صفات ثبوتیه خدا، صفاتی مانند حیات، علم، اراده و ... است که به صورت ایجابی، به کمالی در ذات خداوند اشاره داشته و در مقابل صفات سلبیه خدا قرار می‌گیرد.
برخی با تقسیم صفات به ثبوتیه و سلبیه مخالفت کرده و معتقدند بازگشت همه صفات ثبوتی به صفات سلبی است.
با اینکه در بیان اندیشمندان اسلامی از صفات ثبوتی با عنوان صفات جمال نیز یاد می‌شود، ولی برخی بر این باورند که این نامگذاری صحیح نیست و صفات جمال، غیر از صفات ثبوتیه است.
برخی تقسیم صفات خداوند در میان محدثان را به کتاب اصول کافی بازگردانده و از میان متکلمان، شیخ مفید را آغازگر این راه می‌دانند. از نظر ایشان، فلاسفه نیز تقسیم صفات خداوند را از کتاب فصوص الحکمه فارابی آغاز کرده و فیلسوفان بعد از ملاصدرا، متأثر از نظرات وی در این باره هستند.
چیستی صفات ثبوتیه
صفات ثبوتیه خداوند همچون علم، قدرت و حیات، صفاتی هستند که کمال موجود در ذات خداوند را نشان می‌دهند.[۱] در مقابل، صفات سلبی همچون جسمانی نبودن و مادی نبودن، صفاتی هستند که نقص و کاستی را از ذات خداوند نفی می‌کنند.[۲] از نظر اندیشمندان اسلامی، صفاتی همچون غنی (به معنای عدم فقر) که به ظاهر ایجابی هستند، ولی در مفهوم آنها سلب پنهان شده است، در شمار صفات ثبوتی قرار نمی‌گیرند.[۳]
در پاسخ به این پرسش که چرا خداوند دارای همه صفات کمال است، ملاصدرا از قاعده بسیط الحقیقه بهره برده و معتقد است که در وجود بسیط الحقیقه، هیچ وجهی برای نقص و فقدان قابل تصور نیست.[۴]
متکلمان مسلمان، صفت را لفظی می‌دانند که حقیقت یک چیز را همراه با وصفی از اوصاف او نمایش می‌دهد.[۵] یکی از تقسیمات صفات خداوند، تقسیم به صفات ثبوتی و صفات سلبی است که به اعتبار ایجاب یا سلب یک صفت درباره خداوند، تعریف شده[۶] و ملاصدرا، این تقسیم را الهام گرفته از آیه ۷۸ سوره الرحمن (تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ) می‌داند.[۷]
به گفته محمدتقی مصباح یزدی، همه صفاتی را که بر کمالات وجودی دلالت دارند و متضمن نقص و محدودیت نیستند، می‌توان به عنوان صفات ثبوتیه برای خداوند اثبات کرد.[۸]
مخالفت با تقسیم صفات به ثبوتی و سلبی
برخی از اندیشمندان اسلامی نظیر ملارجبعلی تبریزی،[۹] ملاصالح مازندرانی[۱۰] و قاضی سعید قمی،[۱۱] تقسیم صفات خداوند به صفات ثبوتی و صفات سلبی را غیر مفید دانسته و بر این باورند که همه صفات ثبوتی به امور سلبی بازمی‌گردند و اختلاف آنها تنها در نحوه بیان است نه در حقیقت آن. این نظریه در مباحث جدید کلامی، به الهیات سلبی معروف است.[۱۲]
محمدتقی مصباح یزدی در پاسخ به این نظریه گفته است اولاً: سلب یکی از دو نقیض (مثل علم و جهل(عدم علم)) در حکم اثبات یکی از آن دو است؛ ثانیاً: هنگامی که صفتی مانند علم به نفی جهل تأویل می‌شود، در واقع معنای عدمی جهل از خداوند سلب می‌شود؛ در حالی که تصور این معنای عدمی بدون تصور مفهوم مقابل آن (علم) ممکن نیست.[۱۳]
آیا صفات ثبوتی همان صفات جمال است؟
در بیان اندیشمندان اسلامی، از صفات ثبوتی با عنوان «صفات جمال» و از صفات سلبی نیز با عنوان «صفات جلال» یاد شده است.[۱۴] در حالی که امام خمینی این نامگذاری را خلاف تحقیق دانسته و معتقد است که منظور از صفات جمال، صفاتی همچون رحمان، رحیم، لطیف و … است که انس و دلبستگی می‌آورد و حول محور لطف خداوند می‌گردد و در مقابل صفات جلال صفاتی همچون قَهّار، مُنتَقِم و… است که وحشت و حیرت را پدیدآورده و حول محور قهر و کبریای الهی می‌گردد.[۱۵]
تاریخچه تقسیمات صفات ثبوتیه
برخی از محققین بر این باورند که قدیمی‌ترین سند، در تقسیم‌بندی صفات ثبوتیه خداوند، از سوی محدثان، به سخن محمد بن یعقوب کلینی، در اصول کافی،[۱۶] ذیل روایات امامان شیعه بازمی‌گردد که وی صفات را به ذاتی و فعلی تقسیم کرده و در تمایز آن سخن گفته است.[۱۷] این درحالی است که در منابع اولیه حدیثی در اهل سنت نظیر صحیح بخاری، صفات خداوند بدون تقسیم‌بندی، ذیل باب توحید، شمارش شده‌اند.[۱۸]
از نظر محققان، تقسیم‌بندی صفات ثبوتیه الهی در میان متکلمان با شیخ مفید آغاز شده[۱۹] و در میان فلاسفه، به فصوص الحکمه فارابی[۲۰] بازگشته و پس از او ابن سینا در شفا[۲۱] شهاب‌الدین سهروردی[۲۲] صدرالدین دَشتَکی،[۲۳] آن را بیان کرده‌اند.
ملاصدرا نیز در یک تقسیم‌بندی، صفات ثبوتیه خداوند را به دو دسته «صفات حقیقیه» و «صفات اضافیه» تقسیم می‌کند[۲۴] و در تعریف این دو قسم بر این باور است که هر گاه خداوند، تنها از جهت ذات و بدون در نظر گرفتن نسبت او با مخلوقات توصیف شود آن اوصاف، اوصاف حقیقی می‌باشند.[۲۵] همچنین از نظر وی، هرگاه خداوند از جهت ارتباط با مخلوقاتش (با صفاتی نظیر مبدأیت، خالقیت و رازقیت) توصیف شود، آن صفات، صفات اضافیه خواهند بود.[۲۶]
بعد از ملاصدرا، پیروان حکمت متعالیه مانند ملاعبدالله زَنوزی،[۲۷] آقا علی مدرس زَنوزی،[۲۸] ملا هادی سبزواری[۲۹] و علامه طباطبایی[۳۰] در تقسیم بندی خود متأثر از ملاصدرا هستند.
پانویس
- ↑ علی زمانی، سخن گفتن از خدا، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۰.
- ↑ علامه طباطبایی، نهایة الحکمه، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۱۱۱۱–۱۱۱۰.
- ↑ سید زائر، تحلیل و بررسی صفات ثبوتی ذاتی الهی، ۱۳۹۹ش، ص۳۰.
- ↑ جوادی آملی شرح حکمت متعالیه، ۱۳۶۸ش، ج۶، ص۷–۲۸۴.
- ↑ فخرالدین رازی، لوامع البینات شرح اسماءالله تعالی و الصفات، ۱۴۰۶ق، ص۲۷.
- ↑ سید زائر، تحلیل و بررسی صفات ثبوتی ذاتی الهی، ۱۳۹۹ش، ص۲۹.
- ↑ ملاصدرا، الاسفار الاربعه، ۱۹۸۱م، ج۶، ص۱۱۸.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ ملارجبعلی تبریزی، رساله اثبات واجب، در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ۱۳۷۸ش، ج۱، ۱۵۷–۲۵۸.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۱۰، ص۲۹۸.
- ↑ قاضی سعید قمی، شرح توحید الصدوق، ۱۴۱۹ش، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ سید زائر، تحلیل و بررسی صفات ثبوتی ذاتی الهی، ۱۳۹۹ش، ص۳۰.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۴۶۰.
- ↑ ملاصدرا، الاسفار الاربعه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۱۰۹؛ اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۹؛ سید زائر، تحلیل و بررسی صفات ثبوتی ذاتی الهی، ۱۳۹۹ش، ص۲۹.
- ↑ موسوی خمینی، آداب الصلاه، ۱۳۶۸ش، ص۳۳۳؛ موسوی خمینی، شرح دعای سحر، ۱۳۵۹ش، ص۴۲.
- ↑ کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ اله بداشتی، «ارائه طرحی نو در نظریه الاهیدانان مسلمان در تقسیم‌بندی صفات ثبوتی»، ص۳۴.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، نشر دار الارقم، ص۱۵۴۸.
- ↑ اله بداشتی، «ارائه طرحی نو در نظریه الاهیدانان مسلمان در تقسیم‌بندی صفات ثبوتی»، ص۳۵؛ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب، مکتبه الداوری، ص۱۸۵.
- ↑ فارابی، فصوص الحکمة، ۱۳۸۱ش، از فصل ۶ تا ۲۱.
- ↑ ابن سینا، الشفاء، نشر کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ص۳۴۲–۴۶۰.
- ↑ سهروردی، مجموعه مصنفات، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۱، ۴۰۱، ۴۰۸ و ج۴، ص۶۰.
- ↑ دشتکی، رسالة فی اثبات الواجب تعالی، ۱۳۸۵ش، ص۱۰۸، ۳۰۸ و ۳۱۱.
- ↑ ملاصدرا، الاسفار الاربعه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۱۰۹ و ۱۱۴.
- ↑ ملاصدار الاسفار الاربعه، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۱۰۹؛ ملاصدرا، شرح اصول کافی، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۲۸۲؛ علی زمانی، سخن گفتن از خدا، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۰.
- ↑ علی، زمانی سخن گفتن از خدا، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۰.
- ↑ زنوزی، لمعات الهیه، ۱۳۶۲ش، ص۲۳۲ و ۲۳۳.
- ↑ مدرس زنوزی، بدایع الحکم، ۱۳۷۶ش، ص۱۱.
- ↑ سبزواری، شرح منظومه، دارالعلم، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ طباطبایی، نهایة الحکمة، دار التبلیغ اسلامی، ص۲۵۰.
منابع
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (الاهیات)، تصحیح حسن حسن‌زاده، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، بی‌تا.
- اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۱ش.
- آشتیانی، سید جلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۸ش.
- اله بداشتی، علی، «ارائه طرحی نو در نظریه الاهیدانان مسلمان در تقسیم‌بندی صفات ثبوتی»، پژوهش‌های فلسفی و کلامی، شماره ۵۰، اسفند ۱۳۹۰ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار الارقم، بی‌تا.
- جوادی آملی، عبدالله، شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه، تهران، الزهراء، ۱۳۶۸ش.
- دشتکی، صدر الدین محمد، رسالة فی اثبات الواجب تعالی، محسن چورمقی، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. ۱۳۸۵ش.
- زنوزی، ملاعبدالله، لمعات الهیه، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، قم، دارالعلم، بی‌تا،
- سهروردی، شهاب‌الدین، مجموعه مصنفات، قم، نرم‌افزار کتابخانه حکمت اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- سید زائر، عباس، تحلیل و بررسی صفات ثبوتی ذاتی الهی در اندیشه آیت الله محسنی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته کلام اسلامی، قم، جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۹۹ش.
- شیرازی، سید رضی، درس‌های شرح منظومه حکیم سبزواری، تهران، حکمت، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، قم، دار التبلیغ اسلامی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة الحکمه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- علی زمانی، امیرعباس، سخن گفتن از خدا، تهران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- فارابی، ابونصر محمد بن محمد، فصوص الحکمة، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
- قاضی سعید قمی، محمد بن محمد، شرح التوحید الصدوق، تهرانف مؤسسه الطباعه و النشر وزاره الثقفه و الارشاد الاسلامی، ۱۴۱۹ش.
- فخرالدین رازی، محمد بن عمر، لوامع البینات (شرح اسماءالله تعالی والصفات)، قاهره مکتبة الکلیات الأزهریة، ۱۴۰۶ق.
- لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، سایه، ۱۳۸۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مازندرانی، محمد صالح، شرح اصول الکافی، تصحیح و تعلیقات علامه شعرانی، تهران، المکتبة الإسلامیة، ۱۳۸۲ق.
- مدرس زنوزی، آقا علی، بدایع الحکم، مقدمه احمد واعظی، قم، نشر علامه طباطبایی، ۱۳۷۶ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات و شرح عقاید الصدوق، قم، مکتبه الداوری، بی‌تا.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المنهاج السلوکیه، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، ترجمه محمد خواجوی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگ، ۱۳۸۳ش.
- ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۳ش.
- موسوی، خمینی سیدروح الله، آداب الصلاه، ترجمه سید احمد فهری، تهران، پیام آزادی، ۱۳۶۸ش.
- موسوی خمینی، سید روح‌الله، شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۵۹ش.
- موسوی خمینی، سیدروح الله، طلب و اراده، ترجمه سید احمد فهری، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.