گفت‌وگوی امام حسین و عمر بن سعد
گفت‌وگوی امام حسین(ع) و عمر بن سعد از جمله گفت‌وگوهایی است که در منابع تاریخی بین امام حسین(ع) و عمر بن سعد قبل از واقعه کربلا رخ داده و طی آن، پیشنهاداتی برای خاتمه جنگ ارائه شده است. درباره زمان و محل ایراد این گفت‌وگو اختلاف است. برخی اصل وجود آن را تحریفی در تاریخ به‌جهت مبرّاساختن یزید بن معاویه از دست داشتن در واقعه کربلا دانسته‌اند.
طبق آنچه در تاریخ طبری (تألیف ۳۰۳ق) از برخی مورخان نقل شده است، در این گفت‌وگو، حسین بن علی به همراه برادرش عباس و پسرش علی‌اکبر(ع) و عمر سعد به همراه پسر و غلامش حضور داشتند؛ به همین علت از محتوای آن اطلاع دقیقی در دسترس نیست. محمد بن جریر طبری آنچه از محتوای این گفت‌وگو شایع است را حدس و گمانی دانسته است.
برخی پژوهشگران معتقدند نامه عمر بن سعد به یزید بر اساس همین گفت‌وگو بوده و محتوای آن را افشا می‌کند. در این نامه آمده است که حسین بن علی(ع) حاضر است با یزید ملاقات یا بیعت کند. در مقابل برخی دیگر این ادعا را نپذیرفته و با استناد به آنچه طبری از سخن عمر سعد با شمر بن ذی‌الجوشن نقل کرده است محتوای نامه را دروغی از جانب عمر سعد برای رسیدن به حکومت ری بدون جنگ و خونریزی دانسته‌اند.
بر اساس گزارشات ضد و نقیض تاریخی، عده‌ای هدف این گفت‌وگو را مذاکره‌ای برای جلوگیری از جنگ و برخی آن را به‌جهت پند و نصحیت عمر سعد و... دانسته‌اند.
در کربلا مقامی وجود دارد که گفته شده محل دیدار امام حسین(ع) با عمر سعد بوده است. این مقام در محله بابُ السّلامه در فاصله ۲۴۰ متری شمال حرم امام حسین(ع) قرار دارد.
معرفی و جایگاه
به‌گفته ابی‌مِخنَف نویسنده کتاب مقتل الحسین، گفت‌وگوهای متعددی بین امام حسین(ع) و عمر بن سعد قبل از واقعه کربلا به ثبت رسیده است.[۱] به‌عقیده برخی اصل وجود چنین گفت‌وگوهایی میان تاریخ‌نگاران قطعی است اما زمان دقیق و محتوای آنها محل بحث است.[۲]
طبق برخی نقل‌های تاریخی پیشنهاد این دیدار از سوی امام حسین(ع) و توسط عمر بن قرظه انصاری یکی از یاران آن حضرت به عمر بن سعد داده شد. اما سبط بن جوزی پیشنهاد این دیدار را از سوی پسر عمر بن سعد دانسته است.[۳]
گفته شده در پی این پیشنهاد، حسین بن علی و عمر بن سعد هر کدام همراه ۲۰ نفر از یاران خود در محلی میان دو لشگر برای گفت‌وگو گردآمدند. اما در نهایت حسین بن علی(ع) با برادرش عباس و پسرش علی‌اکبر و عمر سعد نیز با پسرش فَحص و لاحِق غلامش در این گفت‌وگو حضور داشتند.[۴]
پیشنهاد بیعت با یزید یا دیدار با او مطابق برخی نقل‌های تاریخی از سوی امام حسین(ع)، سبب اختلاف در تحلیل چگونگی راهبرد امام حسین(ع) در واقعه کربلا میان طرفداران نظریه مقاومت و طرفداران نظریه سازش و مذاکره شده است.
در برخی نقل‌های تاریخی آمده است: به‌دنبال اطلاع لشکریان عمر بن سعد از این گفت‌وگو و شروط امام حسین(ع)، ۳۰ نفر از آنها از سپاه او جدا شده و به حسین بن علی(ع) پیوستند، آنها گفتند: «فرزند دختر پیامبر، پیشنهادهایی به شما می‌کند و شما هیچ یک را نمی‌پذیرید؟».[۵] برخی تاریخ‌نگاران معاصر در پذیریش این ادعای تاریخی تردید کرده‌اند.[۶]
زمان و مکان
در مورد زمان این دیدارها اختلاف وجود دارد.[۷] دراین‌باره مهدی پیشوایی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ش) تاریخ‌شناس اهل ایران گفته است: شمر قبل از ورودش به کربلا در روز ۹ محرم‌الحرام سال ۶۱ق در ملاقاتی که با یزید بن معاویه داشت خبر این دیدارها را به یزید داد، براین‌اساس، زمان این گفت‌وگو قبل از روز ۹ محرم الحرام سال ۶۱ هجری بوده است.[۸] برخی مورخان معتقدند این کلمات را امام حسین(ع) هنگام رویارویی با سپاه کوفه ایراد کرده است.[۹] محمدصادق نجمی (درگذشت ۱۳۹۰ش) نویسنده شیعه، معتقد است این گفت‌وگوها در فاصله چهارم تا ششم محرم الحرام رخ داده است.[۱۰] ابی مِخنَف معتقد است تعداد این گفت‌وگوها سه یا چهار مرتبه بوده و در مکان و زمانهای متعدد رویداده است.[۱۱]
محتوای گفت‌وگو
فرزند سعد، آیا می خواهی با من بجنگی در حالی که مرا می‌شناسی و می‌دانی پدر من چه کسی است و آیا از خدایی که برگشت تو به سوی اوست نمی‌ترسی؟ آیا نمی‌خواهی با من باشی و از اینها (بنی امیه) دست برداری که این عمل تو را بیشتر به خدا نزدیک می‌کند. عمر در پاسخ گفت: می‌ترسم در این‌صورت خانه مرا در کوفه ویران کنند. امام فرمود: من به هزینه خودم، خانه‌ات را می‌سازم. عمر سعد گفت: می ترسم باغ و نخلستانم را مصادره کنند. امام فرمود: من در حجاز بهتر از این باغ ها را که در کوفه داری به تو می‌دهم. عمر سعد گفت: زن و فرزندم در کوفه هستند و می ترسم آنها را به قتل برسانند. امام گفت: من سلامت آنها را ضمانت می‌کنم. عمر سعد سکوت کرد و جوابی نداد. و امام حسین(ع) از جای خود برخاست در حالی‌که می‌گفت: تو را چه شده است؟... خدا تو را نبخشد... من گمان نمی‌کنم که تو از گندم عراق بخوری مگر مقداری کم. عمر سعد پاسخ داد: گندم نباشد جو هست.[۱۲]
نقل‌های ضد و نقیضی از محتوای این گفت‌وگو در منابع تاریخی وجود دارد؛[۱۳] محمد بن جریر طبری تاریخ‌نگار قرن سوم قمری، منشاء این اخبار ضد و نقیض را عدم اطلاع تاریخ‌نگاران از محتوای دقیق صبحت‌های ردوبدل شده بین امام حسین(ع) و عمر سعد می‌داند.[۱۴] او از هانی بن ثبیت خضرمی (قاتل عبدالله بن حسن در واقعه کربلا) نقل می‌کند که وقتی دو سپاه برای گفت‌وگو گردآمدند از جانب امام حسین(ع)، به جز عباس و علی‌اکبر و از جانب عمر بن سعد به جز حَفص پسرش و لاحِق غلامش، همه به‌کناری رفتند به گونه‌ای که صدای آنها و محتوای دقیق این گفت‌وگوها نزد آنان مخفی ماند و مردم بنابر حدس و گمان خود از محتوای گفت‌وگوی آن شب گفتند.[۱۵]
عقبة بن سمعان، از بازماندگان واقعه کربلا، ضمن معرفی خود به عنوان کسی که در همه مسیر ملازم حسین بن علی(ع) بوده است و کلمه‌ای را نگفته مگر آنکه او شنیده باشد، سخنان شایع بین مردم، مبنی بر پیشنهاد بیعت با یزید از سوی امام حسین(ع) را نپذیرفته و گفته است: امام حسین(ع) در آن گفت‌وگو پیشنهاد داد تا او را رها کنند تا خود به جایی دیگر برود تا ببیند آینده این مردم چه خواهد شد؟[۱۶] مهدی پیشوایی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ش) تاریخ‌پژوه اهل ایران، با بررسی نقل‌های مختلف، گزارش عقبة بن سمعان را صحیح انگاشته است.[۱۷] پیشوایی، سیره امام حسین(ع) و دیگر کلمات و موضع‌گیری‌های او در برابر امویان و یزید بن معاویه را مؤید این گزارش و هر گونه گزارشی که حاکی از پیشنهاد امام مبنی بر تسلیم در برابر یزید یا رفتن نزد وی باشد را نادرست دانسته است.[۱۸] از نظر او گزارشات برخی تاریخ‌نگاران در مواقع مختلف (مثل رویارویی سپاه حسین بن علی با سپاه حرّ، یا گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمربن سعد) که حکایت از «بیعت با یزید» دارد، تحریف تاریخ و تلاشی جهت تطهیر و تبرئه یزید و مشروعیت‌بخشی به حکومت وی است.[۱۹] پیشوایی گزارش‌های فراوان تاریخی که در آن امام حسین(ع) بیعت یزید را رد و آن را ننگی برای خود می‌دانست، گواه بطلان این نقل تاریخی ذکر کرده است.[۲۰]
در مقابل سروش محلاتی، تاریخ‌پژوه (زاده ۱۳۴۰ش) محتوای نامه‌ای که عمر بن سعد پس از این گفت‌وگو به یزید فرستاد را افشا‌کننده محتوای گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد دانسته است؛[۲۱] و مطابق آن گفته است که امام حسین(ع) در این گفت‌وگو خواهان رفتن به سمت یزید برای بیعت یا صحبت کردن با او بوده است. او سخنان قبلی امام حسین(ع) مبنی بر عدم بیعت و... را معارض با بیعت ندانسته و آنها را مربوط به زمان و شرایط دیگر می‌داند.[۲۲] از نظر او ائمه(ع) سیاستمدارانی‌اند که در شرایط مختلف واکنش‌های مختلفی داشته‌اند.[۲۳] ادعای او توسط بسیاری از پژوهشگران رد شده است.[۲۴] آنها پیشنهادات عمر سعد در نامه‌اش به یزید را پیشنهاداتی دروغین از سوی خود او برای پایان دادن به جنگ و رسیدن به خواسته‌های خود بدون خونریزی، دانسته‌اند.[۲۵] به‌گزارش محمد بن جریر طبری هنگامی که شمر بن ذی‌الجوشن جواب نامه او را آورد، او به دروغ بودن ادعای خود در نامه‌اش اعتراف کرد.[۲۶] عده‌ای نیز با استناد به برخی گزارش‌های تاریخیِ دیگر از نامه عمر سعد، آن را خالی از «پیشنهاد بیعت» دانسته و نقل‌های تاریخی دیگر از نامه را که حاوی پیشهاد بیعت است تحریف شده خوانده‌اند.[۲۷]
برداشت‌ها
کسانی که وجود چنین گفت‌وگویی میان امام حسین(ع) و عمر سعد را پذیرفته‌اند در مورد چرایی و هدف آن دیدگاه‌هایی ارائه داده‌اند:
- پند و نصیحت: مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه و برخی دیگر هدف گفت‌وگوها را پند و اندرزی به عمر سعد برای منصرف کردن او از اشتباهش دانسته‌اند.[۲۸] طرفداران این نظریه گفته‌اند وقتی امام حسین(ع)، تزلزل روحی عمر سعد را دید، درصدد برآمد تا او را از آن لشکر جدا کرده و از کار اشتباهش منصرف سازد.[۲۹]
- مذاکره: برخی برآنند که این گفت‌وگوها به جهت مذاکره به‌معنای معامله با یزید و جلوگیری از جنگ و خونریزی توسط امام حسین(ع) پیشنهاد شده است. آنها با استناد به برخی منابع تاریخی پیشنهاد رسیدن به حضور یزید را نوعی مذاکره برای خاتمه دادن به جنگ پذیرفته‌اند.[۳۰] حسن روحانی، رئیس جمهور وقت ایران در سال ۱۳۹۳ش از این گفت‌وگو به عنوان درس مذاکره در کربلا یاد کرد.[۳۱] سخنان او واکنش‌های مثبت و منفی زیادی در پی داشت.[۳۲] برخی سخنان او را در دفاع و پیشبرد سیاست‌های دولت وقت خواندند.[۳۳] سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در ۱۳۹۴ش، مذاکره خواندن گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمر سعد را سهل‌اندیشانه و ناشی از نگاه عامیانه خواند. او این گفت‌وگو را به‌جهت پند و نصیحت ابن‌سعد دانست.[۳۴]
- اتمام حجت: مکارم شیرازی اساس این گفت‌وگوها را به‌جهت اتمام حجت امام حسین(ع) با دشمنانش می‌داند؛ تا بعدا کسی اظهار بی‌اطلاعی از ماجرا نکند.[۳۵]
- استراتژی جنگ: برخی معتقدند، حسین بن علی با دعوت عمر بن سعد برای پیوستن به سپاهش، قصد تنش میان سپاه مقابل را داشت است؛ چراکه سرپیچی یکی از فرماندهان سپاه یزید و گرویدنش به سپاه مقابل، سبب شکست و ایجاد تنش و در نهایت شکست آنان می‌شد.[۳۶]
مقام گفت‌وگوی امام حسین با عمر سعد
مقام گفت‌وگوی امام حسین با عمر بن سعد نام مکانی تاریخی زیارتی در نیمه پایانی بازار بزرگ در محله باب‌السلامه کربلاست.[۳۷] این مکان در فاصله حدود ۲۴۰ متری شمال حرم امام حسین(ع) قرار دارد و گفته می‌شود محل دیدار امام حسین (ع) با عمر سعد، پیش از شروع جنگ بوده است. این مقام در سال ۱۱۱۳ق ساخته و در سال‌های ۱۳۵۲ق و ۱۳۷۸ق و ۱۴۲۳ق بازسازی شده است.[۳۸]
پانویس
- ↑ أبی مخنف، مقتل الحسین، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ سبط ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۴۷.
- ↑ ابن‌قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۱و۱۲.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۷۰۹.
- ↑ پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۰۹.
- ↑ پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۰۹.
- ↑ ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، ترجمه الحسین و مقتله، ص۶۹.
- ↑ «چه سخنانی بین امام حسین و عمر سعد در خیمه میان دو لشگر رد و بدل شد؟»، خبرگزاری خبر آنلاین.
- ↑ أبی مخنف، مقتل الحسین، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۴۷.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۱۰و۷۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، بی‌تا، ج۵، ص۴۱۵
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، بی‌تا، ج۵، ص۴۱۵.
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، بی‌تا، ج۵، ص۴۱۵.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۱۰و۷۱۱.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۱۰و۷۱۱.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۱۰و۷۱۱.
- ↑ پیشوایی، مقتل جامع سیدالشهداء، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۷۰۹.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا؛ «چه سخنانی بین امام حسین و عمر سعد در خیمه میان دو لشگر رد و بدل شد؟»، خبرگزاری خبر آنلاین.
- ↑ رجبی دوانی، «مذاکره امام حسین(ع) و «عمر سعد» خطرناک‌ترین تحریف واقعه کربلاست»، خبرگزاری تسنیم؛ «گفت‌وگوی امام حسین(ع) با عمرسعد؛ موعظه یا مذاکره؟/ نقدی بر سخنان سروش محلاتی»، خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا.
- ↑ جعفریان، «راهبردهای امام حسین (ع) در مراحل مختلف نهضت کربلا»، خبرگزاری تسنیم؛ مظاهری، «نقدی بر ادعای مذاکره امام حسین با عمر سعد»، سایت راسخون.
- ↑ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، بی‌تا، ج۵، ص۴۱۵
- ↑ «امام حسین و مذاکره با دشمن»؛ نقدی بر ادعای سروش محلاتی و همفکرانش»، سایت رجانیوز.
- ↑ مکارم شیرازی، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۸۸؛ صالح صدر، «مذاکره امام حسین علیه السلام با عمر بن سعد»، وبگاه تبیان.
- ↑ «این مذاکره مصداق نصیحت و تأثیرگذاری بر عمرسعد است»، جامعه تحلیلی خبری ندای اصفهان.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «مناظره بروجردی و کاشانی با موضوع «کربلا درس مذاکره یا حماسه؟» در دانشگاه علامه طباطبائی»، معاوت فرهنگی دانشگاه طباطبایی؛ «آقای روحانی! بالاخره درس عاشورا استقامت بود یا مذاکره؟/ عاشورای ۹۴ با ۹۷ برای دولت تفاوت دارد؟»، سایت جهان امروز.
- ↑ «مناظره بروجردی و کاشانی با موضوع «کربلا درس مذاکره یا حماسه؟» در دانشگاه علامه طباطبائی»، معاوت فرهنگی دانشگاه طباطبایی؛ «آقای روحانی! بالاخره درس عاشورا استقامت بود یا مذاکره؟/ عاشورای ۹۴ با ۹۷ برای دولت تفاوت دارد؟»، سایت جهان امروز.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «کربلا درس مذاکره یا حماسه»، خبرگزاری تسنیم؛ «...تغییر تحلیل حسن روحانی، اصلاح یک اشتباه یا توجیه تراشی برای عملکرد دولت؟»، خبرگزاری رجانیوز.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و خانواده‌های آنان»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ مکارم شیرازی، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۸۸؛ صالح صدر، «مذاکره امام حسین علیه السلام با عمر بن سعد»، وبگاه تبیان.
- ↑ «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «زیارتگاه های کربلا؛ مقام گفت‌وگوی امام حسین (ع) با عمر بن سعد»، پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام.
- ↑ فقیه بحرالعلوم، خامه‌یار، زيارتگاههاى عراق (معرفى زيارتگاه هاى مشهور در كشور عراق)، سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات، ج۱، ص۲۴۶.
یادداشت
منابع
- «سیاسی‌کاری علیه عاشورا!»، پایگاه خبری شلمچه، تاریخ درج مطلب: ۲۴ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «متن کامل تحلیل سروش محلاتی از ملاقات امام حسین(ع) با عمر سعد»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- بروجردی و کاشانی با موضوع «کربلا درس مذاکره یا حماسه؟» در دانشگاه علامه طباطبائی»، معاوت فرهنگی دانشگاه طباطبایی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «امام حسین و مذاکره با دشمن»؛ نقدی بر ادعای سروش محلاتی و همفکرانش»، سایت رجانیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مذاکره مصداق نصیحت و تأثیرگذاری بر عمرسعد است»، جامعه تحلیلی خبری ندای اصفهان، تاریخ درج مطلب: ۷ آبان ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «آقای روحانی! بالاخره درس عاشورا استقامت بود یا مذاکره؟/ عاشورای ۹۴ با ۹۷ برای دولت تفاوت دارد؟»، سایت جهان امروز، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- «زیارتگاه های کربلا؛ مقام گفت‌وگوی امام حسین (ع) با عمر بن سعد»، پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سخنانی بین امام حسین و عمر سعد در خیمه میان دو لشگر رد و بدل شد؟»، خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- تحلیل حسن روحانی، اصلاح یک اشتباه یا توجیه تراشی برای عملکرد دولت؟»، خبرگزاری رجانیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۴ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۴ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مناظره «کربلا درس مذاکره یا حماسه»»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آبان۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش.
- أبو مخنف الازدی، مقتل الحسین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
- ابن‌سعد بغدادی، محمد بن سعد، ترجمه الامام الحسين ومقتله عليه السلام، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، بی‌تا.
- ابن قتیبه الدینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم، الإمامه و السياسه المعروف بتاريخ الخلفاء، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق.
- پیرهادی، محسن، «هم غلط هم بی‌موقع»، وبگاه جامعه خبری تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۷ش.
- جعفریان، رسول، «راهبردهای امام حسین (ع) در مراحل مختلف نهضت کربلا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۰ شهریور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و خانواده‌های آنان»، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مهر ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- خوارزمی، مقتل الحسین، قم، انوارالهدی، ۱۴۲۳ق.
- رجبی دوانی، محمدحسین، «مذاکره امام حسین(ع) و «عمر سعد» خطرناک‌ترین تحریف واقعه کربلاست»، خبرگزاری تسنیم، ۲۴ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید:۲ خرداد ۱۴۰۲ش.
- سبط ابن‌جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذكرة الخواص من الأمة بذكر خصائص الأئمه، قم، مرکز چاپ و نشر مرکز جهانی اهل‌بیت علیه السلام، ۱۴۲۶ق.
- صالح صدر، ابوالفضل، امام حسین علیه السلام با عمر بن سعد»، وبگاه تبیان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاريخ الطبری تاريخ الرسل والملوک وصله تاريخ الطبری، بی‌جا، بی‌تا.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه‌یار، احمد، زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق)، تهران، سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات، بی‌تا.
- محمدی ری شهری، محمد و طباطبایی نژاد، محمود و سید طباطبایی، روح‌الله، الصّحيح من مقتل سيّد الشّهداء و أصحابه عليهم السلام، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۳۹۲ش.
- مروجی طبسی، محمدعلی، امام حسین(ع) با عمرسعد؛ موعظه یا مذاکره؟/ نقدی بر سخنان سروش محلاتی»، خبرگزاری بین المللی قرآن ایکنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مظاهری، «نقدی بر ادعای مذاکره امام حسین با عمر سعد»، سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «ملاقات امام حسین(ع) و عمر بن سعد؛ گفت و گویی از جنس پند و نصیحت»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۷ خرداد ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، ۱۳۸۷ش، قم، بی‌جا.