ربوبیت: تفاوت میان نسخه‌ها
(بدون تفاوت)
| |
نسخهٔ ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۴:۲۵
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
رُبُوبِیَّت از صفات فعل خدا به معنای تدبیر و اداره امور جهان است. این صفت از ریشه «رب» است و به صورت مطلق(بدون اضافه به چیزی) فقط درباره خدا به کار می‌رود.
ربوبیت الهی با خالقیت تلازم دارد و محال است رب جهان غیر از خالق آن باشد. این صفت با الوهیت نیز وابستگی و پیوند دارد و فقط رب جهان، شایسته عبادت و پرستش است.
ربوبیت الهی از اصول دین و ضروریات ادیان آسمانی شمرده شده و انکار آن موجب کفر و شریک قراردادن کسی در این صفت نیز شرک است. گفته شده در طول تاریخ، محور درگیری و مخالفت مشرکان با پیامبران(ع) ربوبیت الهی و اختصاص آن به خداوند بوده است. به عنوان مثال نمرود و فرعون ادعای ربوبیت داشتند؛ ولی خالقیت خدا را قبول داشتند.
آیات و روایات متعددی به ربوبیت و اختصاص آن به خدا دلالت دارند. برخی از آیات قرآن عبارتند از: آیه۱-۳ سوره حمد، آیه ۱۶۴ سوره انعام، آیه ۱۶ سوره رعد، آیه ۱۱۶ سوره مؤمنون، آیه ۱۲۶ سوره صافات، آیه ۳ و ۳۱ سوره یونس و آیه ۹ تا ۱۲ سوره فصلت و آیه میثاق.
ربوبیت را به ربوبیت تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند. مراد از ربوبیت تکوینی، اداره و کارگردانی امور جهان است و ربوبیت تشریعی مربوط به ارسال رسل و کتب و قانونگذاری و تشریع است. گفته شده ربوبیت الهی منحصر در تدبیر و اداره امور دنیا نیست؛ بلکه تدبیر امور در آخرت نیز توسط خدا انجام می‌گیرد.
براساس توحید در ربوبیت، تنها مدبر و کارگردان جهان خدا بوده، تدبیر و اداره امور جهان به صورت مستقل فقط از آن اوست. تلازم ربوبیت و خالقیت و نیز دلالت وحدت و هماهنگی نظام جهان بر یگانگی مدبّر، از جمله دلایل توحید در ربوبیت شمرده شده است. آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا» و برخی روایات نیز دلالت بر توحید ربوبی دارند.
مفهوم‌شناسی
ربوبیت از صفات فعل خداوند،[۱] در اصطلاح به معنای تدبیر و اداره امور عالم
معنا شده است.[۲] شیخ طوسی در تعریف ربوبیت گفته است ربوبیت، ایجاد حالت‌های پی در پی در چیزی است تا آن چیز در تربیت به حد کمال برسد. خدا نیز از آنجا که خالق عالَم است، رب مخلوقات نیز هست.[۳] از نظر سید مرتضی عسکری، معنای رب و ربوبیت در اصطلاح اسلامی عبارت است از تربیت و تدبیر مخلوقات در طی مراحل زندگی تا هر یک از آنها به درجه کمال وجودی خود برسند.[۴] از دیدگاه محمدتقی مصباح یزدی، ربوبیت مطلقه الهی بدین معناست که مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به آفریننده هستند و اوست که آفریدگان را اداره می‌کند و روزی‌خواران را به وسیله روزی‌هایی که می‌آفریند، روزی می‌دهد و موجودات دارای شعور(انسان) را با وسایل درونی مانند عقل و با وسایل بیرونی مانند پیامبران و کتب آسمانی هدایت می‌کند و برای مکلفین احکام و تکالیفی تعیین می‌کند.[۵]
گفته شده ربوبیت و تدبیر امور مصادیق فراوانی دارد از جمله: حیات دادن و میراندن، حفظ و نگهداری، روزی دادن، امر و نهی کردن.[۶]
مفهوم‌شناسی ربّ
ربوبیت از ریشه «رب» به معنای مالک،[۷] تربیت کننده،[۸] اصلاح کننده،[۹] سید(مولی)، تدبیر کننده، قَیِّم و نعمت دهنده آمده است.[۱۰] برخی واژه رب را مشتق و برگرفته از تربیت دانسته‌اند؛[۱۱] ولی از نظر بعضی هرچند میان رب و تربیت مناسبت هست؛ اما آن دو هم‌معنا نیستند. ازاین‌رو، ترجمه واژه «رب» به پروردگار دقیق نیست.[۱۲] جعفر سبحانی معنای اصلی و حقیقی رب را کسی که امر تدبیر و اداره و تصرف در دست اوست، دانسته و برآن است سایر معانی، مصادیق آن هستند و به آن بازمی‌گردند.[۱۳] ناصر مکارم شیرازی ریشه و معنای اصلی رب را تربیت و سوق دادن چیزی به سوی کمال و معادل فارسی آن را «پروردگار» دانسته است؛[۱۴] اما عبدالله جوادی آملی واژه رب را از ریشه «ربب» به معنای پروراندن و تدبیر کردن دانسته است نه از ریشه «ربی» به معنای تربیت کردن.[۱۵]
گفته شده واژه «رب» و صفت ربوبیت به صورت مطلق(بدون اضافه به چیزی) تنها برای خداوند به کار می‌رود؛[۱۶] زیرا به کارگیری این صفت و واژه به صورت مطلق، مالکیت همه مخلوقات را دربردارد.[۱۷] این واژه در صورت اضافه به چیزی، درباره دیگران نیز استعمال می‌شود مانند رب الابل(مالک شتر) و رب الدار(مالک خانه).[۱۸]
وابستگی ربوبیت و خالقیت و الوهیت
آیت الله مصباح یزدی بر آن است ربوبیت با خالقیت تلازم دارد و محال است که رب و پروردگار جهان غیر از خالق آن باشد؛ بلکه آفریننده جهان و موجودات، آنها را حفظ و اداره نیز می‌کند.[۱۹] صفت ربوبیت با صفت الوهیت(شایسته پرستش بودن) نیز پیوستگی دارد به این معنا که فقط رب جهان است که شایسته عبادت و پرستش است؛ زیرا فقط کسی شایسته پرستش است که مالک و صاحب اختیار امور باشد.[۲۰] آیه ۱۳ سوره فاطر به تلازم ربوبیت و الوهیت تأکید دارد.[۲۱]
جایگاه و اهمیت
ثبوت صفت ربوبیت برای خداوند و اختصاص آن به خدا، از اصول دین و ضروریات آموزه‌های ادیان آسمانی، انکار آن موجب کفر و شریک قراردادن کسی در این صفت نیز شرک شمرده شده است.[۲۲]
گفته شده تاریخ ادیان آسمانی گواه آن است که محور درگیری پیامبران(ع) با ستمگران و مشرکان، ربوبیت و پروردگاری خداوند بود؛ بیشتر مردم و اقوام اقرار داشتند که «اللّه» خالق همه موجودات است؛ هرچند گاهی نام دیگری بر آن می‌نهادند؛ اما در اختصاص ربوبیت به خدا اختلاف داشتند.[۲۳] به عنوان مثال براساس آیات قرآن[۲۴] در زمان حضرت موسی(ع)، فرعون خود را پرودگار برتر می‌نامید؛ اما او هرگز ادعای آفرینش زمین و آسمان و موجودات را نداشت.[۲۵] همچنین نمرود بن کنعان نیز در عصر ابراهیم(ع) ادعای ربوبیت داشت و گفته شده او نخستین کسی بود که با گردنکشی در روی زمین ادعای ربوبیت کرد.[۲۶] بسیاری از مردم در گذشته ستارگان را تأثیرگذار بر جهان و موجودات آن می‌دانستند؛ چنانچه براساس آیات قرآن[۲۷] در زمان حضرت ابراهیم(ع) نیز چنین عقیده‌ای رواج داشت و ابراهیم(ع) مردم را از طریق سخنانی درباره ستارگان و ماه و خورشید به سوی توحید راهنمایی می‌کرد.[۲۸] در عصر پیامبراسلام(ص) نیز اختلاف مشرکان با پیامبر(ص) در ربوبیت الهی بود نه خالقیت.[۲۹]
ربوبیت در قرآن و روایات
واژه ربوبیت در قرآن ذکر نشده، ولی واژه رب نهصد بار آمده است.[۳۰] از جمله آیاتی که بر اختصاص ربوبیت به خدا دلالت دارند، عبارتند از: سوره حمد، آیه۱-۳،[۳۱] سوره انعام، آیه ۱۶۴،[۳۲] سوره رعد، آیه ۱۶،[۳۳] سوره مؤمنون، آیه ۱۱۶،[۳۴] سوره صافات، آیه ۱۲۶،[۳۵] سوره یونس، آیه ۳[۳۶] و ۳۱[۳۷] و سوره فصلت، آیه ۹ تا ۱۲.[۳۸]
گفته شده آیه میثاق(آیه ۱۷۲ سوره اعراف)، بر فطری بودن ربوبیت الهی و توحید در ربوبیت دلالت دارد.[۳۹] در برخی از روایات نیز به فطری بودن ربوبیت الهی اشاره شده است.[۴۰] از جمله در روایتی زراره گوید از امام باقر(ع) درباره آیه فطرت[۴۱] سؤال کردم. امام در پاسخ فرمود: «فَطَرَهُمْ عَلَى مَعْرِفَةِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يَعْلَمُوا إِذَا سَأَلُوا مِنْ رَبِّهِمْ وَ لَا مِنْ رَازِقِهِم؛ خدا فطرت آنها را بر شناخت ربوبیت خود سرشت و اگر چنین نبود، هنگامی که از آنها درباره پروردگار و رازقشان سؤال شد، چیزی نمی‌دانستند».[۴۲]
اقسام
برای ربوبیت الهی، اقسامی ذکر شده است.
ربوبیت تکوینی و تشریعی
ربوبیت را به دو قسم تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند.[۴۳] ربوبیت تکوینی مربوط به همه مخلوقات جهان می‌شود و مراد از آن اداره امور همه موجودات و تأمین نیازمندی‌های آنها و در یک کلمه کارگردانی جهان است. ربوبیت تشریعی به موجودات مختار و دارای شعور(انسان) اختصاص دارد و شامل مسائلی از قبیل فرستادن پیامبران(ع)، نزول کتب آسمانی، قانونگذاری و جعل تکالیف و قوانین مربوط به انسان‌ها است.[۴۴]
ربوبیت دنیوی و اخروی
گفته شده ربوبیت الهی مختص به عالَم دنیا نیست؛ بلکه آخرت را نیز شامل می‌شود.[۴۵] مسائلی چون عفو و بخشش گناهکاران، اذن در شفاعت و قبول آن از مظاهر ربوبیت خدا در جهان آخرت شمرده شده است.[۴۶]
توحید در ربوبیت
توحید در ربوبیت به این معناست که مدبر و کارگردان جهان فقط خداست و تنها اوست که می‌تواند به صورت مستقل در تمام شئون آفریدگان خود تصرف کند و آنها را تدبیر و اداره کند.[۴۷]
برای اثبات اختصاص ربوبیت در خداوند دلایلی ارائه شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- ملازمه میان ربوبیت و خالقیت: در آفرینش و تدبیر جهان، ربوبیت جدای از آفرینش نیست و ربوبیت در حقیقت ادامه آفرینش است. از آنجا که خالقیت جهان منحصر در خداوند است، پس ربوبیت و تدبیر جهان نیز به خداوند اختصاص دارد؛[۴۸] زیرا کسی که چیزی را نیافریده و نسبت به آن سلطه و مالکیت حقیقی ندارد، نمی‌تواند آن را تدبیر کند و پرورش دهد. این کار تنها در توان آفریننده و مالک آن چیز است که از همه جهات درونی و برونی آن آگاه است.[۴۹] پس توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت را در پی دارد.[۵۰]
- دلالت وحدت و هماهنگی جهان بر یگانگی مدبّر: مطالعه و مشاهدات پدیده‌های طبیعی نشان از انسجام و هماهنگی آنها دارد. وحدت و انسجام و هماهنگی نظام جهان، فقط در صورتی محقق می‌شود که تحت تدبیر و اداره یک حاکم و مدبّر باشد؛ زیرا وجود دو تدبیر کننده و حاکم برای جهان، مستلزم ناهماهنگی و برهم خوردن نظم و انسجام جهان خواهد شد. بنابراین وحدت و هماهنگی نظام جهان، بر یگانگی مدبر و پروردگار جهان دلالت دارد.[۵۱]
گفته شده آیه «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُون؛ اگر در آسمانها و زمین خدایان دیگرى غیر از اللَّه وجود داشت، بی‌شک هر دو (آسمانها و زمین از نظر حدوث و بقا) فاسد می‌شدند (تعدد خالق مدبّر و مقتدر و مستقل در اراده قبل از آفرینش، مانع از اصل خلقت، و پس از آن سبب فساد در بقا می‌شد). پس منزه است خداوند صاحب عرش (داراى تسلط تام بر اجزاى عالم هستى) از آنچه (مشركان) توصیف می‌کنند».[۵۲] ناظر به استدلال دوم است.[۵۳]
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «... فَلَمَّا رَأَیْنَا الْخَلْقَ مُنْتَظِماً وَ الْفَلَكَ جَارِیاً وَ التَّدْبِیرَ وَاحِداً وَ اللَّیْلَ وَ النَّهَارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دَلَّ صِحَّةُ الْأَمْرِ وَ التَّدْبِیرِ وَ ائْتِلَافُ الْأَمْرِ عَلَی أَنَّ الْمُدَبِّرَ وَاحِدٌ...؛ هنگامی که خلقت را منظم، فلک را در گردش، تدبیر جهان را یکسان، شب و روز و خورشید و ماه را مرتب و منظم می‌بینیم، درستی کار و تدبیر و هماهنگی امر دلالت دارد که مدبر جهان یکی است».[۵۴]
اختصاص ربوبیت و تدبیر به خدا به صورت مستقل و مستقیم است نه مطلق؛ زیرا قرآن،[۵۵] ربوبیت غیرمستقل و وابسته به خدا را پذیرفته است. بنابراین ربوبیت وابسته و غیرمستقل منافاتی با توحید در ربوبیت ندارد.[۵۶] در آیه «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً؛ و آنها که امور را تدبیر می‌کنند!»[۵۷] به تدبیر غیرخدا (ملائکه) تصریح شده است.[۵۸] از دیدگاه برخی معنای دقیق آیه این است که تدبیر فرشتگان مظهر ربوبیت و تدبیر الهی است و تفویض ربوبیت یا در طول هم بودن ربوبیت الهی و فرشتگان در کار نیست.[۵۹]
برخی توحید در حاکمیت، توحید در طاعت، توحید در تشریع را از شئون و مصادیق توحید در ربوبیت شمرده‌اند.[۶۰]
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق و تصحیح جمال الدین میردامادى، بیروت، دار الفکر-دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودى، بیروت، دارالشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی(۱)، قم، نشرهاجر، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، الاهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل الله یزدى طباطبایى و سیدهاشم رسولى، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- عسکری، سیدمرتضی، عقاید اسلام در قرآن کریم، ترجمه محمد جواد کرمی، تهران، مجمع علمی اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- فخررازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی(مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت(ع)، فرهنگ فقه فارسی، زير نظر سیدمحمود هاشمى شاهرودى، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۴۹؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶؛ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۵، ص۳۳۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۹، ص۱۳۵؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۲ و ۶۷.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۱و۴۷۲.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۴۹ و ۱۵۰.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۳و۸۴.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛
- ↑ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ۱۴۰۴ق، ج۳۸۱و۳۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۴ و ۹۵؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۱.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۶و۳۷۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۴۷۲؛
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۲ و ج۲، ص۴۷۲ و ج۵، ص۳۳۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۹۵؛ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۲۵۶؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۳۳۶؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۹۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
- ↑ مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۴، ص۵۶.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۱؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳-۶۵ و ۶۷؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ نگاه کنید به: سوره نازعات، آیه ۲۴.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۲.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۲، ص۳۱۶؛ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۷، ص۲۰.
- ↑ نگاه کنید به: سوره انعام، آیه۷۴-۷۹.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۱۲و۳۱۳.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۳و۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ فخررازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۵۷ و ۲۱۵؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۸؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۳، ص۳۷۵.
- ↑ عسکری، عقاید اسلام در قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ نگاه کنید به: برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۴۱؛ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۰.
- ↑ سوره روم، آیه ۳۰.
- ↑ نگاه کنید به: برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۶۷؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۷.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۹؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۶.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۶۲.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۴؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۶.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۷.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۵ و ۶۶؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۷.
- ↑ سوره انبیاء، آیه۲۲. ترجمه آیت الله مشکینی.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۷ و ۶۸؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۸۷ و ۸۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۸۱.
- ↑ نگاه کنید به: سوره انعام، آیه ۶۱؛ سوره نازعات، آیه ۵.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۸ و ۹.
- ↑ سوره نازعات، آیه ۵.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک، ۱۳۸۴ش، ص۱۳.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۹ و ۴۳۰.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۳-۸۱.