کشکولنویسی
کشکولنویسی یکی از شیوههای قدیمی در سنت نگارشی عالمان شیعه که با هدف گردآوری مطالب متنوع و پراکنده، جایگاهی خاص در تاریخ فرهنگ نوشتاری یافته است. این سبک نگارش، بهتدریج به قالبی برای ثبت دانستهها، لطایف، حکایات، اشعار و نکات علمی بدل شد؛ بیآنکه به نظم موضوعی یا ساختار کلاسیک پایبند باشد. از علامه حلی تا شیخ بهایی و دیگر بزرگان، کشکولنویسی نهتنها ابزاری برای حفظ اطلاعات پراکنده بلکه راهی برای ارائه دانش عمومی به مخاطبانی با فرصت محدود مطالعه بوده است. ویژگیهای محتوایی متنوع، نثر ساده و قالبهای شعری گوناگون، این آثار را به منابعی عامهپسند تبدیل کرده که هم سرگرمکننده و هم آموزنده باشد.
پیشینه و جایگاه در میان عالمان شیعه
کشکولنویسی از سنتهای دیرینه در میان عالمان و نویسندگان بهشمار میآید و از گذشته در فرهنگ نویسندگی، جایگاهی ویژه داشته است.[۱] گفته میشود علامه حلی در قرن هفتم هجری قمری دارای کتاب کشکول بوده،[۲] هرچند اثری از آن در دست نیست.[۳] انتخاب این شیوه، انگیزهها و دلایل گوناگونی داشته؛ بهگونهای که در زندگی عالمان شیعه، کشکولنویسی به روشی محبوب و سیرهای دلپذیر بدل شده است.[۴]
بسیاری از بزرگان، از جمله ملا احمد نراقی در «الخزائن»، سید نعمتالله جزایری در «زهر الربیع»، راغب اصفهانی در «نوادر»، سید محمدحسن میرجهانی در «گنج رایگان» و شیخ بهایی در کشکول خود، به تدوین کشکول پرداختهاند.[۵] برخی از این کتابها عنوان «کشکول» را ندارند، اما از حیث محتوا و ساختار، در شمار کشکولیات جای میگیرند.[۶] پس از شیخ بهایی، نویسندگان بسیاری به نگارش کشکول روی آوردند. در این میان، کشکول شیخ بهایی (متوفای ۱۰۳۰ق) از شهرتی خاص برخوردار است و بارها مورد تقلید مؤلفان بعدی قرار گرفته است.[۷]
برخی از حکایات موجود در کشکولها در منابع دیگر مشاهده نشدهاند؛ به همین دلیل، در برخی پژوهشها از کشکولها بهعنوان منابعی در شناخت فرهنگ عامه یاد شده است.[۸]
ماهیت و تعریف کشکولنویسی
واژه «کشکول» بهمعنای «کشیدن به دوش» است؛ «کَشْ» بهمعنای کشیدن و «کول» به دوش و کتف اطلاق میشود. از آنجا که درویشان معمولاً زنجیر کشکول را بر دوش میانداختند، این ظرف را «کشکول» نامیدهاند.[۹] مردم نیز بهاندازه توان خود به درویشان کمک میکردند و هر کس چیزی در کشکول میانداخت. از همینرو، انواع و اقسام اشیاء در آن یافت میشد.[۱۰] این اصطلاح، بعدها به کتابهایی اطلاق شد که مطالبی پراکنده و فاقد نظم خاص را در خود جای داده بودند و نویسندگان کشکول، مجموعهای متنوع از مطالب را بدون ترتیب مشخص گردآوری میکردند.[۱۱]
کشکولنویسی یا متفرقنویسی، بهمعنای گردآوری مجموعهای گوناگون از مطالعات و گاه تحلیل آنها در راستای هدفی خاص که نویسنده دنبال میکند، تعریف شده است. این شیوه به نویسنده امکان میدهد تا یافتههای پراکنده خود را که ممکن است در قالبهای متعارف نگنجند، در یک مجموعه واحد ثبت کند. گفته شده همانگونه که کشکول، ظرفی برای نگهداری اشیاء متفرقه است، کتاب کشکول نیز ظرفی برای گردآوری دانستهها، لطایف و حکایات گوناگون بهشمار میآید.[۱۲]
در تعریفی دیگر، کشکول اثری مفصل اما فاقد نظم مشخص توصیف شده است[۱۳] که در آن احادیث نبوی، تفاسیر قرآنی و قواعد نحوی، در کنار داستانهای سرگرمکننده، براهین هندسی و اشعار منتخب گرد آمدهاند.[۱۴]
اهداف و فواید
در مقدمه کتاب کشکول بهایی چنین مطرح شده که کشکولنویسی، بهدلیل ساختار متنوع و بهرهگیری از مطالب گوناگون، افزون بر جلوگیری از فراموشی یا پراکندگی اطلاعات، برای مخاطبانی که فرصت مطالعه آثار حجیم و موضوعمحور را ندارند، جذابیت خاصی دارد و میتواند اطلاعات عمومی گستردهای در اختیار آنان قرار دهد.[۱۵] همچنین اشاره شده است که چون مطالعه و تحقیق مداوم، بهویژه در حوزههای علمی، گاه موجب خستگی ذهن میشود، کشکولنویسی بهعنوان روشی سرگرمکننده، میتواند این خستگی را برطرف سازد و در عین حال آموزنده و سودمند باشد.[۱۶]
برخی بر این باورند که بهسبب نکات جذاب و مختصر موجود در این آثار، در دورههای گوناگون مورد توجه مخاطبان قرار گرفته و جلوهای دلنشین و آموزنده داشته است.[۱۷]
ویژگیهای محتوایی کشکولها
محتوای کشکولها معمولاً با ویژگیهایی مانند اختصار و تنوع شناخته میشود؛ مطالبی از حوزهها و علوم مختلف که از نظر نویسنده قابل توجه بودهاند، در این آثار گردآوری شدهاند.[۱۸] با این حال، ساختار مشخص و ثابتی در نگارش کشکولها دیده نمیشود و انتخاب و چینش مطالب معمولاً با آزادی کامل از سوی نویسنده صورت میگیرد.[۱۹]
موضوعات مطرحشده در کشکولها طیف گستردهای را دربر میگیرد؛ از جمله تفاسیر قرآنی، احادیث، اشعار فارسی و عربی، حکایات، تاریخ، جغرافیا، علوم، طنز، امثال، باورهای عامه و اطلاعات دارویی. این آثار معمولاً با نثری ساده و روان نوشته شدهاند و در مقایسه با متون فاخر، جنبهای عامهپسند دارند. همچنین، قالبهای شعری متنوعی مانند مثنوی، قصیده، غزل و مستزاد در آنها به چشم میخورد.[۲۰]
کشکولها در گذر زمان
بسیاری از نویسندگان در دورههای مختلف، با الهام از سنت کشکولنویسی، آثاری با همین عنوان پدید آوردهاند. فهرستی از برخی کشکولهای نوشتهشده به این شرح است:
- «کشکول عطاری» اثر عطار نیشابوری شاعر فارسیزبان قرن ششم و هفتم قمری.[۲۱]
- «کشکول الاحسائی» نوشته شیخ احمد احسائی (۱۲۴۱ق) عالم و فقیه امامی.[۲۲]
- «الکشکول فیما جری علی آل الرسول» تألیف سید حیدر آملی عارف شیعه قرن هشتم قمری.[۲۳]
- «کشکول بهایی» تألیف شیخ بهاءالدین عاملی (۱۰۳۱ق) مشهور به شیخ بهایی، فقیه شیعه در عصر صفوی.[۲۴]
- «الکشکول» تألیف شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ق) از علمای شیعه امامیه در قرن دوازدهم هجری قمری.[۲۵]
- «الموائد؛ جُنگ و کشکول» تألیف سید محمدحسین شهرستانی (۱۳۱۵ق) از عالمان شیعه در قرن سیزدهم و چهاردهم قمری.[۲۶]
- «الکشکول» نوشته محمدباقر بیرجندی (۱۳۵۲ق) عالم شیعه قرن چهاردهم قمری.[۲۷]
- «کشکول» نوشته سید محسن امین عاملی (۱۳۷۱ق) فقیه و شرححالنگار شیعه و نویسنده کتاب اَعیانالشّیعه.[۲۸]
- «کشکول» نوشته محمدعلی غروی اردوبادی (۱۳۸۰ق) از فقهای شیعه در قرن چهاردهم قمری.[۲۹]
- «الکشکول» تألیف آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق) فقیه و کتابشناس شیعه.[۳۰]
- «کشکول الهی» نوشته ربابه الهی (۱۳۵۹ش) از زنان نویسنده شیعه در اصفهان.[۳۱]
- «سنابل الحکمة أو کشکول النائینی» اثر شیخ حسن الخطاط النائینی.[۳۲]
- «کشکول دستغیب» تألیف سید عبدالحسین دستغیب (۱۳۶۰ش) عالم شیعه و از شهدای محراب.[۳۳]
- «کشکول زنجانی» نوشته سید ابراهیم موسوی زنجانی (۱۳۷۸ش) عالم و نویسنده شیعه.[۳۴]
- «کشکول چهاردهتایی ذهنی» تألیف محمدجواد ذهنی تهرانی (۱۳۸۱ش) فقیه و نویسنده شیعه.[۳۵]
- «کشکول حکمت» تألیف علی مشکینی (۱۳۸۶ش) از روحانیون تاثیرگذار در انقلاب اسلامی ایران.[۳۶]
- «کشکول زمان» نوشته علیپناه اشتهاردی (۱۳۸۷ش) از فقیهان و عالمان اخلاق در حوزه علمیه قم.[۳۷]
- «کشکول درویشی» نوشته محمد آصف محسنی (۱۳۹۸ش) از مراجع تقلید ساکن افغانستان.[۳۸]
- «الکشکول» نوشته سید محمدمهدی خرسان (۱۴۴۵ق) تصحیحکننده کتابهای شیعی، نویسنده و تراجمنگار.[۳۹]
- «الکشکول العقائدی» نوشته ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه.[۴۰]
- «کشکول اهلبیت» نوشته علیاصغر ظهیری.[۴۱]
- «کشکول فرحزاد» نوشته حبیبالله فرحزاد.[۴۲]
پانویس
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۹۹۰.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ متولیات، مهندسی اوقات فراغت غیرایرانیان مقیم ایران، ۱۳۸۹ش، ص۵۵.
- ↑ ممیز، کشکولمانند، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اسدعلیزاده، «نسخهشناسی و نقد تصحیح کتاب «الکشکول» اثر شیخ بهایی»، ص۶.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ لغتنامه دهخدا، ذیل واژه کشکول.
- ↑ شیخ بهایی، کشکول بهایی، ج۱، ص۳، پاورقی انتشارات فراهانی.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ شیخ بهایی، کشکول شیخ بهایی، ۱۳۹۰ش، ص۷.
- ↑ محسنی، گوناگون، قصههای کوتاه و آموزنده، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۰.
- ↑ جی استوارت، «شیخ بهایی و کشکول او»، ص۴۴.
- ↑ شیخ بهایی، کشکول شیخ بهایی، ۱۳۹۰ش، ص۷.
- ↑ ممیز، کشکولمانند، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ متولیات، مهندسی اوقات فراغت غیرایرانیان مقیم ایران، ۱۳۸۹ش، ص۵۵.
- ↑ متولیات، مهندسی اوقات فراغت غیرایرانیان مقیم ایران، ۱۳۸۹ش، ص۵۵.
- ↑ توکلی، شخصیتشناسی تاریخ معاصر، ۱۳۹۳ش، ص۴۸.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «کشکول الاحسائی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «الکشکول فیما جری علی آل الرسول»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ موسوی بحرانی، فضل العلم والعالم، ۱۳۸۴ش، ص۳۰۷.
- ↑ آقا بزرگ، نقباء البشر، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶۳۰.
- ↑ رحمانستایش، مقاله معرفی کتاب «الفوائد الرجالیه».
- ↑ «کشکول السيد محسن الأمين العاملی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ موسوعة العلامة الاوردبادی، ۱۴۳۶ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ «الکشکول»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ بانوان عالمه و آثار آنها، ۱۳۷۹ش، ص۵۰.
- ↑ «سنابل الحکمة أو کشکول النائینی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «كشكول دستغيب»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «کشکول زنجانی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «کشکول چهاردهتایی ذهنی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «کشکول حکمت»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «کشکول زمان: داستانها و حکایتهای آموزنده»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «رنگارنگ یا کشکول درویشی»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ مجلّة تراثنا، ۱۳۷۳ش، ج۳۳، ص۳۹۳.
- ↑ «الکشکول العقائدی»، کتابخانه مجازی الفبا.
- ↑ «کشکول اهلبیت»، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ «کشکول فرحزاد»، کتابخانه دیجیتال قائمیه.
منابع
- اسدعلیزاده، اکبر، «نسخهشناسی و نقد تصحیح کتاب «الکشکول» اثر شیخ بهایی»، پژوهشهای نسخهشناسی و تصحیح متون، پاییز و زمستان ۱۴۰۳ - شماره ۶.
- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
- دهخدا، علیاکبر، فرهنگ لغت، تهران، مؤسسه لغت نامه دهخدا، ۱۳۴۱ش
- محسنی، محمد آصف، گوناگون؛ قصههای کوتاه و آموزنده، قم، ۱۳۷۷ش،
- جی استوارت، دوین، «شیخ بهایی و کشکول او»، نشر دانش، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰ش، شماره ۶۳.
- شیخ بهایی، بهاءالدین، کشکول شیخ بهایی، نسخه خطی، ۱۳۹۰ش.
- شیخ بهایی، بهاءالدین، کشکول بهایی، بیجا، انتشارات فراهانی، بیتا.
- ممیز، غدیرعلی، کشکولمانند، تهران، رایافرهنگ، ۱۳۹۳ش،
- متولیات، محمدعلی، مهندسی اوقات فراغت غیرایرانیان مقیم ایران، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۸۹ش.
- توکلی، یعقوب، شخصیتشناسی تاریخ معاصر، ق، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
- رفوگران، «کشکول، نام عمومی کتاب»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول الاحسائی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «الکشکول فیما جری علی آل الرسول»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- موسوی بحرانی، عبدالله، فضل العلم والعالم، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، نقباءالبشر، مشهد، دارالمرتضی، ۱۴۰۴ق.
- قاینی بیرجندی، محمدباقر، الفوائد الرجالیة، معرف: رحمانستایش، محمدکاظم، میراث حدیث شیعه، دفتر سیزدهم.
- «کشکول السید محسن الأمین العاملی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- موسوعة العلامة الاوردبادی، تحقیق: سیدمهدی آل مجدد شیرازی، کربلاء،دار الکفیل، ۱۴۳۶ق.
- «الکشکول»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- بانوان عالمه و آثار آنها، مرکز مدیریت حوزههای علمیه خواهران، معاونت پژوهش، قم، ۱۳۷۹ش.
- «سنابل الحکمة أو کشکول النائینی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول دستغیب»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول زنجانی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول چهاردهتایی ذهنی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول حکمت»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول زمان: داستانها و حکایتهای آموزنده»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «رنگارنگ یا کشکول درویشی»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- مجلّة تراثنا، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۳۷۳ش.
- «الکشکول العقائدی»، کتابخانه مجازی الفبا، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول اهلبیت»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول فرحزاد»، کتابخانه دیجیتال قائمیه، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.
- «کشکول اهلبیت»، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۰ آبان ۱۴۰۳ش.