تشیع در مسیر تاریخ (کتاب)

تشیع در مسیر تاریخ

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید حسین‌محمد جعفری
سبک	تحلیلی
زبان	فارسی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	(Longman Group Ltd) (Oxford University Press)
تاریخ نشر	۱۹۷۹م

تشیع در مسیر تاریخ (عنوان انگلیسی «The Origins and Early Development of Shi'a Islam) کتابی است درباره روند شکل‌‌گیری شیعه تا دوره امام صادق(ع) اثر سید حسین‌محمد جعفری به زبان انگلیسی.

بنابر آنچه در کتاب آمده است، ماجرای سقیفه عامل جدایی مسلمانان بوده و نخستین هسته شیعیان علی(ع) را کسانی تشکیل دادند که به همراه او از بیعت با ابوبکر خودداری می‌کردند. نویسنده، فاصله زمانی رویداد سقیفه (۱۱ق) تا انتخاب عثمان بن عفان به خلافت (۲۴ق) را نخستین دوره شکل‌گیری تشیع می‌داند و معتقد است مرحله دوم تکوین تشیع با شهادت امام حسین(ع) آغاز شده است. او هم‌چنین دوران خلافت عثمان تا شهادت حضرت علی(ع) را نقطه عطف تاریخ تشیع می‌داند و بر آن است صلح امام حسن(ع) نیز نتایج درازمدتی در تکوین مکتب تشیع داشته است.

به باور نویسنده، مکتب فقهی تشیع از زمان امام محمد باقر(ع) شکل گرفت و شیعیان تا پیش از آن در مسائل فقهی با اهل‌سنت تفاوت چندانی نداشتند.

این کتاب به زبان‌های اردو و فارسی ترجمه شده است.

مؤلف

سید حسین‌محمد جعفری (۲۰۱۹/۱۹۳۸م) نویسنده شیعه اهل کراچی در پاکستان است. او از دانشگاه لکهنو هندوستان و مدرسه مطالعات مشرق‌زمین و آفریقا در دانشگاه لندن (SOAS) مدرک دکتری دریافت کرد. و در دانشگاه «‌مالزیا‌» در کوالالامپور و دانشگاه بیروت، در رشته مطالعات اسلامی تدریس می‌کرد. همچنین در نگارش فرهنگ لغت المنجد با نویسنده آن همکاری می‌کرد و سردبیری فصلنامه اسلامی «‌همدرد اسلامیکوس‌» در پاکستان را برعهده داشت. گفته شده او درصدد تحقیقی درباره اسناد و مدارک نهج‌البلاغه و نیز در حال نگارش شرح و ترجمه این کتاب به زبان انگلیسی بوده است. همچنین او در نجف با آقابزرگ تهرانی دیدار کرده است و به زبان‌های انگلیسی و عربی تسلط دارد. جعفری در ۲۹ دی ۱۳۹۷ش در کراچی دار فانی را وداع گفت.

انگیزه تألیف

انگیزه سید حسین‌محمد جعفری از نگارش کتاب تشیع در مسیر تاریخ، ارزشیابی علل شکل‌گیری شیعه و روند تکوین و توسعه آن با استفاده از مدارک موجود و به‌ویژه متون تاریخی است. او بر این باور است که اگرچه درباره ظهور دین اسلام، مطالعات زیادی انجام شده اما علل شکل‌گیری تشیع، رشد و تکوین اولیه شیعه مورد توجه کافی قرار نگرفته است. به گفته وی، آثاری که تا زمان تألیف کتاب در این زمینه تألیف شده تحت‌تأثیر آثار ملل و نحل عبدالقاهر بغدادی، ابن حزم اندلسی و عبدالکریم شهرستانی بوده که رویکردی غیرواقع‌گرایانه و خصومت‌آمیز نسبت به شیعه دارند.

دیدگاه نویسنده درباره شکل‌گیری تشیع

نویسنده کتاب تشیع در مسیر تاریخ، ماجرای سقیفه را عامل جدایی مسلمانان می‌داند. به گفته او غفلت از این ماجرا در بررسی تاریخ تشیع منجر به نتایج نادرستی می‌شود. او بر این باور است که هسته اولین شیعه علی(ع) را کسانی تشکیل دادند که تا قبل از بیعت علی(ع) با خلیفه اول، از بیعت با خلیفه خودداری می‌کردند. از نظر نویسنده فاصله زمانی ماجرای سقیفه (۱۱ق) تا شورای شش نفره (۲۴ق) که منجر به انتخاب عثمان به خلافت شد از دوره‌های تکوین تشیع از لحاظ تاریخی است. از این رو از موضع‌گیری علی(ع) و شیخین در برابر یکدیگر به دوران نهفتگی نسبی تاریخ تکوین تشیع یاد می‌کند.

جعفری همچنین از آغاز خلافت عثمان (۲۴ق) تا شهادت امام علی(ع) (۴۰ق) را از جهات مختلف در شکل‌گیری و گسترش تشیع نقطه عطف می‌داند. و معتقد است که صلح امام حسن(ع) نتایج درازمدتی برای شکل‌گیری مکتب تشیع در پی داشته است. از نظر او مرحله دوم تاریخی تشیع با شهادت امام حسین(ع) آغاز شد و انشعاب در تشیع نیز از همین زمان آغاز گردید.

حسین‌محمد جعفری معتقد است که شیعیان تا زمان امام باقر(ع) در مسائل فقهی با اهل‌سنت تفاوت چندانی نداشتند و از زمان امام باقر(ع) مکتب فقهی شیعه شکل گرفت. هرچند که از نظر او رد تقاضای عبدالرحمن بن عوف از سوی علی(ع) مبنی بر پذیرفتن خلافت به شرط عمل به سیره شیخین زمینه‌های شکل‌گیری دو مکتب فقهی شیعه و سنی را فراهم آورده بود.

محتوا

تصویر نسخه‌ای از کتاب به زبان اصلی

کتاب تشیع در مسیر تاریخ در یازده فصل تنظیم شده است:

1. مفاهیم اساسی: نویسنده در این فصل به ریشه تقسیم‌بندی جامعه اسلامی به دو فرقه شیعه و سنی پرداخته است.
2. سقیفه، آغاز دسیسه‌ها: در این فصل با استفاده از منابع شیعه و سنی به شرح ماجرای سقیفه پرداخته است. نویسنده وجود رقابت‌های طایفه‌ای میان مهاجران، بیم مهاجران از تسلط انصار بر آنان در صورت وقوع درگیری و جنگ، رقابت قبیله اوس و خزرج و امتیازات ابوبکر همچون کهولت سن، رابطه نزدیک با پیامبر و... را از علل زمینه‌ساز انتخاب ابوبکر ذکر کرده است.
3. امام علی(ع) و شیخین‌: نویسنده در این فصل موضع‌گیری امام علی(ع) و شیخین (ابوبکر و عمر) را در برابر یکدیگر به عنوان «‌دوره نهفتگی نسبی در تاریخ تکوین تشیع‌» ارزیابی می‌کند. او در این فصل، شهادت حضرت فاطمه(س) و همزمانی خلافت ابوبکر با طغیان قبایل را در بیعت علی(ع) با ابوبکر دخیل می‌داند. همچنین مصادره فدک و انتخاب عمر بن خطاب به عنوان خلیفه از سوی ابوبکر را از اقدامات شیخین برای از بین بردن ویژگی‌ها و امتیازات امام علی(ع) دانسته است.
4. نوشکوفایی نهضت تشیع‌: در این فصل عوامل زمینه‌ساز شکوفایی نهضت تشیع را ذکر کرده است. همچنین شیوه رسیدن عثمان به خلافت، ماجراهای دوره خلافت او، موضع‌گیری امام علی(ع) به هنگام قتل عثمان، هجوم مردم به امام علی(ع) برای پذیرش خلافت، دلایل امتناع وی و علل شکل‌گیری جنگ‌های جمل، صفین و نهروان را در این فصل بیان کرده است.
5. کوفه پایگاه فعالیت‌های شیعیان: نویسنده در این فصل به تاریخچه، ترکیب جمعیتی و گرایش‌های مردم کوفه پرداخته است. او وضعیت کوفه در زمان امام علی(ع) را گزارش کرده و گرایش آنان به تشیع را از سوی یمنی‌ها و فارس‌ها می‌داند که اکثر جمعیت آن را تشکیل می‌دادند. همچنین اهالی این شهر را نخستین کسانی می‌داند که با راهنمایی مالک اشتر با امام علی(ع) بیعت کردند. با این حال مردم کوفه را به سه دسته تقسیم کرده است: پیروان مؤمن علی(ع) که تسلیم فرمان او بودند، رهبران قبیله‌ای که به معاویه تمایل داشتند و توده‌های مردمی که به علی(ع) تمایل داشتند اما از مواجه با خطر گریزان بودند.
6. صلح امام حسن(ع): در این بخش به معرفی شخصیت امام حسن(ع) می‌پردازد و به زمینه‌سازی‌های معاویه برای وارد کردن او به صلح اشاره می‌کند و سکوت شیعیان را ناشی از خفقانی می‌داند که معاویه ایجاد کرده بود. او مبارزه امام حسن با معاویه را از بخش‌های تاریک تاریخ اسلام می‌داند از این رو به معرفی و نقد منابع این ماجرا می‌پردازد.
7. شهادت امام حسین(ع)‌: در این فصل به تحلیل وقایع پس از خلافت یزید تا شهادت امام حسین(ع) پرداخته شده است.
8. «‌بازتاب واقعه کربلا‌»: در این فصل تأثیر واقعه کربلا در تاریخ تشیع و شکل‌گیری قیام توابین و مختار ثقفی بررسی شده است.
9. تلاش در راه حقانیت‌: این فصل به مسائل داخلی و انشعابات شیعیان در زمان امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) اختصاص داده شده است.
10. امام جعفر صادق(ع)‌: در این دو فصل شرح‌حال امام صادق(ع) و شرایط زمانی او بررسی شده است. به گفته نویسنده شیعیان در این دوره به سه گروه تقسیم می‌شدند: گروهی که از کیسانیه ریشه می‌گرفتند، گروهی که پیرو زید بن علی بودند و کسانی که تحت نفوذ امام صادق(ع) بودند.
11. آیین امامت: به گفته نویسنده در این فصل امام صادق(ع) روی دو اصل نص و علم لَدنّی برای امامت تأکید کرد و به تدوین مکتب فقهی پرداخته است.

ترجمه کتاب تشیع در مسیر تاریخ به زبان اردو

ترجمه و انتشار

کتاب تشیع در مسیر تاریخ به زبان انگلیسی با نام (The Origins and Early Development of Shi'a Islam) در سال ۱۹۷۶م/۱۳۵۵ش تألیف شده است. انتشارات‌ (Longman Group Ltd) در نیویورک در سال ۱۹۷۹م و انتشارات دانشگاه آکسفورد (Oxford University Press) و (Longman Group United Kingdom) در لندن این کتاب را منتشر کرده‌اند.

سید محمدتقی آیت‌اللهی در سال ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰م این کتاب را به فارسی ترجمه و انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی آن را در ۲۹۲ صفحه در قطع وزیری چاپ کرده است. چاپ سوم این کتاب با تجدیدنظر و اضافات در سال ۱۳۶۴ش در ۳۹۶ صفحه منتشر شد و در سال ۱۳۹۲ش نیز برای هجدهمین بار تجدید چاپ گردید. همچنین این کتاب با عنوان تاریخ تشیع به زبان اردو نیز ترجمه شده است.

پیوند به بیرون

• معرفی کتاب تشیع در مسیر تاریخ