ناسخ و منسوخ

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

ناسخ و منسوخ دو دسته از آیات قرآن که آیه ناسخ جایگزین حکم آیه‌ منسوخ می‌شود. منسوخ، همان آیه‌ای است که با نزول آیه ناسخ، زمان عمل به آن پایان یافته‌است.

علم اصول و علم تفسیر هر یک با روش مربوط به خود، به پژوهش درباره نسخ پرداخته‌اند. از نظر قرآن‌پژوهان و علمای اسلام، نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.

معنا و حقیقت نسخ

نسخ به‌معنای از بین بردن چیزی و جایگزین کردن آن با چیزی دیگر است. به گفته علامه طباطبایی زمانی‌که آیه‌ای از قرآن نسخ می‌شود، به‌معنای پایان زمان اعتبار حکم و اثر آن آیه است؛ چراکه مصلحت جعل و وضع حکم آن محدود و موقت بوده است.به باور علامه طباطبایی حقیقت حکمی که نسخ شده این است که حکمی موقت و مربوط به گروهی خاص از مردم بوده و نسخ یک حکم همان پایان یافتن زمان آن است. وحکم منسوخ پیوسته حق است با این توضیح که برای گروهی خاص و در زمانی خاص بوده که آن گروه هم باید بدان حکم ایمان می اوردند و هم به آن عمل می کردند ودیگر مردمان فقط به حقاننیش ایمان بیاورند و نباید بدان عمل کنند.

پاسخ یک ایراد

برخی می‌گویند خداوند که عالم مطلق و علّام الغیوب است و همه کلیات و جزئیات گذشته و حال و آینده را می‌داند، چرا حکمی می‌فرستد که بعد آن را تغییر دهد؟ در پاسخ گفته‌اند خداوند با علم‌ و اراده خویش حکم اول را می‌فرستد و خود می‌داند که آن موقت و زماندار است، اگرچه بر بندگان یا حتی پیامبر پوشیده باشد. سپس چون زمان آن حکم سررسید، حکم دوم را که متضمن تبدیل (اعم از تغییر یا تشدید یا تضعیف) حکم اول است، فرو می‌فرستد.

آیات نسخ

مقاله‌های اصلی: آیه نسخ و آیه تبدیل

مَا نَنسَخْ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیرٍ‌ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَیٰ کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ‌ ﴿۱۰۶﴾ (ترجمه:هر حکمی را نسخ کنیم، یا آن را به [دست‌] فراموشی بسپاریم، بهتر از آن، یا مانندش را می‌آوریم؛ مگر ندانستی که خدا بر هر کاری تواناست؟ (۱۰۶))^{[بقره–۱۰۶]}

گفته‌اند چون یهودیان از تبدیل بعضی آیات و احکام قرآن به پیامبر(ص) طعن می‌زدند و می‌گفتند «اگر فرمان پیشین حق بود و پسیندیده بود، پس نسخ چرا بود، اگر باطل بود و ناپسیندیده، آن روز خلق را بر آن داشتن چه معنا داشت؟» و بر این مبنا به پیامبر افترا می‌زدند که قرآن برساخته و فرابافته خود اوست. خداوند در پاسخ و رد سخن آنان این آیه را فرستاد. در جای دیگر نیز در همین معنی می‌فرماید:

وَإِذَا بَدَّلْنَا آیةً مَّکانَ آیةٍ ۙ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا ینَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ‌ ۚ بَلْ أَکثَرُ‌هُمْ لَا یعْلَمُونَ ﴿۱۰۱﴾ (ترجمه:و چون حکمی را به جای حکم دیگر بیاوریم -و خدا به آنچه به تدریج نازل می‌کند داناتر است- می‌گویند: «جز این نیست که تو دروغ‌بافی.» [نه،] بلکه بیشتر آنان نمی‌دانند. (۱۰۱))^{[نحل–۱۰۱]}

انواع قابل تصور نسخ

از نظر قرآن‌پژوهان و علمای اسلام نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.

در جدول ذیل نظر اکثریت شیعه و سنی پیرامون صور قابل تصور نسخ قرآن به قرآن ذکر شده است:

نحوه نسخ	شیعه	سنی
نسخ تلاوت و نسخ حکم	در قرآن نداریم	برخی یک مورد را پذیرفته‌اند
نسخ تلاوت و بقای حکم	در قرآن نداریم	بیشتر پیشینیان، چند مورد را پذیرفته‌اند
بقای تلاوت و نسخ حکم	در قرآن داریم	در قرآن داریم

برخی از موارد نسخ در قرآن

برخی از موارد نسخ در قرآن از این قرار است: درباره جهاد با کفار، ابتدا فرمود سزاوار است هر یک از مجاهدان اسلام با ده کس مقاومت و برابری کند و در آیه بعد تخفیف فرمود که هر کس با دو کس یا در مسأله تغییر قبله یا پرداختن صدقه پیش از نجوا با پیامبر(ص) در آیه نجوا.

جستارهای وابسته

• ‌ آیه نسخ
• آیه تبدیل