود که در کتاب تاریخ دمشق نمایان شد. او علاوه بر این کتاب، نزدیک به ۶۰ یا ۱۰۰ اثر دیگر نگاشت. وی در یازدهم رجب سال ۵۷۱ق در دمشق از دنیا رفت.

زمان و انگیزه نگارش

دوران زندگی ابن‌عساکر همزمان با فروپاشی سلاجقه شام و حکمرانی نورالدین زنگی و صلاح‌الدین ایوبی بر این مناطق بوده است. سیاست مذهبی نورالدین زنگی و جانشینانش، به‌ویژه ایوبیان، بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعه‌مذهب و حمایت از مذاهب اهل‌سنت و پیروان حدیث تمرکز داشت؛ به‌همین دلیل، فعالیت‌های ابن‌عساکر در زمینه جمع‌آوری و روایت حدیث در این دوران رونق یافت و او به یکی از چهره‌های برجسته در این حوزه تبدیل شد.

ابن‌عساکر در مقدمه کتاب خود به توضیح درباره کار، انگیزه و روش خود پرداخته است. تألیف کتاب در طول اقامتش در دمشق و قبل از سفر به سرزمین‌های شرقی، از جمله خراسان، آغاز شد و تا سال ۵۴۹ق، که نورالدین زنگی به دمشق دست یافت، حدود ۵۷ جلد نگاشته شد. پس از آن، استقبال مردم و تشویق و حمایت نورالدین زنگی سبب تسریع در تکمیل کتاب شد و در سال ۵۵۹-۵۶۰ق بخش عمده‌ای از کتاب به‌پایان رسیده است. به گفته پسرش قاسم، که اثر را پاک‌نویسی و ویرایش کرده، تألیف این کتاب در سال ۵۶۵ق به‌پایان رسید.

روش تألیف

ابن‌عساکر، به‌عنوان یک محدث، در تاریخ‌نگاری از روش محدثان پیروی کرده و تاریخ مدینة دمشق را با ذکر اسناد و اخبار به‌صورت گسترده ارائه می‌کند. به همین دلیل گفته شده، جنبه حدیثی کتابش بر جنبه تاریخی آن برتری دارد. گفته شده وی در روش نوشتاری خود به طور خاص از کتاب تاریخ بغداد پیروی کرده و اطلاعات آن را از مشایخ بغداد و دمشق جمع‌آوری کرده است. ابن‌عساکر، علاوه بر ارائه اطلاعات به‌صورت مستند، به جزئیات، مانند نام یا تاریخ وفات، و همچنین تعدد روایت‌ها توجه ویژه‌ای داشت. این روش که بر صحت خبر و جست‌وجوی حقیقت تأکید دارد، از سنت علمای حدیث نشأت گرفته و در فرهنگ اسلامی رایج بوده است. ابن‌عساکر و هم‌دوره‌ای‌هایش نماینده اوج این سبک در قرن ششم هجری قمری بودند و تاریخ او به دو بخش اسناد و اخبار تقسیم می‌شود.

روش تألیف او سبب استقبال تاریخ‌نگاران دیگر قرار گرفت؛ به‌گونه‌ای که گفته شده ذهبی در کتاب تاریخ الاسلام از روش وی پیروی کرده است. گفته شده ابن‌عساکر برخلاف بسیاری از مورخان دیگر، تلاش داشت مطالب موردنظر خود را در ذهن خواننده تثبیت کند. این رویکرد باعث شد برخی مسائل مهم تاریخی را که از دیدگاه او اهمیت چندانی نداشتند، به‌طور گذرا مطرح کرده و یا اصلاً ذکر نکند.

شیوه معرفی شخصیت‌ها

ابن‌عساکر در معرفی هر شخصیت نام، نسب، شهرت، موطن، ویژگی‌های سیاسی، استادان و شاگردان آن فرد را بیان می‌کند. سپس تعدادی از روایات نبوی که فرد مذکور نقل کرده را با سند متصل تا پیامبر اسلام(ص) ارائه می‌دهد. همچنین از نظرات بزرگان درباره آن‌ها بهره برده و این نظرات را نیز با سند کامل تا گوینده ذکر کرده است. در پایان معرفی هر فرد، تاریخ وفات او را به‌صورت مستند گزارش می‌کند.

تلخیص‌ها و ذیل‌ها

شخصیت‌هایی چون کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامه مقدسی، ابن‌منظور، شمس‌الدین ذهبی، ابن‌قاضی شهبه، ابوالفتح خطیب، عبدالرحمن بن اسماعیل دمشقی، قاضی جمال‌الدین محمد بن مکرم الأنصاری و شیخ بدرالدین محمود بن احمد العینی کتاب تاریخ مدینة دمشق را تلخیص کرده‌اند. برخی از این نسخه‌ها همچنان در کتابخانه‌های مختلف جهان موجود هستند. همچنین تراجم مربوط به زنان و همچنین عثمان بن عفان نیز با تحقیق سکینة الشهابی منتشر شده است. افزون بر این، کتاب‌هایی در زمینه سیره نبوی به‌صورت جداگانه بر اساس این اثر نوشته شده‌اند. ابن‌شداد نیز در کتاب الاَعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة از این اثر بهره برده است.

محققانی چون ابوعمرو بن حاجب، علم‌الدین برزالی و أبویعلی بن القَلانِسی ذیل‌هایی بر کتاب تاریخ دمشق نگاشته‌اند. کتاب‌هایی نیز بر اساس این کتاب تدوین شده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

• تحفة المذکر المُنْتَقی من تاریخ ابن‌عساکر اثر جلال‌الدین سیوطی
• المنتخب نوشته قاسم بن علی بن عساکر فرزند مؤلف
• فاکهة المجالس و فکاهة المجالس از احمد بن عبدالدائم مقدسی
• العقد الفاخر نگاشته اسماعیل بن محمد الجراح.

نسخه‌های خطی و چاپی

تعدادی نسخه خطی از کتاب تاریخ مدینة دمشق در کتابخانه‌های جهان موجود است که یکی از آنها در کتابخانه الأزهر قاهره به‌همراه قرائت، تصحیح و اضافات ابن‌عساکر و پسرش قاسم است. اگرچه این نسخه از برخی جهت‌ها ناقص است، از کهن‌ترین نسخ موجود به‌شمار رفته است. نسخه‌های دیگری نیز در کتابخانه ظاهریة دمشق و همچنین در کتابخانه‌های عراق، مغرب، تونس، ترکیه، لندن، دوبلین، کمبریج، لنینگراد، ایالات متحده آمریکا و هند وجود دارند که هیچ‌یک کامل نیستند. این کتاب توسط ناشران گوناگون و با تحقیق محققان مختلف منتشر شده است. یکی از آنها انتشارات دارالفکر بیروت است که کتاب را در ۸۰ جلد با تحقیق علی شیری در سال ۱۴۱۵ق به‌چاپ رسانده است.