پیمانشکنی
پیمانشِکنی یا عَهْدشِکنی، از گناهان کبیره و نقطه مقابل وفای به عهد است که در قرآن و روایات از آن نهی شده است. امام علی(ع) پیمانشکنی را از نشانههای کفر دانسته است.
پژوهشگران قرآنی معتقدند بین عهدشکنی و خلف وعده تفاوت وجود دارد. همچنین برای پیمانشکنی اقسامی مانند پیمانشکنی با خدا و با انسانها را ذکر کردهاند. عهدشکنان از تبار ظالمانی هستند که به استناد آیه ۲۵ سوره رعد در زمین فساد ایجاد میکنند.
بر اساس آیات قرآن، بنیاسرائیل به نقض عهد شناخته شده است. همچنین سیدعلی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، آمریکا را به عنوان کشوری پیمانشکن معرفی کرده است.
گفته شده جهل و دروغ از ریشههای پیمانشکنی است. برخی از پیامدهای عهدشکنی عبارتند از: نفاق، عذاب الهی، فسق و از بین رفتن ایمان. دینپژوهان شیعه برای درمان پیمانشکنی به تقویت ایمان و افزایش آگاهی از پیامدهای آن سفارش کردهاند.
مفهومشناسی و جایگاه
پیمانشکنی یا عهدشکنی به استناد آیه ۲۵ سوره رعد از گناهان کبیره[۱] و بدترین رذایل اخلاقی به شمار آمده است.[۲] این مفهوم در نقطه مقابل وفای به عهد قرار دارد.[۳] عهدشکنی در قرآن به وسیله کلمات «نَقض»، «نَبذ» و «نَکث» بیان شده است.[۴]
جمعی از پژوهشگران قرآن بر این باورند که عهد در حوزه اخلاقی، یعنی پیمانی که خداوند در آغاز آفرینش از همه انسانها گرفته است.[۵] همچنین از نظر فقهی، این واژه به معنای پیمانی است که بنده با پروردگار خود برای انجام یا ترک عملی تنظیم میکند.[۶] برخی از قرآنپژوهان بر این باورند که واژه وعد به معنی ایجاد امید در فردی برای انجام کاری یا رسیدن به خواستهای از طریق صحبت کردن است.[۷]
بهگفته مفسران شیعه، عهدشکنان از تبار ظالمانی هستند،[۸] که با عهدشکنی در زمین فساد ایجاد میکنند.[۹] مرتضی مطهری، اسلامشناس شیعه، پیمانشکنان را از بدترین انسانها[۱۰] و دستغیب، صاحب کتاب گناهان کبیره، با استناد به آیه ۲۲ سوره انفال، پیمانشکنان را از حیوانات پایینتر دانسته است.[۱۱]
تفاوت عهد و وعد
عدهای از پژوهشگران گفتهاند، تفاوت عهد و وعد در این است که:
- عهد مشروط به شرطی است (مثلاً: اگر تو این کار را انجام بدی، من هم آن را انجام میدهم)، ولی وعد مشروط نیست.[۱۲]
- نقض عهد به معنای پایبند نبودن به یک قرارداد رسمی است، در حالی که خلف وعده به معنای وفا نکردن به یک وعده میباشد.[۱۳]
عهدشکنی با کافران
جوادی آملی، از مفسران شیعه، بر این باور است که عهدشکنی بهخصوص در سطح بینالمللی حرام است، حتی اگر طرف مقابل از کافران باشد. با این حال، اگر دشمن پیشدستی در شکستن پیمان داشته باشد یا احتمال خیانت از سوی او وجود داشته باشد، آن عهد دیگر ارزشی نخواهد داشت.[۱۴] البته شیعیان با استناد به آیه ۱۲ سوره توبه بر این باورند، که خداوند جنگ با سران کفر را بهخاطر پیمانشکنی واجب کرده است، نه بیایمانی.[۱۵] همچنین برخی نویسندگان معتقدند عهدشکنی، با پیمانشکنان، وفاداری به خداست.[۱۶]
نمونههایی مشهور از عهدشکنی
وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ ۙ إِنَّهُمْ لَا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَنْتَهُونَ (ترجمه: و اگر پیمانهای خود را پس از عهد خویش بشکنند، و آیین شما را مورد طعن قرار دهند، با پیشوایان کفر پیکار کنید؛ چرا که آنها پیمانی ندارند؛ شاید (با شدّت عمل) دست بردارند!)
سوره توبه، آیه ۱۲، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
بنا بر گزارشهای تاریخی، شکستن پیمانها و عدم وفاداری به عهدها همواره تأثیرات عمیقی بر سرنوشت مسلمانان و رویدادهای مختلف داشته است. که میتوان به چند نمونه اشاره کرد:
- پیمانشکنی برخی از مسلمانان در جنگ احد، که باعث شکست مسلمانان شد.[۱۷]
- شکستن عهد ناکثین که موجب جنگ جمل شد.[۱۸]
- پیمانشکنی مردم کوفه که واقعه کربلا را در پی داشت.[۱۹]
- سیدعلی خامنهای رهبر جمهوری اسلامی ایران، آمریکا را نمونه یک دولت پیمانشکن دانسته است.[۲۰]
- جوادی آملی، از مفسران شیعه، کشتن پیامبران الهی را از مصداقهای شکستن عهد بنیاسرائیل دانسته است.[۲۱]
- وی شکستن عهد صهیونیسمها در فلسطین را ادامه عهدشکنی بنیاسرائیل ذکر کرده است.[۲۲]
- موارد عهدشکنی بنیاسرائیل در قرآن.[۲۳]
مفسران شیعه بر این باورند که بنیاسرائیل با وجود دریافت نعمتهای الهی، بارها به عهدشکنی پرداخته و پیمانهای خود را زیر پا گذاشتند. این رفتار به یک عادت در میان آنها تبدیل شده و شامل پیمانهایی است که با خدا و نیز با یکدیگر و پیامبر اکرم(ص) بسته بودند.[۲۴]
انواع عهدشکنی
وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ ۙ أُولَٰئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (ترجمه: آنها که عهد الهی را پس از محکم کردن میشکنند، و پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده قطع میکنند، و در روی زمین فساد مینمایند، لعنت برای آنهاست؛ و بدی (و مجازات) سرای آخرت!».)
سوره رعد، آیه ۲۵، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
عهدشکنی چند نوع است، که عبارتند از:
عهدشکنی با خدا
شکستن عهد با خدا را میتوان به دو صورت تقسیم کرد:
- عهدی که خدا از بندگانش برای انجام عبادت و رعایت دستورات دینی گرفته است؛ اندیشمندان مسلمان گفتهاند، پروردگار در عالم ذَرّ از همه انسانها عهد گرفته است،[۲۵] که به توحید، ربوبیت خدا، نبوت و امامت ایمان داشته باشند.[۲۶] بنابراین نقض این عهد با خدا به معنای کفر است.[۲۷] حضرت علی(ع) در نهجالبلاغه پیمانشکنی را از نشانههای کفر دانسته است.[۲۸] مصباح یزدی، از مفسران قرآن، معتقد است عهدشکنی با خدا باعث از بین رفتن ایمان و ظهور نفاق در دل انسان میشود.[۲۹]
- عملی است که انسان بر خود واجب میکند و خدا را بر انجام آن گواه میگیرد؛ عهد و نذر زمانی است که انسان با خدا قراردادی بسته و تصمیم میگیرد، کار خاصی را انجام دهد یا از آن دوری کند، [۳۰] این عمل به یک واجب تبدیل میشود.[۳۱] همچنین به گفته فقیهان در صورت عمل نکردن به عهد، پرداخت کفاره واجب است.[۳۲]
حضرت محمد(ص):
مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ، فَلْيَفِ إِذَا وَعَدَ (ترجمه: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد به وعدههایش عمل میکند.)
کلینی، الکافی، ۱۴۳۰ق، ج۴، ص۹۸.
عهدشکنی با مردم
مطابق دین اسلام شکستن قراردادهای میان افراد، حرام است.[۳۳] این رفتار نهتنها از نظر شرعی مذموم است، بلکه باعث شرمساری و حقارت فرد میشود.[۳۴] برخی از پژوهشگران بر این باورند که شکستن پیمان با انسانها، در حقیقت نوعی نقض عهد با خداوند است.[۳۵] چون بسیاری از این قراردادها بر پایه اصول دینی استوارند که رعایت نکردن این اصول دینی به معنای نادیده گرفتن پیمان با خدا است.[۳۶] اگر کسی پیمانی ببندد و از ابتدا نیت وفا کردن نداشته باشد، منافق به حساب میآید. اما اگر نتواند به وعدهاش عمل کند، گناهی انجام نداده است.[۳۷]
عهدشکنی دولت با مردم
حسین انصاریان روحانی شیعه، گفته است مهمترین عهد، عهد میان مردم و دولتمردان است و با استناد به آیه ۵۸ سوره نساء امانت را وکالتی دانسته که مردم به صاحبان قدرت میدهند تا عدالت را محقق بسازند.[۳۸] وی ریشه مشکلات اجتماعی را بدعهدی دولتمردانی دانسته که به وعدههای خود عمل نکرده و باعث بیاعتمادی مردم نسبت به مسئولان شده است.[۳۹]
منشأ پیمانشکنی و راهکار درمان آن
ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعیان، با استناد به حدیث علوی منشأ پیمانشکنی را ضعف ایمان دانسته است.[۴۰] وی در ادامه به برخی از ریشههای عهدشکنی از قبیل جهل، بیخبری و دروغ اشاره کرده است.[۴۱] برخی نویسندگان با استناد به آیه ۱۸۷ سوره آلعمران دنیاپرستی را نیز یکی از ریشههای شکستن پیمان با خدا ذکر کردهاند.[۴۲]
شیعیان برای درمان و جلوگیری از نقض عهد به تقویت پایههای ایمان و آگاهی از پیامدهای پیمانشکنی تأکید کرده است.[۴۳]
پیامد عهدشکنی
گفته شده شکستن عهد باعث کاهش اعتماد میان افراد میشود.[۴۴] بهعلاوه، اگر در جامعهای عهدشکنی به میزان زیادی رخ دهد، همه نسبت به یکدیگر بیاعتماد و بدبین میشوند. این امر منجر به فروپاشی نظام اجتماعی، گسترش هرج و مرج، از بین رفتن اتحاد جامعه[۴۵] و در نهایت غلبه دشمنان بر آنان خواهد شد،[۴۶] چنانکه در حدیث نبوی إِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ عَدُوَّهُم به این نکته اشاره شده است.[۴۷]
میتوان به تعدادی از عواقب پیمانشکنی اشاره کرد:
- بیثباتی اجتماعی؛[۴۸]
- عذاب الهی؛[۴۹]
- بیعدالتی؛[۵۰]
- خسران، گمراهی و فسق؛[۵۱]
- محرومیت از رشد؛
- محرومیت از عنایت الهی؛[۵۲]
- از بین رفتن ایمان؛[۵۳]
- به وجود آمدن نفاق[۵۴] و تفرقه افکنی.[۵۵]
پیمانشکنی در ادبیات فارسی
پیمانشکنی در ادبیات فارسی نماد رذائل اخلاقی است و شاعران به آن توجه داشتهاند، که میتوان به چند نمونه اشاره کرد:
پانویس
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۷ و ۳۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۴۳.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ مصباح یزدی، انسان سازی در قرآن، ۱۴۰۲ش، ص۳۶۰ و ۳۶۳.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عده الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۷۹۴-۷۹۵.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۴۹۹.
- ↑ میرلوحی، ترادف در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۲۹۳ش.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۵۹.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۶ش، ج۴۲، ص۳۶۲ و ۳۶۶.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۱۴۵-۱۴۶.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۶.
- ↑ همتی، «بررسی تطبیقی کاربرد و مفاهیم واژه عهد در قرآن و عهدین»، ص۸.
- ↑ غضنفری، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد نکته اخلاقی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۳ش، ج۳۳، ص۱۱۹-۱۲۰؛ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۷.
- ↑ جوادی آملی، کوثر کربلا، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۵.
- ↑ غضنفری، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد بحث اخلاقی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۲۰۰.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۶، ص۵۱.
- ↑ جوادی آملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۹۶ش، ج۱۰، ص۳۸۸.
- ↑ عهدشکنی مردم و شهادت امام حسین(ع)، خبرگزاری بینالمللی قرآن.
- ↑ خامنهای، بیانات دیدار با مسئولان، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۲۹۳.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۹، ص۱۶۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، برگزیده فرهنگ قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱،ص۳۸۶.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۶۲۳.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۷۴.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، برگزیده فرهنگ قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۵۸.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۷۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۲۰۰، ص۳۱۸.
- ↑ مصباح یزدی، انسان سازی در قرآن، ۱۴۰۲ش، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ توضیح المسائل آیتالله محمدتقی بهجت، بخش نذر و عهد، مسئله ۲۱۴۵.
- ↑ توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش نذر و عهد، مسئله ۲۶۶۷.
- ↑ شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، ج۲۲، ص۳۹۵؛ توضیح المسائل شانزده مرجع، بخش نذر و عهد، مسئله ۲۶۶۹.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۵.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۵، ص۲۷۴.
- ↑ عمومی، «اخلاق و آداب معاشرت(۳)»، نشریه تربیتی اخلاقی خلق، ص۳۲.
- ↑ منصوری، آثار و پیامدهای زیانبار پیمان شکنی، دفتر نشر آثار قرآنی آیتالله خلیل منصوری.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء تهذیب الاحیاء، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۳۸-۲۳۹.
- ↑ انصاریان، پیمانشکنی از نگاه قرآن، پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان.
- ↑ انصاریان، پیمانشکنی از نگاه قرآن، پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۶۰ و ۳۲۷.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۵۷-۳۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۶۰.
- ↑ مشکینی، نصایح، ۱۳۸۲ش، ص۲۹۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۱۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۵۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۴۶.
- ↑ جوادی آملی، ادب قضا در اسلام، ۱۳۹۰، ص۱۱۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴، ج۱۱، ص۳۸۱.
- ↑ انصاریان، پیمانشکنی از نگاه قرآن، پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴، ج۱، ص۱۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲۵.
- ↑ مصباح یزدی، انسان سازی در قرآن، ۱۴۰۲ش، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ شبر، الاخلاق، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۷، ج۴۷، ص۲۹۶.
- ↑ فردوسی، «داستان رستم و اسفندیار»، سایت گنجور.
- ↑ فردوسی، « نامه کسری به هرمزد»، سایت گنجور.
- ↑ امیر خسرو دهلوی، « غزلیات شماره ۱۲۳۵ »، سایت گنجور.
- ↑ خواجوی کرمانی، « مهمانی کردن حوران شاه، سام را»، سایت گنجور.
منابع
- انصاریان، حسین، زیباییهای اخلاق، قم، دارالعرفان، ۱۳۸۶ش.
- انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، قم، دارالعرفان، ۱۳۸۳ش.
- انصاریان، حسین، پیمانشکنی از نگاه قرآن، پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۳ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۵)، تحقیق: احمد قدسی، قم، نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۱۶)، تحقیق: عبدالکریم عابدینی، قم، نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۱۹)، تحقیق: سعید بندعلی و عباس رحیمیان، قم، نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۲۱)، تحقیق: مجید حیدری فر و روح الله ورزقی، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۳۳)، تحقیق: محمد فراهانی و حسین اشرفی، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۳ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۴۲)، تحقیق: محسن حکیمی و همکاران، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم(ج۴۷)، تحقیق: حسین شرفی، قم، نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۹۷ش.
- جوادی آملی، عبدالله، کوثر کربلا، تحقیق: علی اسلامی و سعید بندعلی، قم، نشر اسراء، چاپ پنجم، ۱۳۹۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ادب قضا در اسلام، تحقیق: مصطفی خلیلی، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۰ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان(ج۱۰)، تحقیق: قنبرعلی صمدی و احسان ابراهیمی، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۶ش.
- خامنهای، سید علی، بیانات در دیدار با مسئولان، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۳ فرروردین ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی ۱۴۰۳ش.
- خواجوی کرمانی، مهمانی کردن حوران شاه، سام را، سایت گنجور، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۳ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، نشر ناهید و دوستان، ۱۳۷۷ش.
- دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ نهم، ۱۳۷۵ش.
- دهلوی، امیرخسرو، غزلیات شماره ۱۲۳۵، سایت گنجور، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۳ش.
- رساله توضیحالمسائل آیتالله محمدتقی بهجت، قم، نشر شفق، ۱۳۷۸ش.
- رساله شانزده مرجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- شبر، سید عبدالله، الاخلاق، قم، بینا، ۱۴۲۱ق.
- عمومی، محمد، «اخلاق و آداب معاشرت(۳)»، نشریه تربیتی اخلاقی خلق، شماره ۲۱، ۱۳۸۹ش.
- عهدشکنی مردم و شهادت امام حسین(ع)، خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج مطلب:۳۱ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید:۱ بهمن ۱۴۰۳ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- غضنفری، علی، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد بحث قرآنی(ج۲)، تهران، دانشکده علوم قرآنی، ۱۳۹۲ش.
- فیض کاشانی، محمد بن شاهمرتضی، المهجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، بیروت، بینا، ۱۴۰۳ق.
- فردوسی، ابوالقاسم، نامه کسری به هرمزد، سایت گنجور، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۳ش.
- فردوسی، ابوالقاسم، داستان رستم و اسفندیار، سایت گنجور، تاریخ درج مطلب: بیتا، تاریخ بازدید: ۳ دی ۱۴۰۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن(ج۳)، قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۵ش،
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه(۱۲)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار(ج۶۹)، تصحیح: جمعى از محققان، بيروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، انسان سازی در قرآن، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن(ج۳)، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
- مطهری، مرتضی، یادداشتهای استاد مطهری(ج۸)، تهران، صدرا، ۱۳۷۸ش.
- مهدویکنی، محمدرضا، نقطههای آغاز در اخلاق عملی، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
- مشکینی اردبیلی، علی، نصایح، ترجمه: احمد جنتی، قم، نشر الهادی، ۱۳۸۲ش.
- منصوری، خلیل، آثار و پیامد زیانبار پیمانشکنی، نشر آثار قرآنی آیتالله خلیل منصوری، تاریخ درج مطلب: ۱۵ تیر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۳ دی ۱۴۰۳ش.
- میرلوحی، سیدعلی، ترادف در قرآن کریم، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مرکز بحوث اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، برگزیده فرهنگ قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.
- همتی، محمدعلی، احمد جعفری و جواد جهانی، «بررسی تطبیقی کاربرد و مفاهیم واژه عهد در قرآن و عهدین»، نشریه دو فصلنامه مطالعات تفسیری تطبیقی، شماره پنجم، سال سوم، مرداد۱۳۹۷ش.