شهادت در قیامت
شهادت در قیامت به معنای ارائه گواهی بر اعمال و یکی از مواقف روز قیامت است که لازمه آن نظارت دقیق و آگاهانه بر رفتار و کردار انسان در دنیاست. گواهی اعمال در ۲۸ آیه قرآن ذکر شده که از جمله میتوان به آیه ۱۷ سوره حج، آیه ۸۹ سوره نحل و آیه ۲۰ سوره فصلت اشاره کرد. این مفهوم که در میان ادیان آسمانی بهعنوان یک باور مشترک شناخته شده است، در دعاهای مختلفی همچون مناجات شعبانیه و دعای کمیل ذکر شده است. در کتابهای اعتقادی از گواهی اعمال بهعنوان یکی از منازل آخرت نام برده شده و در کتب اخلاقی بهعنوان یادآوری و مراقبت در یاد خدا مورد تأکید قرار دادهاند.
در قرآن و روایات، شاهدان متعددی همچون خداوند، انبیای الهی، امامان معصوم(ع)، اعضا و جوارح، زمین و زمان برای این امر معرفی شدهاند که هر کدام ویژگیهای منحصربهفردی دارند. بر اساس روایتی از امام باقر(ع)، روند شهادت اعضای بدن بعد از ارائه نامه اعمال، گواهی فرشتگان ذکر شده است. مفسران در شیوه سخنگفتن شاهدان دیدگاههای مختلفی ذکر کردهاند.
اهمیت و جایگاه
| مرگ | |
|---|---|
| احتضار • عزرائیل • غسل میت • کفن • نماز میت • تدفین • شهادت | |
| برزخ | |
| شب اول قبر • سؤال قبر • نکیر و منکر • حیات برزخی • بدن برزخی | |
| قیامت | |
| اسرافیل • معاد جسمانی • نفخ صور • نامه اعمال • صراط • صحرای محشر • اصحاب یمین • اصحاب شمال | |
| بهشت | |
| درهای بهشت • حور العین • غلمان • رضوان • نعمتهای بهشت | |
| جهنم | |
| درهای جهنم • درکات جهنم • زقوم • اسفل سافلین • هاویه • جحیم • غساق | |
| مفاهیم وابسته | |
| شفاعت • تجسم اعمال • رقیب و عتید • تناسخ • رجعت • روح • باقیات صالحات | |
شهادت یعنی دیدن حقیقت اعمال انسان در دنیا و سپس گواهی آن در روز قیامت بر مبنای آنچه مشاهده شده.[۱] گواهی اعمال را یکی از مواقف روز قیامت نام بردهاند[۲] که شاهدان اعمال در ابتدا باید تحمل شهادت کنند[۳] (یعنی عمل شخص را در دنیا مشاهده کرده، او را بشناسند)،[۴] و سپس در قیامت به اذن خداوند،[۵] و بر پایه علم و آگاهی[۶] برای ادای شهادت حاضر شوند.[۷]
گواهی اعمال در ۲۸ آیه قرآن ذکر شده[۸] از جمله آیه ۱۷ سوره حج، آیه ۸۹ سوره نحل و آیه ۲۰ سوره فصلت.[۹] گواهی اعمال در کتب اعتقادی، بعنوان یکی از منازل آخرت از آن نام برده شده[۱۰] و در کتب اخلاقی نیز از آن بهعنوان یادآوری و مراقبت در یاد خدا مورد تأکید قرار دادهاند.[۱۱] همچنین گواهی اعمال در دعاهای مختلفی همچون مناجات شعبانیه و دعای کمیل ذکر شده است.[۱۲]
اعرافی نویسنده کتاب «گواهان اعمال» باور به حضور شاهدان را یکی از اعتقادات اسلامی و مشترک میان ادیان آسمانی مانند یهود معرفی کرده و گواهی خداوند، پیامبران، اولیا و فرشتگان الهی را از جمله این مشترکات برشمرده است.[۱۳] به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، مقام گواهی اعمال در شأن هر موجودی نیست و افراد عادی و مؤمنان متوسط از گواهی اعمال محرومند، این مقام تنها اختصاص به اولیای پاک و مُطهَّر دارد.[۱۴] به گفته او، کمترین مقام شاهدان (انبیای الهی، پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)) این است که تحت ولایت خدا و در سایه نعمت او قرار دارند و آنها اصحاب صراط مستقیم هستند.[۱۵]
شاهدان اعمال هم ظاهر و کمّیت اعمال و هم باطن و کیفیت اعمال همچون میزان اخلاص عمل را گزارش میکنند.[۱۶] طبق روایتی که علامه مجلسی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده، شاهدان اعمال نه تنها بر اعمال نیک انسان شهادت میدهند، بلکه بر اعمال بد او نیز گواهی میدهند.[۱۷]
به گفته اعرافی، پژوهشگر علوم دینی، عالمان شیعه موضوع شاهدان اعمال را در ذیل آیات و روایات با موضوع معاد و قیامت و یا در ذیل مباحث حیا ذکر کردهاند.[۱۸] همچنین به گفته او، برخی از علمای دین همچون عبدالله جوادى آملى،[۱۹] جعفر سبحانى،[۲۰] و ناصر مکارم شیرازی در ضمن برخى كتب و مقالات، مطالبى دراينباره ارائه كردهاند؛ و عمدهترین بحثی که در این زمینه ارائه شده، توسط سید محمدحسین طهرانی در کتاب معادشناسی است.[۲۱]
تعدد شاهدان
مکارم شیرازی، مفسر شیعه، با دسته بندی کردن آیات قرآن، شش دسته از گواهان را نام برده است که عبارتند از: خدای سبحان، پیامبران، فرشتگان، دست، پا، گوش، چشم، پوست و زمین.[۲۲] برخی مفسران، نامه اعمال،[۲۳] تجسم اعمال،[۲۴] و موارد دیگری را جزو شاهدان قیامت ذکر کردهاند.[۲۵]
فلسفه تعدد شاهدان
شاهدان متعدد بهعنوان عاملی برای تقویت درونی انسان شناخته شدهاند که در حفظ و مراقبت از نفس به او کمک میکنند.[۲۶] شهادت در قیامت بهعنوان اتمام حجت برای اثبات حقایق اعمال و قطع هرگونه شک و تردید طراحی شده است؛ این شهادت باید مبتنی بر مشاهدهی کامل حقایق اعمال (نه فقط ظاهر آنها) باشد تا عذرها باطل و حسابها به درستی رسیدگی شود.[۲۷] طبرسی، محدّث شیعه، از امام صادق(ع) روایت کرده است که با وجود علم خدای متعال به امور پنهان، فرشتگان را بهعنوان شاهدان انسان قرار داده تا بندگان با حضور آنها در اطاعت از خداوند پایبندی بیشتری نشان دهند و با جدیت بیشتری از گناه دوری کنند.[۲۸]
واکنش انسان در برابر شهادت اعمال
مجرمان با دیدن شهادت اعضاء که به ضرر وی گواهی دادهاند، دچار شگفتی و وحشت شده[۲۹] و با اعتراض، پوست بدن را به دلیل شهادتش، سرزنش میکنند.[۳۰] آنها پس از شهادت شاهدان آرزو میکنند که خاک بودند تا رسوا نشوند.[۳۱]
تفاوتهای شاهدان
برای شاهدان اعمال تفاوتهایی ذکر شده است. برخی شاهدان درون انسان مانند اعضا و جوارح هستند و برخی دیگر مانند خداوند و پیامبران بیرون از وجود او قرار دارند.[۳۲] فرشتگان وظیفه دارند اعمال ما را ثبت و ضبط کنند، در حالی که این امر جزو وظایف ذاتی پیامبران و امامان(ع) نبوده و آنها با دارا بودن مقامات معنوی به مقام شهادت اعمال دست یافتهاند.[۳۳] شهادت اعضا و جوارح، زمین و زمان نیز بازتاب طبیعی و ثبت آثار اعمال در آنها محسوب میشود.[۳۴]
مراحل شهادت
اعرافی، مؤلف کتاب گواهان اعمال، بیان کرده که بر پایه روایات میتوان استنباط کرد که ادای شهادت گواهان اعمال با ترتیب خاصی انجام میپذیرد.[۳۵] درباره مراحل شهادت پیامبران و امامان چیزی گزارش شده اما اعرافی با استناد به روایتی از امام باقر(ع) شهادت اعضای بدن را پس از دادن نامه اعمال و شهادت فرشتگان ذکر کرده است؛ طبق این روایت اگر فرد نامه اعمال خود را انکار کند، فرشتگان الهی به شهادت فراخوانده شوند؛ در صورت رد گواهی فرشتگان و سوگند بر عدم انجام چنین اعمالی، دهان انسان مهر شده و اعضا و جوارح او به عنوان شاهد ظاهر شده و بر اعمال او گواهی میدهند؛ سپس خداوند زبان او را باز میکند که بهصورت اعتراض، پوست بدن را بخاطر شهادتشان مورد ملامت قرار میدهد.[۳۶] خداوند را آخرین شاهد در قیامت ذکر کردهاند که کسی بعد از او شهادت نخواهد داد.[۳۷]
کیفت سخنگفتن
دیدگاههای مختلفی درباره کیفیت سخنگفتن زمین، زمان، قرآن و اعضای بدن بیان شده است.[۳۸]
- برخی مفسران، تکلم زمین را به معنای نشان دادن آثار اعمال انسان بر روی زمین ذکر کردهاند.[۳۹]
- برخی معتقدند، سخنگفتن اعضای بدن حقیقی بوده نه مجازی، اما به علت تفاوتهای میان دنیا و آخرت، کیفیت سخنگفتن برای انسان ناشناخته باقی مانده است.[۴۰] به گفته برخی مفسران، تکلم دست در قیامت به معنای بجا آوردن همان عملی است که دست انسان آن را در دنیا انجام داده است، اگر دست انسان به خیانت و معصیت بلند شود و یا به دعا و طاعت الهی، همان را در برابر دیدگان خود انسان انجام میدهد، آن هم نه جدای از انسان، بلکه خود انسان با دستهایش مشغول انجام آن میشود.[۴۱]
- سید محمدحسین طهرانی نویسنده کتاب معادشناسی، با استناد به روایتی از امام باقر(ع)[۴۲] معتقد است که قرآن در روز قیامت هنگام شهادت دادن با چهره یک انسان زیبا ظاهر شده و با زبان انسان سخن میگوید.[۴۳] در همین روایت نقل شده که نماز نیز در دارای صورت و خلقتی است که تکلم دارد و امر و نهی میکند.[۴۴]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۳۲۱.
- ↑ نوری، «گواهان روز قیامت»، ص۱۸.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۲.
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۸.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۹۷.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی، ۱۴۲۷ق، ج۷، ص۹۹.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۲.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۷۳ - ۴۷۶.
- ↑ صابونی، صفوة التفاسیر، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۶۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۱، ص۳۵۹ و ج۳، ص۳۹۲، طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۷۸.
- ↑ رضایی، «منازل آخرت»، ص۳۶.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۷۰ش، ص۴۵۷.
- ↑ كفعمى، المصباح للکفعمی، ۱۴۰۵ق، ص۵۵۹؛ ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۲۹۷.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،۱۳۹۰ق، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۳۱۵.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۶.
- ↑ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۱-۴۲۱.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۷۲- ۴۹۸.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۱۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۲۵۶.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴۹۲.
- ↑ سبحانی، معادشناسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۸۴؛ جوادی آملی، معاد در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۱۶.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،۱۳۹۰ق، ج۱۲، ص۳۲۲ و ۳۲۳.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۴۸ش.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۸، ص۴۳۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۷، ص۳۷۹.
- ↑ رضایی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۱۳۸.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۳.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۶ و ۶۷.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۶۶ و ۶۷.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۰.
- ↑ اعرافی، گواهان اعمال، ۱۳۹۷ش، ص۷۰.
- ↑ صالحی حاجیآبادی، انسان و شاهدان صادق، ۱۳۸۷ش، ص۲۹.
- ↑ صالحی حاجیآبادی، انسان و شاهدان صادق، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۲۲۵؛ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۲۶۷ و ۲۶۸.
- ↑ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۹۸ش، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۱۸۷ - ۱۹۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۹۶.
- ↑ حسینی طهرانی، معادشناسی،۱۴۲۳ق، ج۷، ص۲۷۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۹۸.
منابع
- ابنطاووس، على بن موسی، الإقبال بالأعمال الحسنة، محقق: جواد قيومى اصفهانى، قم، دفتر تبليغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- اعرافی، علیرضا، گواهان اعمال، قم، موسسه فرهنگی هنری اشراق و عرفان، ۱۳۹۷ش.
- جعفری، یعقوب، تفسیر کوثر، قم، هجرت، ۱۳۹۸ش.
- جوادی آملی، معاد در قرآن، قم، اسراء، چاپ یازدهم، ۱۳۹۵ش.
- حسینی طهرانی، محمدحسین، معادشناسی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۷ق.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، منشور جاوید، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۰ش.
- رضایی، غلامرضا، دانشنامه کلام اسلامی، ج۱، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۷ش.
- صابونی، محمدعلی، صفوة التفاسیر، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- صالحی حاجی آبادی، نعمت الله، انسان و شاهدان صادق، قم، گلهای بهشت، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على اهل اللجاج، مصحح: محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: فضلالله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- كفعمى، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح للکفعمی (جنة الأمان الواقیة)، قم، دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح، علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق، جمعى از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الكتب الإسلامیة، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نوری، حسین، «گواهان روز قیامت»، مجله پاسداران اسلام، شماره ۱۱۱، اسفند ۱۳۶۹ش.