ابوالهَیثَم مالک بن تَیِِّهان (شهادت ۳۷ق در جنگ صفین) صحابی پیامبر(ص) و از یاران امام علی(ع). وی پیش از اسلام نیز موحد بوده است. او در بیعت عقبه و جنگ‌های بدر، احد، خندق و موته حضور داشت.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالهَیثَم مالک بن تَیِِّهان |
| مهاجر/انصار | انصار |
| نسب/قبیله | تیره بنی زعور از بنی عبدالاشهل اوس |
| شهادت | صفر ۳۷ق در جنگ صفین |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | جزء نخستین گروندگان |
| حضور در جنگ‌ها | جنگ بدر، جنگ احد جنگ خندق، جنگ موته |
| دیگر فعالیت‌ها | موحد در عصر جاهلیت از نقبای دوازده‌گانه مخالفت با خلفای سه گانه از یاران امام علی(ع) راویان حدیث |
ابوالهیثم، پس از رحلت پیامبر(ص) از مخالفان خلافت ابوبکر بود و پس از قتل عثمان، با حضرت علی(ع) بیعت نمود. وی سرانجام در جنگ صفین به شهادت رسید. امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغه از نداشتن یارانی چون او اظهار تأسف کرده است.
نام و نسب
مشهورترین نام او مالک است.[۱] برخی نام پدرش را مالک و لقبش را تیهان ذکر کرده و برخی تیهان را نام پدر او دانسته‌اند.[۲]
نسب او چندان روشن نیست و به صورت‌های گوناگونی نقل شده است. در بیشتر منابع از تیره بنی زعور از بنی عبدالاشهل از قبیله اوس دانسته شده است.[۳] برخی او را از بلی بن مالک از تیره قضاعه و حلیف بن عبدالاشهل می‌دانند.[۴]
برادر وی عبید یا عتیک در جنگ بدر در صف مسلمانان جنگید[۵] و در احد به شهادت رسید.[۶] برخی ابوالهیثم را با او خلط کرده‌اند.[۷]
همسر او ملیکه بنت سهل بن زید بن عامر بن عمرو بن جُشْم بود که اسلام آورد و با رسول خدا بیعت کرد و ابن‌تیهان از او صاحب فرزند شد.[۸]
پیش از اسلام
او پیش از اسلام اهلِ توحید و یگانه‌پرست بود[۹] و در دورۀ جاهلیت از بت‌ها بیزاری می‌جست.[۱۰]
در عصر پیامبر(ص)
او و اسعد بن زراره، نخستین کسانی از انصار بودند که اسلام آوردند[۱۱] و جز آن دسته از انصار بود که در دو بیعت عقبه با پیامبر(ص) دست یاری دادند.[۱۲]
همچنین از نقبای دوازده‌گانه‌ای است که از میان بیعت کنندگان برای نشر اسلام برگزیده شدند.[۱۳]
وی در جنگ‌های بدر، احد، خندق، موته و دیگر غزوه‌ها در رکاب پیامبر(ص) حضور یافت.[۱۴] و پس از شهادت عبدالله بن رواحه در جنگ موته، پیامبر(ص) ابوالهیثم را به جای او به کار سنجش محصول خرمای خیبر و تأدیه سهم یهودیان از آن محصول برگزید.[۱۵]
پس از هجرت، پیامبر(ص) بین ابن‌تیهان و عثمان بن مظعون، پیمان برادری برقرار کرد.[۱۶]
در عصر خلفای سه گانه
وی پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) از مخالفان خلافت ابوبکر بوده[۱۸] و درخواست او را مبنی بر ادامه مأموریتی که پیامبر(ص) در سنجش محصول خرما به او سپرده بود نپذیرفت.[۱۹]
از فضل بن شاذان نقل شده است که ابن‌تیهان از نخستین کسانی بود که [پس از درگذشت پیامبر(ص)] به‌سوی امام علی(ع) برگشتند.[۲۰]
وقتی عمر، در زمان خلافت خود حکم به تبعید یهودیان خیبر داد، ابن‌تیهان و چند تن دیگر را برای قیمت‌گذاری دارایی‌هایشان و از جمله فدک نزد آنان فرستاد.[۲۱]
در عصر حضرت علی(ع)
طبق سخن شیخ طوسی، ابن‌تیهان به همراه عمار بن یاسر از مردم برای امام علی(ع) بیعت می‌گرفتند و می‌گفتند:
ابن‌بابویه او را از یاران امام علی(ع) شمرده است[۲۳] و به همراهی وی با امیرالمؤمنین(ع) در جنگ جمل اشاره شده است.[۲۴]
ابوالهیثم در آغاز جنگ صفین لشکریان عراق را صف‌آرایی و به جنگ تشویق می‌کرده است. البته برخی نیز گفته‌اند وی سال‌های پیش از آن، سال ۲۰ق در ایام خلافت عمر درگذشته است.[۲۵] به‌همین سبب، برخی حضور او را در صفین نادرست دانسته‌اند.[۲۶]
روایت ابن‌ابی الحدید از نصر بن مزاحم، اگرچه در نسخه‌های کنونی کتاب او دیده نمی‌شود، ولی وجود مرثیه‌ای برای ابوالهیثم، در میان مراثی کشتگان صفین در کتاب نصر بن مزاحم[۲۷] می‌تواند، اولاً حاکی از افتادگی‌هایی در نسخه‌های موجود کتاب نصر و درستی روایت ابن‌ابی الحدید از او باشد و ثانیاً نشان می‌دهد که احتمالاً ابوالهیثم کشته شده است و ممکن است موضوع شرکت او در صفین، به اختلاف در چگونگی حضور اصحاب بدر در جنگ‌های دوران علی(ع) باز گردد، چنان‌که همین اختلاف در مورد حضور خزیمة بن ثابت مشهور به ذوالشهادتین نیز وجود دارد.[۲۸]
کلینی خطبه‌ای (خطبه طالوتیه) را طبق نقل او از حضرت علی(ع) آورده است.[۲۹]
درگذشت
وی در جنگ صفین حضور داشت و پس از عمار به شهادت رسیده است.[۳۰]
امام علی(ع) در نهج البلاغه از نداشتن یارانی چون او اظهار تأسف نموده، و از او یاد می‌کند: "این عمار؟! أَيْنَ ابْنُ التَّيِّهَانِ؟! و این ذوالشهادتین؟".[۳۱]
پانویس
- ↑ کلبی ج۲، ص۲۵: ابن‌هشام، ج۱، ص۴۳۳: یحیی بن معین، ج۲، ص۵۴۶: دارقطنی، ج۱، ص۲۹۹، ابونعیم، ص۱۷۴.
- ↑ ابن‌نقطه، ج۱، ص۴۷۵؛ ابن‌قدامه؛ ص۲۲۸؛ ابن‌حجر، ج۴، ص۲۱۲.
- ↑ عروه بن زبیر، ص۱۲۲؛ ابن‌هشام ج۱، ص۴۳۳-۴۴۵؛ کلبی ج۲، ص۲۵؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۲۴۰؛ صالحی، ج۴، ص۳۰۴-۳۰۵
- ↑ واقدی، ج۱، ص۱۵۸، ابن‌سعد، ج۳، ص۴۴۷، احمد بن حنبل، مسند، ج۳، ص۴۶۲؛ طبری، ج۲، ص۳۵۶، ۳۶۳؛ ابن‌عبدالبر، ج۳، ص۱۳۴۸؛ ابن‌حزم، ص۳۴۰.
- ↑ واقدی، ج۱، ص۲ ۱۵۸؛ کلبی ج۲، ص۲۵.
- ↑ واقدی، ج۱، ص۳۰۱؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۳۲۹؛ ابن‌نقطه، ج۱، ص۴۷۶.
- ↑ خلیفه، ج۱، ص۱۴۶؛ ابن‌اثیر، اسدالغابه، ج۴ ص۲۷۴.
- ↑ ابن‌سعد، طبقات(۱۴۱۰ق)، ج۸، ص۲۴۸.
- ↑ ابن‌جوزی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳؛ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰ به نقل از واقدی
- ↑ ابن‌سعد، ج۳، ص۴۴۸.
- ↑ ابن‌جوزی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳؛ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰ به نقل از واقدی
- ↑ ابن‌هشام، ج۱، ص۴۳۳-۴۴۷؛ ابن‌سعد، ج۳، ص۶۰۷.
- ↑ ابن‌حبیب، ص۷۴؛ ابوزرعه، ج۱، ص۵۷۵؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۲۴۰ -۲۵۲
- ↑ واقدی، ج۱، ص۱۵۷-۱۵۸؛ ابن‌سعد، ج۳، ص۴۴۸، ۶۰۷.
- ↑ واقدی، ج۲، ص۶۹۱.
- ↑ ابن‌حبیب، ص۷۴، بلاذری، انساب، ج۱، ص۲۷۱. ذهبی، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ ابونعیم، ص۱۷۵، ابوالبشر، ج۱، ص۶۱، ذهبی، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ برقی، ص۶۳؛ ابن‌بابویه، الخصال، ج۲، ص۵۴۱؛ ابن‌ابی الحدید، ج۱، ص۱۴۳-۱۴۴؛ علی خان مدنی، ص۳۲۱
- ↑ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰.
- ↑ الطوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۱۷۷-۱۸۳.
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۱۹۴-۱۹۵
- ↑ الطوسی، الأمالی، ص۷۲۸.
- ↑ عیون الاخبار، ج۲، ص۱۲۶؛ کشی، ص۳۸.
- ↑ طبری، ج۴، ص۴۴۷ به نقل از سیف بن عمر تمیمی.
- ↑ ابن‌حبان، ص۱۲، حاکم نیشابوری، ج۳، ص۲۸۶
- ↑ احمد بن حنبل، العلل، ج۱، ص۴۳۲؛ خلیفه، ج۱، ۱۴۶؛ ابن‌قتیبه، ص۲۷۰.
- ↑ نصر بن مزاحم، ص۳۶۵.
- ↑ سیف بن عمر، ص۱۱۰، ابن‌حجر، ج۲، ص۱۱۲
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۱.
- ↑ ابن‌حبیب، ص۲۷۲؛ بلاذری، انساب الاشراف،۱۴۱۷ق، ۱۹۹۶م، ج۲، ص۳۱۹؛ ابن‌قدامه، ص۲۲۸؛ ابن‌حجر، ج۴، ص۲۱۳.
- ↑ نهج البلاغه، خ۱۸۲.
منابع
- ابن‌ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴-۱۳۸۷ق.
- ابن‌اثیر، علی، اسدالغابه، قاهره، ۱۲۸۰ق.
- ابن‌اثیر، علی، الکامل.
- ابن‌بابویه، محمد، الخصال، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
- ابن‌بابویه، محمد، عیون اخبار الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، و محمد روّاس قلعه جی، بیروت، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- ابن‌حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش فلایش هامر، قاهره، ۱۳۷۹ق-۱۹۵۹م.
- ابن‌حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حید آباد دکن، ۱۳۶۱ق-۱۹۴۲م.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، قاهره، ۱۳۲۸ق.
- ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م.
- ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمدعبدالقادر عطا، درالکتب العلمیه، بیروت، ۱۹۹۰م-۱۴۱۰ق.
- ابن‌شبه، عمر، تاریخ المدینه المنوره، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، ۱۴۱۰ق-۱۳۶۸ش.
- ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، ۱۳۸۰ق-۱۹۰م.
- ابن‌قتیه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
- ابن‌قدامه، عبدالله، الاستبصار فی نسب الصحابة من الانصار، به کوشش علی نویهض، بیروت، ۱۳۹۲ق-۱۹۷۲م.
- ابن‌نقطه محمد، تکملة الااکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدالرب النبی، مکه، ۱۴۰۸ق-۱۹۸۷م.
- ابن‌هشام عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش ابرهیم ابیاری، و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق-۱۳۷۵م.
- ابوالبشر دولابی، محمد، الکنی و الاسماء، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۲ق.
- ابوزرعه دمشقی، عبدالرحمن، تاریخ، به کوشش شکرالله قربانی، دمشق، ۱۴۰۰ ق- ۱۹۸۰م.
- ابونعیم اصفهانی، احمد، معرفة الصحابة، کتابخانه احمد ثالث استانبول، شم۴۹۷.
- احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی الله عباس، بیروت، ۱۴۰۸ق- ۱۹۸۸م.
- احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
- اسکافی، محمد، المعیار و الموازنة، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت ۱۴۰۲ق- ۱۹۸۱م.
- برقی، احمد، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث ارموی.
- بلاذری، احمد، الانساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۴ق-۱۹۷۴م.
- بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.
- حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحن، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
- خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زرکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
- دارقطنی، علی، المؤتلف و المختلف، به کوشش موفق بن عبدالله، بیروت، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلا، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت ۱۴۰۵ق-۱۹۸۶م.
- سیف بن عمر تمیمی، الفتنة و الوقعة الجمل، به کوشش احمد راتب عرموش، بیروت، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
- صالحی شامی، محمد، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عبدالعزیز عبدالحق حلمی، قاهره، ۱۳۹۵ق-۱۹۷۵م.
- طبری، تاریخ: عروق بن زبیر، مغازی رسول الله، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق- ۱۹۸۱م.
- الطوسی، الأمالی، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیة - مؤسسة البعثة، قم:دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴.
- الطوسی، اختیار معرفة الرجال، تصحیح و تعلیق: میرداماد الاسترآبادی، تحقیق: السید مهدی الرجائی، قم: مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۴ق.
- علی خان مدنی، الدرجات الرفیعه، قم، ۱۳۹۷ق.
- کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- کلبی، هشام، نسب معدّو الیمن و الکبیر، به کوشش محمود فردوس عظم، دمشق، دارالظیظه.
- کلینی، محمد، الروضة من الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۹ق-۱۳۴۸ش.
- مفید، محمد، الجمل، نجف، ۱۹۶۰م.
- نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق- ۱۹۶۲م.
- واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
- یحیی بن معین، التاریخ، به کوشش احمدمحمد نور سیف، مکه، ۱۳۹۹ق-۱۹۷۹م.
- یقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق-۱۹۶۰م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی
- ابوتراب