نوحه‌خوانی (آیین)
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
نوحه‌خوانی خواندن شعر و ذکر مصائب همراه با غم و اندوه و آدابی خاص، در رثا و عزای بزرگان دین است که در فرهنگ شیعه، بیشتر در مجالس عزای معصومین(ع) به ویژه امام حسین (ع) رواج دارد. بنابر آموزه‌های شیعه، نوحه‌خوانی بر مردگان مکروه است، مگر برای معصومین(ع) که از شعائر مهم و عوامل نشر فضیلت‌ها و احیای یاد اهل بیت(ع) است.
در لغت و اصطلاح
نوح (به فتح و کسر حاء) در لغت به معنای بیان مصیبت و گریه کردن با آوای بلند، آواز ماتم و شیون، و همچنین به معنای ندبه، مویه‌گری و زاری بر عزیز از دست‌رفته است. در اصطلاح به آنچه که در مراسم سوگواری و عزاداری ائمه(ع) به ویژه در مراسم عزاداری امام حسین(ع) می‌خوانند، نوحه می‌گویند.[۱]
نوحه خوانی در معنای عام
نوحه‌خوانی بر مرده، رسم جاهلیت بوده و کاری مکروه است،[۲] مگر برای معصومین(ع) که نوحه و گریه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضیلت‌ها و احیای یاد اسوه‌های کمال خوانده شده است.[۳] احادیثی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در باب نوحه‌سرایی وارد شده، دو قسم است:
- احادیثی که در مذمت و نهی از نوحه‌سرایی وارد شده است:
- قال النبی(ص): انا بری ممّن حلق و صلق (ترجمه: من بیزارم از کسی که در مصیبت موی سرش را بکند و صدای گریه و ناله‌اش را بلند کند.[۴])
- عن ابوسعید خدری: لعَنَ رسول الله(ص) النّائحة و المستمعة (ترجمه: پیامبر(ص) زن نوحه‌کننده و زنی را که صدایش به هنگام نوحه‌سرایی بگوش مرد نامحرم برسد لعنت کرده است.[۵])
بنابراین نوحه‌سرایی اولاً نباید با داد و فریاد و جزع و فزع باشد و ثانیا؛ آنچه در مورد فضایل و مناقب میت گفته می‌شود راست باشد یا این که اعتماد داشته باشد که راست است، در غیر این صورت جایز نیست بلکه حرام بوده و باعث از بین رفتن اجر می‌گردد.[۶] اگر در میت صفات نیکویی باشد و ذکر آنها باعث تشویق و ترغیب دیگران بر آن صفات نیکو می‌شود ممدوح است.[۷]
- احادیثی که در تجویز نوحه‌سرایی وارد شده است:
- پیامبر(ص) به عده‌ای از انصار که برای شهدای خود در جنگ احد گریه می‌کردند فرمود: عمویم حمزه گریه‌کننده ندارد و خود حضرت نیز گریست. حضرت با این عمل هم گریه و نوحه خانواده شهدا را تأیید کرد و هم غیرمستقیم دستور داد که بر عمویش حمزه نیز گریه کنند.[۸]
- شیخ صدوق از امام باقر(ع) روایت کرده است که آن حضرت وصیت کرد ده سال در موسم حج در منا برای او گریه و نوحه‌سرایی کنند، و رسم ماتم را تجدید نمایند و بر مظلومیت آن حضرت بگریند.[۹]
جواد محدثی در کتاب فرهنگ عاشورا به نوحه‌خوانی امامان(ع) بر سیدالشهداء(ع) اشاره کرده است.[۱۰] همچنین آمده است که بر جعفر طیار و حمزه سیدالشهداء نیز نوحه خوانی شد. بنابراین آنچه درباره کراهت نوحه و ناپسند بودن نوحه‌گری آمده است، ناظر به نوحه‌گری‌های جاهلی است که آمیخته به باطل و گاهی حرام بوده.[۱۱]
اخبار و احادیثی که نوحه‌سرایی را جایز می‌داند منظور نوحه‌سرایی قسم دوم و اخبار و احادیثی که از آن نهی کرده است منظور نوحه‌سرایی قسم اول یعنی نوحه‌سرایی باطل است.[۱۲]
در معنای خاص
نوحه نوعی از شعر مرثیه است که در مجالس به صورت جمعی اجرا می‌شود. نوحه‌خوانی همراه با سینه‌زنی است و مداح نوحه می‌خواند و دیگران همراه با وزن اشعار سینه می‌زدند.[۱۳][۱۴]
تاریخچه
از ابتدای پیدایش شعر فارسی تا قرن هشتم هجری مرثیه غالب، مرثیه رسمی است که در قالب قصیده سروده می‌شد. اما با به قدرت رسیدن حکومت صفویه مرثیه مذهبی در قالب ترکیب بند رایج می‌گردد. پس از اوج گرفتن مرثیه‌سرایی مذهبی دو شیوه دیگر مرثیه مذهبی یعنی نوحه و مقاتل منظوم در قالب مثنوی ابداع گردید. در یکصد سال اخیر به‌علت خیزش‌های مردمی، شاعران مضامین مذهبی را با مضامین اجتماعی و سیاسی تلفیق کردند و نوعی مرثیه وطنی-اجتماعی به وجود آوردند که نقش مرثیه را از حد سوگ به مرتبه تحریک و بیداری مردم به عنوان یک وظیفه اجتماعی و سیاسی برتری بخشید. نوحه جزو اشعار غیررسمی و نوعی از مرثیه مذهبی است که با آهنگ‌های خاص در مجالس سوگواری امام حسین(ع) همراه با مراسم سینه‌زنی خوانده می‌شود. نخستین نوحه‌ها در دوره قاجار شکل گرفته است. در دیوان صباحی بیدگلی (متوفی ۱۲۱۸) قصیده‌ای وجود دارد که از نظر آهنگ به نوحه بی‌شباهت نیست. از این نظر بعضی آن را نخستین نوحه ضبط شده دانسته‌اند. میرزا ابوالحسن یغمای جندقی (متوفی ۱۲۷۶ق) نخستین شاعری است که بخشی از دیوان او به نوحه اختصاص یافته است. شیوه او در نوحه‌سرایی ابداعی است. وی مراثی مذهبی را در اوزان جدید ریخته و آن را نوحه سینه‌زنی یا سنگ‌زنی نامیده است. می‌توان نمونه نوحه‌ها را در کتاب مُحرق‌الفؤاد اثر ملارضا محزون‌الذاکرین رشتی و کلیات صامت بروجردی (۱۳۳۱-۱۲۶۲ق) و دیوان وصال شیرازی،[۱۵] از شاعران متأخر یافت.[۱۶]
محتوای نوحه
محتوای نوحه‌ها غالباً برشی از حوادث کربلا است که نوحه‌سرا از نگاه خاص خود به مرثیه‌سرایی می‌پردازد؛ مثلاً نوحه حضرت‌عباس(ع)، وداع امام حسین(ع) با حضرت زینب کبری(س) و بیان مصائب امامان(ع) به طریقه زبان حال.[۱۷]
قالب نوحه
شعرهایی که برای نوحه سروده شده، از حیث وزن و قافیه آزادتر از قالب‌های شعر سنتی فارسی است و با ضرب‌آهنگ‌های سینه‌زنی متناسب و هماهنگ است. علاوه بر آن تساوی مصراع‌ها در آن رعایت نمی‌شود و از این نظر شباهتی به شعر آزاد نیمایی دارد.[۱۸]
ویژگی نوحه‌های عاشورایی
- سادگی زبان
در نوحه‌های عزاداری که مخاطب آن عموم مردم هستند به طور غالب از زبانی ساده و گویا استفاده می‌شود و کوشش شاعر و سراینده و ذاکر بر آن است که از لغات و ترکیبات دشوار بپرهیزد تا در سریع‌ترین زمان و با حداقل گنجینه لغات مخاطب پیام خویش را در ذهن او متمرکز و موجب تأثر گذاری در ذهن و زبان شنونده شود.[۱۹]
- استفاده از جملات کوتاه
در نوحه‌های سینه زنی شاعر و ذاکر از جمله‌های کوتاه استفاده می‌کنند یا جمله‌ای بلند را به بخش‌های کوچک تقسیم می‌کنند تا هم موجب افزایش موسیقی گردد و هم فهم مطلب راحت‌تر باشد.[۲۰]
- استفاده از لغات و ترکیبات تأثیر برانگیز و حماسی
واژه‌هایی که در نوحه‌های عاشورا به کار می‌رود باید از قوت همنشینی و جانشینی فوق العاده برخوردار باشند تا در دل مستمع اثر کند.ترکیباتی مثل: ستم کشیده، به خون تپیده، ساقی لب تشنه گان و...[۲۱]
- آمیزش طبیعی و هموار عربی و فارسی
این ترکیبات باید ساده و روان باشد به طوری که عموم مردم در فهم و بیان آن مشکلی نداشته باشند.شبیه نوحه‌هایی که نزار قطری در چند سال اخیر ارائه داده است.[۲۲]
- تخاطب زنده و گویا
نوحه خوان آن چنان در مراسم سوگواری سالار شهیدان رقت قلب پیدا می‌کند که در مکالمات و مخاطبات خود بسیار ملموس سخن می‌گویند و به این شعار «کل یوم عاشورا و کل عرض کربلا» جان می‌دهند. [۲۳]
- تلمیح
در نوحه عاشورایی به حوادث و اشخاص مختلف توجه داده می‌شود که از همه بیشتر ذکر خاندان پیامبر(ص) انبیاء و اولیاء پدیدار است و به نوعی مفاخره همانند است برای بیدار کردن وجدان‌های خفته و مجاب نمودن دشمن.[۲۴]
- توصیف
در نوحه‌های ماه محرم همه صحنه‌ها و اشخاص توصیف می‌شوند و می‌توان گفت اشعار غالباً تصویری است نه حرفی و همین تصاویر رقت انگیز است که بر انگیزاننده احساسات پاک و دل‌های آگاه می‌شود.[۲۵]
- پایداری، مبارزه جویی و مرعوب نشدن
مهمترین درون مایه نوحه‌های عاشورایی ایجاد روحیه پایداری، مبارزه جویی و مرعوب نشدن دربرابر دشمنان اسلام است.[۲۶]
- صراحت لهجه
نوحه‌های عاشورایی صراحت لهجه دارند و از ابهام و ایهام برکنار است گویا برای جذب مخاطب و بر انگیختن حس دلسوزی او باید مطالب شفاف بیان شود. [۲۷]
نوحه‌خوان و نوحه‌سرا
کسی که در ایام سوگواری امامان(ع) برای دسته‌های سینه زن یا زنجیر زن، اشعار مصیبت و نوحه را با آهنگ مخصوص می‌خواند و عزاداران به آهنگ او سینه و زنجیر می‌زنند، نوحه خوان می‌گویند. همچنین به کسی که اشعار نوحه و مرثیه می‌سراید «نوحه‌سرا» می‌گویند.[۲۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دهخدا، غیاث‌اللغات، آنندراج، فرهنگ واژگان مترادف و متضاد، فرهنگ لغت عمید، فرهنگ فارسی معین.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۷۹، ص۸۸.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۳.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۱.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۲.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۵۸-۲۶۱.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۱.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۵۸-۲۶۱.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۵۸-۲۶۱.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۳.
- ↑ روایات مربوط به تعزیه و ماتم و نوحه در بحارالانوار، ج۷۹، ص۷۱-۱۱۳.
- ↑ شهید ثانی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، ص۲۶۳.
- ↑ نوحه، پایگاه اطلاه‌رسانی حوزه.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۳.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۴.
- ↑ میرصادقی، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، ۱۳۷۷ش.
- ↑ میرصادقی، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، ۱۳۷۷ش.
- ↑ میرصادقی، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، ۱۳۷۷ش.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ صلواتی، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، ص۳۰-۳۳.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ص۴۵۴.
یادداشت
منابع
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه.
- غیاث‌اللغات
- آنندراج
- فرهنگ واژگان مترادف و متضاد
- فرهنگ لغت عمید
- معین، محمد، فرهنگ فارسی.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، آرام‌بخش دل داغدیدگان، مترجم، جناتی، حسین، مصحح، کلباسی، مجتبی، روح، قم، ۱۳۸۰ش.
- میرصادقی، میمنت، واژه‌نامه هنر شاعری: فرهنگ تفصیلی اصطلاحات فن شعر و سبک‌ها و مکتب‌های آن، کتاب مهناز، تهران، ۱۳۷۷ش.
- صلواتی، محمود، سبک‌شناسی نوحه‌های حسینی در تویسرکان، مجله: کیهان فرهنگی، بهمن و اسفند ۱۳۸۲ - شماره ۲۰۹ - ۲۰۸ (۴ صفحه - از ۳۰ تا ۳۳).
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، نشر معروف، قم، ۱۳۷۶ش.
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |