کشف الاسرار فی شرح الاستبصار (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید نعمت‌الله جزایری |
| موضوع | فقه |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۳ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | موسسة دار الکتب |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۸ق |
کَشْفُ الأسْرار فی شَرْحِ الإسْتِبْصار کتابی دوجلدی به زبان عربی تألیف سید نعمت‌الله جزائری از عالمان شیعه که شرحی بر کتاب استبصار نوشته شیخ طوسی است. این اثر در سال ۱۰۹۹ق به اتمام رسیده است.
درباره مؤلف
سید نعمت‌الله جزایری مشهور به محدث جزایری، از علمای شیعی قرن یازدهم و دوازدهم قمری و سرسلسله خاندان مشهور علمی و دینی سادات جزایری که نسب خویش را به امام کاظم(ع) می‌رساند. سید نعمت‌الله شاگرد عالمان نامداری همچون علامه مجلسی، آقا جمال خوانساری، ملامحسن فیض کاشانی و شیخ حر عاملی بود. نوشته‌های به‌جامانده از سیدنعمت‌الله جزایری فراوان است او را به سرعت قلم و کثرت تألیفات وصف کرده‌اند. از جمله آثار معروف او الانوار النعمانیة و کتابِ کشکولیِ زَهر الربیع است. او یکی از علمای طرازِ اول مسلک اخباری محسوب می‌شود.
ساختار و محتوای کتاب
جلد اول
در دو بخش به شرح حال مؤلف و خاندان و فرزندان وی پرداخته و در ضمن آن به تفصیل از سوانح زندگی و آثارش سخن گفته است. که مفصل‌ترین و سودمندترین شرح حالی است که از مؤلف تاکنون نوشته شده است.
- بخش اول: مطالبی دربارۀ مولف شامل سیره، شاگردان، اساتید، سفر به حویزه، شیراز، اصفهان، شوشتر و عتبات عالیات و کرامات و اتفاقات جالب و آموزنده‌ای که برای وی افتاده است. شرح حال ۴ فرزند وی که دارای مقامات علمی و درجات معنوی نیز بوده‌اند و معرفی اجمالی تألیفات سید، که در حدود ۵۳ عنوان است.
- بخش دوم: شامل یک خاتمه در وفات و کراماتی که از قبر سید نعمت‌الله مشاهده شده، همچنین تصاویری از مرقد و دست‌خط ایشان و نیز مقدمۀ وی بر کتاب استبصار آمده است.[۱]
جلد دوم
کتاب، با شرح حالی دربارۀ شیخ طوسی و تقریظی از سید محمد موسوی جزایری آغاز و در ادامه، اشاره‌ای به جواهر دهگانه دارد:[۲]
- جوهر اول: تقسیم حدیث به اعتبار راویان به چهار بخش،
- جوهر دوم: در تاریخ تنویع حدیث،
- جوهر سوم: دربارۀ سلوک محمدین ثلاثه (شیخ صدوق، کلینی، طوسی) در اصول اربعه آنان،
- جوهر چهارم: بحث تعارضِ روایات،
- جوهر پنجم: پیرامون روایت مشایخ از رجال مجهول،
- جوهر ششم: طرق رسیدن به مشایخ،
- جوهر هفتم: دربارۀ راوی مشترک در سند حدیث که مردد بین مقبول و غیر آن است،
- جوهر هشتم: در بیان عده و جماعتی که در سند کلینی و شیخ طوسی وارد شده،
- جوهر نهم: در سبب قبول کردن اخباری که رجالیان شیعه از راویان غیر امامی نقل کرده‌اند.
- جوهر دهم: در اینکه آیا تقلید از مجتهد میت جایز است؟
پس از آن، شرح کتاب طهارت استبصار شامل شرح خطبۀ شیخ طوسی، شرح آب‌ها و احکام آن در ۱۶ باب و چاه‌ها و احکام‌شان در ۳۴ باب، انجام می‌گیرد.[۳]
جلد سوم
در تتمه احکام چاه‌ها، ابواب غسل‌های مستحب و واجب، ابواب جنابت و حیض و نفاس و تیمم و همچنین ابوابی در مورد طهارت لباس و بدن از نجاست. شرح کتاب به حالت مزجی است و محقق آن در مواردی که لازم به توضیح بوده، با آوردن شماره‌ای، به توضیح بیشتر متن در پاورقی اشاره نموده است.[۴]
جزایری کتابش را با مقدمه‌ای نسبتاً مفصل آغاز کرده وهر مقدمه را تحت عنوان «جوهره» قرار داده و در مجموع در این مقدمه ۱۰ جوهره را تنظیم کرده است که در نخستینِ از آنها حدیث را به اعتبار حال راویانش به ۴ گروه صحیح حسن، موثق و ضعیف تقسیم کرده است. نویسنده بر این باور است که این تقسیم نخستین بار توسط سید بن طاووس صورت گرفته و علامه حلی آن را کامل کرده است. [۵] پایان بخش کتاب روایتی است از امام صادق(ع) درباره پاک بوده آب دهان شرابخوار که به لباس انسان برخورد می‌کند. جزایری در شرح این روایت گفته که آب دهان شرابخوار(بُصاق الخَمر) اگر نشانه و اثری از شراب نداشته باشد محکوم به پاکی است بدون آن که اختلافی میان فقهاء باشد. وی در ادامه گفته که روایات مرتبط با نجاست خمر را شیخ بهایی در مشرق الشمسین نقل کرده و نجاست خمر را قطعی دانسته به خصوص که سید مرتضی و شیخ طوسی برآن ادعای اجماع کرده اند و اگر از روایتی پاک بودن شراب فهمیده می‌شود یا به کلی بی‌اعتبار است و یا بر اساس تقیه صادر شده است. نویسنده همچنین از آیه ۲۱ سوره انسان (وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا و پروردگارشان باده‌اى پاک به آنان مى‌نوشاند.) استفاده کرده که پاک بودن شراب در بهشت و جهان آخرت می‌فهماند که شرابِ دنیوی اقتضای نجاست را داراست و نیز آیه ۴۷ سوره صافات در باره شراب بهشتی لَا فِيهَا غَوْلٌ وَلَا هُمْ عَنْهَا يُنْزَفُونَ نه در آن فساد عقل است و نه ايشان از آن به بدمستى [و فرسودگى] مى‌افتند! می‌تواند اشاره به وجود غَول (فسادعقل) در شراب دنیوی باشد. [۶] جزایری همچنین از یکی از معاصرانش نقل کرده است که شیخ بهایی در مناظره ای که با شاه عباس بر سر نجاست خمر داشت به آیه ۹۰ سوره مائده (إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ شراب و قمار و بت‌ها و تيرهاى قرعه پليدند [و] از عمل شيطانند. پس، از آنها دورى گزينيد، باشد كه رستگار شويد.) استدلال کرد و چون شاه عباس استدلالش را پاسخ داد و نپذیرفت شیخ بهایی به آیه سوره ۲۱ سوره انسان (وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا و پروردگارشان باده‌اى پاک به آنان مى‌نوشاند.) استدلال کرد و شاه پذیرفت. جزایری معتقد است که فقهای شیعه برای نجاست خمر به این آیه استدلال نکرده‌اند. [۷]
ویژگی‌ها
محقق کتاب، شش ویژگی برشمرده است:
- مؤلف این کتاب را بعد از کتب مهم خود؛ مانند الانوار النعمانیه و شرح التهذیب و بعد از بحارالانوار علامه مجلسی، نوشته و سبب شده تا عصاره و زبده کتاب‌های قبل از خود باشد.
- مشتمل بر جواهر دهگانه، درباره علم حدیث و رجال است که برای هر خواننده حدیث لازم می‌باشد.
- در بسیاری از مقامات کتاب، شرح مفصل‌تری نسبت به سایر شروح الاستبصار، انجام گرفته است.
- سید به سایر شروحی که بر استبصار و تهذیب نوشته شده، توجه و نظر داشته است و از آنها نیز استفاده نموده و سعی در تفصیل و تدقیق آنها نموده است.
- به خود کتب استبصار و تهذیب نیز توجه و اعمال دقت نموده، بیش از آنچه که علامه مجلسی در ملاذ الاخیار توجه و امعان نظر داشته است.
- بر خلاف علامه مجلسی که به مذاهب عامه در شرحش نظر نداشته است، سید نعمت‌الله نظر آنان را نیز در شرح خود اشاره نموده است.
وضعیت کتاب
تحقیق و تعلیق این کتاب توسط سید طیب موسوی جزائری، از نوادگان مؤلف صورت پذیرفته است. سید طیب، طی یک جلد به شرح‌حال سید نعمت‌الله و فرزندان او پرداخته که کتاب حاضر را به سه جلد تبدیل کرده است. به گفتۀ سید طیب، از قرن دوازدهم قمری به بعد این اولین شرح و تعلیق‌های است که بر کتاب سید نعمت‌الله جزایری نوشته شده است. پاورقی‌ها جهت توضیح مطالب، از محقق بوده و بیشتر، مربوط به ذکر اسناد است و در پاره‌ای از موارد شامل توضیح و شرح لغات نیز می‌گردد.
پانویس
- ↑ جزائری، کشف الأسرار، ۱۴۰۸ق، فهرست کتاب.
- ↑ صدرایی خویی، فهرستگان نسخه خطی حدیث، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۴.
- ↑ جزائری، کشف الأسرار، ۱۴۰۸ق، فهرست کتاب.
- ↑ جزائری، کشف الأسرار، ۱۴۰۸ق، فهرست کتاب.
- ↑ جزایری، کشف الأسرار في شرح الاستبصار، ناشر مؤسسة دار الكتاب، ج۲، ص۳۶-۳۹.
- ↑ جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ناشر مؤسسة دارالكتاب، ج۳، ص۵۱۴.
- ↑ جزایری، کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، ناشر مؤسسة دارالكتاب، ج۳، ص۵۱۵.
یادداشت
منابع
- جزائری، نعمت‌الله بن عبدالله، کشف الأسرار فی شرح الإستبصار، قم، مؤسسة دار الکتاب، ۱۴۰۸ق.
- صدرایی خویی، فهرستگان نسخه خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۲ش.