الافصاح فی الامامة (کتاب)

الافصاح فی الامامة

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ مفید
موضوع	امامت
سبک	استدلالی
زبان	عربی
مجموعه	یک جلد
اطلاعات نشر
ناشر	دارالمفید
تاریخ نشر	۱۴۱۴ق

الإفْصاحُ فی الإمامَة کتابی به زبان عربی در اثبات عقاید شیعه درباره امامت و جانشینی پیامبر اکرم(ص) اثر شیخ مفید(درگذشته ۴۱۳ق) است. بنا بر اشاره مؤلف در ابتدای کتاب، هرآنچه در موضوع امامت ذکر آن لازم بوده در این کتاب آمده است. این موضوع در کتا‌ب‎‌های پیشین با این گستردگی بررسی نشده است. مؤلف با استفاده از استدلال‎‌های کلامی به اشکالات پیرامونی موضوع امامت و آراء مختلف فرقه‌های اسلامی مانند معتزلی ها، حشویه‌ها و خوارج جواب داده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: شیخ مفید

شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، در سال ۳۳۶ق در حوالی بغداد دیده به جهان گشود. او هم متکلم است و هم فقیه. ابن ندیم در فن دوم از مقاله پنجم «الفهرست‌» که درباره متکلمان شیعه بحث می‌کند، از او به عنوان «ابن المعلم‌» یاد کرده و او را ستایش می‌نماید.

شیوه مؤلف

شیوه مؤلف در این کتاب بیشتر جدلی است، ازاین‌رو برای اثبات مسائل امامت حتی به قیاس نیز استناد می‌کند. مولف سائل فرضی را تصور نموده است که اشکالات متعددی در مسائل امامت دارد و به صورت «فَاِن قالَ» و «فَاِن قالَوا» اشکالات را مطرح و با «قیلَ لَه» جواب می‌دهد. این کتاب را شیخ مفید در سال ۳۷۳ق تألیف نموده است.

انگیزه تألیف

مؤلف در مقدمه این کتاب، پس از حمد و ستایش خداوند تأکید می‌کند که قصد داشته تا اصول امامت و رهبری را به گونه‌ای ترسیم کند که دانش‌پژوهان از آن اصول، به فروع و شاخه‌های آن دست یابند. وی تأکید کرده که در این کتاب، حد و مرز امامت را مشخص کرده‌، به طوری که انجام فرایض دینی، پیروی و اطاعت کامل از پیامبر(ص) و برائت از دشمنان وی، با شناخت این مسأله، امکان‌پذیر می‌گردد.

ساختار و محتوای کتاب

گرچه کتاب از ساختار منظمی برخوردار نیست، اما مباحث آن را می‌توان در یک مقدمه، ۱۸ بخش، ۷ فصل و ۷ مسأله دسته‌بندی کرد.
مولف در مقدمه غرض از تالیف کتاب را که همان توضیح و تحریر مسئله امامت است بیان می‌کند و در بخش‌های متنوع، از موضوعات مربوط به قضیه امامت بحث می‌کند از قبیل: تعریف امامت، شناخت امام، دلیل بر وجوب معرفت امام، اجماع بر وجود امام بعد از نبی(ص)، افضلیت امام علی(ع) نزد خدا و پیامبر(ص)، فساد امامت مفضول بر فاضل، اجماع بر فضایل علی(ع)، علتِ ندادن حق علی(ع)، عدم اقرار مهاجرین و انصار بر تقدم ابوبکر، علت سکوت امیرالمومنین(ع) در برابر خلفاء قبل از خودش، عدم اجماع امت بر امامت ابوبکر و...

فصل اول

در فصل اول مولف سه موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد:

1. ادعای تنزیه اهل سقیفه از خطا
2. مسائل مربوط به روز احد
3. تفسیر حدیث عشره.

فصل دوم

در این فصل به مواردی می‌پردازد از قبیل عدم دلالت السابقون الاولون در آیه مبارکه ۱۰۰ سوره توبه بر ابوبکر و اصحاب بیعت شجره.

فصل سوم

در این فصل مولف از مباحثی نظیر اثبات امامت امام علی(ع) از آیه «قل للمخلفین من الاعراب»، کافر بودن مُحارب با امیرالمومنین(ع).

فصل چهارم

در این فصل از مواردی نظیر ردّ ادعای امامت ابوبکر با توجه به آیه ۵۴ سوره مائده «من یرتد منکم عن دینه» و اثبات امامت امیرالمومنین(ع) از این آیه بحث می‌کند.

فصل پنجم

مؤلف در این فصل استدلال بر فضل ابوبکر به آیه۲۹ سوره فتح «محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم» را رد کرده است.

فصل ششم

در این فصل نزول آیه ۳۳ سوره زمر«و الذی جاء بالصدق و صدق به» را در مورد ابوبکر قبول نمی‌کند؛ بلکه او اثبات می‌کند نزول این آیه در مورد علی(ع) است.

فصل هفتم

مؤلف در فصل آخر از نتایج فاجعه بار تقدم دیگر خلفاء بر امیرالمومنین علی(ع) سخن می‌گوید.

نخستین مطلب کتاب اختصاص دارد به مطلبی درباره امامت و این که امام کسی است که بر دیگران تقدم دارد و همین باعث اطاعت از او می‌شود وتقدمش نیز به جهت شایستگی‌ای است که خداوند در او قرار داده و با آیات قران و روایات و اجماع و دیگر ادله واجب بودن شناخت و معرفت پیدا کردن نسبت به امام ثابت می‌شود و اگر امام (ع) که محور تمام دین است و باید در برابرش تسلیم بود و از او معارف را فراگرفت قابل شناسایی نباشد؛ ارتباط با امام تکلیف ما لا یطاق است. مطلب پایانی کتاب در ضمن مسأله ۱۳ اختصاص دارد به پاره‌ای از نتائج زیانبار مقدم ساختن خلفای سه گانه بر امیرالمؤمنین(ع) مانند: جنگ های سه گانه جمل، صفین و نهروان و شهادت امیرالمؤمنین، شهادت حسنین و گمراهی مردمان شیخ مفید در پایان کتابش نوشته که تصمیم دارد با عنایت الهی کتابی در اثبات امامت امیرالمؤمنین (ع) با آیات قرآن و روایات تدوین کند که به این کتاب ضمیمه بشود تا فائده‌اش کامل گردد.

ویژگی‌های کتاب

1. طرح مباحث به صورت پرسش و پاسخ یکی از شیوه‌های نقد و بررسی آرای مخالفین است. مولف از این شیوه کمال استفاده را کرده است و بحث‌های دقیق و جذابی پیرامون امامت در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌کند.
2. جامعیت کتاب در مبحث امامت: گرچه از شیخ مفید هم در زمینه امامت و هم دیگر مسائل کلام، رسائل متعددی باقی مانده است، مانند رساله‌ای در معنی مولا، النکت فی مقدمات الاصول فی علم الکلام و... اما این کتاب تمام زوایای مخفی موضوع مهم امامت را روشن و تبیین می‌کند و در آن اکثر مسائل امامت مورد بررسی قرار می‌گیرد.
3. استدلال بر وجوب معرفت امام: مؤلف در آغاز کتاب استدلال مختصری مبتنی بر چهار دلیل قرآن، حدیث، اجماع و عقل، بر ضرورت معرفت امام به این صورت آورده است.

اهمیت کتاب

گرچه از شیخ مفید کتاب‌های متعددی در علم کلام و حتی در بررسی بعضی از مسائل مربوط به امامت برجای مانده است اما کتاب افصاح، جامع‌ترین و مفصل‌ترین کتاب او در بحث امامت است. این اثر، تنها کتابی است که تنها به مسأله امامت و همه مسائل آن می‌پردازد.

نسخه‌ها و چاپ

این کتاب دارای نسخه‌های متعدد است:

• کتابخانه آستان قدس رضوی.
• کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
• کتابخانه ملک.
• کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران.
• کتابخانه سید محسن حکیم در نجف.
• کتابخانه شیخ عبدالحسین تهرانی.
• کتابخانه میرزا محمد عسکری تهرانی در سامراء.
• کتابخانه سید ابوالحسن موسوی نجفی اصفهانی.
• کتابخانه سید ابوالحسن اصفهانی بخط سید محمد بن علی بن محمد موسوی لاریجانی.
• کتابخانه شیخ علی بن شیخ محمد رضا آل کاشف الغطاء.
• کتابخانه شیخ محمد سماوی.

المطبعة الحیدریة این کتاب را برای اولین بار در نجف اشرف، در سال ۱۳۶۸ق و بار دیگر در سال ۱۳۶۹ق در ۱۳۶ صفحه به چاپ رساند. برای مرحله سوم در تهران به‌همت دارالکتب الاسلامیة در سال ۱۳۹۲ق مطابق با ۱۳۵۰ش منتشر شد و در سال ۱۴۱۲ق در قم توسط موسسه البعثة به چاپ رسید.
نسخه دیگر کتاب در بیروت در انتشارات دار المفید در سال ۱۴۱۴ق به چاپ رسید و طبع‌های دیگر آن در قم توسط موسسة البعثه در سال ۱۴۱۴ق و مؤتمر الشیخ المفید در سال ۱۴۱۳ق از روی نسخه البعثة افست شده است.