الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)

الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ طوسی (د۴۶۰ق /۱۰۶۸م) الطائفه
تاریخ نگارش	قرن پنجم هجری قمری
موضوع	روایات فقهی
زبان	عربی
مجموعه	چهارمین کتاب از کتب اربعه
اطلاعات نشر
ناشر	ناشر متعدد

الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار؛ چهارمین کتاب از کتب اربعه و مجموعه‌ای روایی از شیخ طوسی (د۴۶۰ق /۱۰۶۸م) معروف به شیخ الطائفه.

محتوا

این کتاب مشتمل بر احادیث فقهی است و مختصرتر از تهذیب الاحکام است. ترتیب ابواب الاستبصار بدین صورت است که دو جزء نخست آن (بخش اول و دوم) به مباحث عبادات (به جز جهاد) و جزء اخیر (بخش سوم) به دیگر ابواب فقهی مانند عقود، ایقاعات، احکام تا حدود و دیات اختصاص داده شده است.

برپایه آماری که مؤلف خود از احادیث یاد شده در الاستبصار به دست داده، شمار آن‌ها ۵۵۱۱ است، حال آن‌که در چاپ تحقیقی از کتاب الاستبصار، شماره احادیث به ۵۵۵۸ حدیث بالغ شده است و چنین اختلافی در شماره می‌تواند به شیوه شمارش درمورد پاره‌ای از احادیث خاص مربوط گردد.

شیخ طوسی در دو جزء نخست تقریبا این احادیث را با اسانید آن‌ها ثبت و ضبط کرده است اما در جزء اخیر، اسانید به اختصار آمده، و به سبک کتاب تهذیب الاحکام و بیش‌تر به سبک ابن بابویه در کتاب من لایحضره الفقیه، اسناد روایات به اصول روایی در پایان اثر آمده است.

نخستین روایت کتاب از امام صادق(ع) است که فرمود: آب هنگامی که به اندازه کر باشد هیچ چیز آن را نجس نخواهد کرد. آخرین روایت کتاب نیز از امام صادق(ع) درباره دیه زنی است که دارویی خورده تا سقط جنین کند وفرزندش را سقط کرده است.

هدف از تألیف

برخی از علما و شاگردان شیخ طوسی از ایشان درخواست کردند تا کتابی بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع‌آوری کند و به بررسی آن‌ها بپردازد و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. شیخ طوسی در این کتاب ابتدا روایاتی را که معتبر و صحیح می‌داند، آورده و سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعی داشته که روایتی را از قلم نیندازد، پس از آن نیز به جمع میان روایات و بررسی آن‌ها پرداخته است.شیخ طوسی در مقدمه پس از تصریح به سودمند بودن این اثر ادعا کرده که مانند چنین اثری پیش از نگارش استبصار سابقه نداشته است.( إذ لم يسبق إلى هذا المعنى أحد من شيوخ أصحابنا المصنفين في الاخبار والفقه في الحلال والحرام )

مهم‌ترین کتاب‌های حدیثی

کتاب‌های چهارگانه شیعه
الکافی • من لایحضره الفقیه • تهذیب الاحکام • الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
جوامع حدیثی معروف شیعه
بحار الانوار • وسائل الشیعه • الوافی • مستدرک الوسائل • سفینة البحار • جامع احادیث الشیعه • سایر جوامع حدیثی شیعه
کتاب‌های ششگانه اهل‌سنت
صحیح بخاری • صحیح مسلم • سنن ابی داوود • سنن ابن ماجه • سنن ترمذی • سنن نسائی
روش‌های حدیث‌نگاری
اصل‌نگاری • مستدرک‌نویسی • امالی‌نویسی • مناقب‌نگاری • غیبت‌نگاری • مسندنویسی • غریب‌الحدیث نویسی • اربعین‌نویسی • جامع‌نویسی • ادعیه و مزارنویسی • موسوعه‌نگاری

شیوه تألیف

شیخ طوسی در این اثر علاوه بر این‌که احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتوایی آن‌ها نیز عنایت داشته، و در همه باب هایش پیشنهاد خود را برای رفعِ ناهمخوانیِ ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است. شیوه‌های جمع بین احادیث و رفع ناهمخوانی‌ها که در فقه شیخ طوسی جایگاهی ویژه دارد، به خصوص در کتاب الاستبصار او بازتاب یافته است.

از همین رو، این کتاب را نمی‌باید تنها یک مجموعه محض از احادیث به شمار آورد و ارزش فقهی آن را از نظر دور داشت. ترتیب ابواب الاستبصار نیز همانند دیگر کتب اربعه، برپایه طبقه بندی معمول در آثار فقهی صورت گرفته است.

اگرچه شیخ طوسی در تألیف الاستبصار تا حد زیادی بر تألیف پیشین خود - تهذیب الاحکام - اتکا داشته است، اما الاستبصار از نظر هدف کلی تألیف، هم از دیدگاه باب بندی و هم از نظر شیوه ترتیب احادیث در هر باب ویژگی‌های خود را داراست و اثری مستقل شناخته می‌شود.

این استقلال در فهرستی که مؤلف از آثار خود به دست داده استو هم در کلام عالم معاصرش نجاشیبه روشنی تأیید شده است.

ویژگی‌ها

• این کتاب اولین کتابی می‌باشد که برای جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
• این کتاب دارای ۵۵۱۱ حدیث است.
• کتاب استبصار، علاوه بر اعتبار بالا، از جامعیت خوبی نیز برخوردار است، به حدی که ابن طاووس می‌گوید: اگر درباره مسئله‌ای روایت مخالف باشد، حتماً در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره شده باشد.
• در آغاز هر باب، نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن روایات دیگر مطرح شده‌اند.
• کتاب شامل همه ابواب فقهی نیست و فقط به ابوابی اشاره می‌کند که در آن روایات مخالفی وارد شده باشد، ولی ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب‌های فقهی است، یعنی از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان می‌پذیرد.
• کتاب الاستبصار داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات و بخش سوم در بقیه ابواب فقه مانند عقود و ایقاعات و احکام تا حدود و دیات است. مؤلف در بخش اول و دوم کتاب، تمام سند را آورده؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روایت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مى‌کند و در پایان کتاب در بخش مشیخه(بخش اساتید و مشایخ مولف) سند خود را به آن راوی نقل کرده است.

جایگاه

این کتاب از معتبرترین مجموعه‌های روایی شیعه به شمار می‌آید و هر فقیه و مجتهدی هنگام استنباط احکام شرعی باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.

کتاب استبصار یکی از کتب اربعه و در ردیف کتاب کافی شیخ کلینی و کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و تهذیب الاحکام، کتاب دیگر شیخ طوسی، است و شیخ این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است.

با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار نام آن پیوسته در فهرست کتاب‌ها بوده و علما و فقهای شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه می‌داده‌اند. مکارم شیرازی براین باور است که برخی علمای امامیه تمام روایات موجود در کتب اربعه از جمله استبصار همه را صحیح و بی نیاز از تحقیق رجالی برشمرده‌اند مانند اخباریان از جمله ملاامین استرآبادی ولی در مقابل این گروه ، مشهور علمای شیعه قطعی بودن صدور روایات موجود در کتاب اربعه را نپذیرفته‌اند و مراجعه به علم رجال برای تشخیص احادیث صحیح، ضعیف، حسن و موثق را لازم دانسته‌اند.

چاپ و نشر

این کتاب، به وسیله انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران در ۴ جلد، به قطع وزیری و در سال ۱۳۹۰ق چاپ و منتشر شده است.

الاستبصار یک بار در ۱۳۰۷ق در ۳ جلد در لکهنو (هند) به چاپ سنگی رسید و بار دیگر در سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۷ق در تهران تجدید چاپ شد.

چاپ تحقیقی آن به کوشش حسن موسوی خرسان و به اهتمام محمد آخوندی در نجف (۱۳۷۵-۱۳۷۶ق) در ۴ مجلد (جزء سوم در ۲ مجلد) منتشر شد و بارها تجدید چاپ گردید.

نسخ کهن

درباره نسخ کهن الاستبصار، نخست باید از نسخه‌ای ناقص یاد کرد که به گزارش آقابزرگ تهرانی در کتابخانه سیدهادی کاشف الغطاء در نجف به خط جعفر بن علی مشهدی وجود داشته است. برپایه این گزارش، نسخه یاد شده با دستخط شیخ طوسی مقابله شده، و تاریخ فراغ از آن ۵۷۳ق بوده است.

سپس باید به نسخه‌ای محفوظ در کتابخانه مرعشی اشاره کرد که در قرن هشتم قمری کتابت شده است.

شروح و تعلیقات

تألیف آثاری به عنوان شرح، تعلیقه یا حاشیه بر الاستبصار از اواخر قرن دهم قمری به‌طور شاخص دیده می‌شود، از مهم‌ترین آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حاشیه‌ای از محمدبن علی بن حسین عاملی، صاحب مدارک الاحکام (د ۱۰۰۹ق) که به‌همراه متن الاستبصار در نسخه روضاتی محفوظ مانده است.
• حاشیه‌ای از حسن بن زین الدین عاملی، صاحب معالم الدین (درگذشت: ۱۰۱۱ق) که افندی در ریاض العلماء از آن یاد کرده است.
• حاشیه‌ای از محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی صاحب منهج المقال (درگذشت: ۱۰۲۸ق) که نسخ آن در نجف و مشهد نشان داده شده است.
• استقصاء الاعتبار، که شرحی است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زین الدین عاملی (درگذشت: ۱۰۳۰ق) و آقابزرگ تهرانی چند ین نسخه از آن را معرفی کرده است.
• مناهج الاخبار، که شرحی است از کمال الدین (یا نظام الدین) احمد بن زین العابدین عاملی.
• شرحی از ملا محمدامین استرآبادی (درگذشت: ۱۰۳۶ق)
• تعلیقه‌ای از میرمحمدباقر استرآبادی، معروف به میرداماد (درگذشت:۱۰۴۰ یا ۱۰۴۱ق)، که گاه از آن به شرح نیز تعبیر شده است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه سپهسالار تهران و کتابخانه چستربیتی در دوبلینموجود است.
• جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، که شرحی است از شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع حارثی (درگذشت: ۱۰۵۰ق) شاگرد شیخ بهایی.
• کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، که شرحی است از الاستبصار تألیف سید نعمت الله جزایری (د ۱۱۱۲ق) و نسخه‌های خطی متعددی از آن را آقابزرگ تهرانی نشان داده است.
• نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی.
• شرح استبصار، نوشته سید میرزا حسن بن عبدالرسول حسینی زنوزی.
• شرح استبصار، نوشته امیر محمد بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی.

منابع

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

پیوند به بیرون

• دایرةالمعارف بزرگ اسلامی