حب دنیا
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
حُبّ دنیا به‌معنی علاقه و دلبستگی به آن که در قرآن و روایات معصومان نکوهش شده است. برخی عالمان اسلامی، معتقدند، علاقهٔ به دنیا اگر برای تأمین لذت باشد مذموم و ناپسند است، ولی اگر وسیلهٔ اصلاح امور اُخروی باشد، پسندیده است.
برای حب دنیا آثاری همچون: آرزوهای طولانی، حِرص، بُخل، حسرت، ذلّت و کشیده شدن به گناه بیان شده است. حب دنیا از امور فطریِ انسان قلمداد شده است اما در صورت دلبستگی بیش از حد انسان به دنیا به‌گونه‌ای که آخرت را فراموش کند سبب ناپسند شمردن آن می‌شود. برخی ضعف ایمان به آخرت و نیز خواهش‌های نفسانی را از ریشه‌های حب دنیای ناپسند برشمرده‌اند.
از جمله راه‌های از بین بردن حب دنیا از دل، انفاق مالی و نیز اندیشیدن درباره ماهیت دنیا و مقایسه آن با عالم آخرت دانسته شده است؛ همچنین تلاوت قرآن همراه با تفکر در آیات را در این زمینه مؤثر می‌دانند.
جایگاه و مفهوم‌شناسی
حبّ دنیا به‌معنی علاقه و دلبستگی به آن است.[۱] مفسران قرآن آیات متعددی[یادداشت ۱] را درصدد نکوهش دنیا و محبتِ آن دانسته‌اند.[۲] در برخی منابع از پیامبر(ص) نقل شده است، حب دنیا منشأ هر گناه و خطایی است.[۳] بعضی کتاب‌های حدیثی مانند الکافی و ثواب الاعمال بخش مستقلی را به حب دنیا اختصاص داده و احادیث معصومان را در ذیل آن گردآوری نموده‌اند.[۴]
محدث نوری در مستدرک الوسائل روایتی از حضرت عیسی نقل کرده که سنگدلی را نتیجه خشکی چشم (نگریستن) و آن را نتیجه زیادی گناهان و گناهان زیاد را برخواسته از حب دنیا و در نهایت دوستی دنیا را به عنوان ریشه هر گناه و خطایی برشمرده است.[۵]
البته از نگاه عالمان اسلامی، دوستیِ دنیا و به‌دست آوردن مال و مقام به طور مطلق مورد نکوهش نیست،[۶] ملا احمد نراقی دنیا را به مذموم و ممدوح تقسیم کرده[۷] و معتقد است نگاه و علاقه به دنیا اگر برای تأمین لذت و شهوت باشد، مذموم است، ولی اگر وسیله رسیدن به آخرت و اصلاح آن باشد، ممدوح.[۸] در کتاب سرائر نیز حدیثی نقل شده که ابن‌ابی‌یعفور به امام صادق(ع) می‌گوید ما دنیا را دوست می‌داریم. حضرت می‌پرسند: با محبت دنیا می‌خواهی چه کنی؟ پاسخ می‌دهد: می‌خواهم ازدواج کنم، حج به‌جا آورم، خرجیِ خانواده‌ام را بدهم و به برادرانم بخشش کنم. امام فرمودند: اینها از مسائل دنیا نیست، بلکه مربوط به آخرت است.[۹]
پیامدهای حب دنیا
در منابع دینی و اخلاقی، آثار و پیامدهای متعددی برای حب دنیا بیان شده است؛ از جمله:
- آرزوهای طولانی؛ اُنس با لذت‌های دنیوی موجب میل به بقا در دنیا و آرزوهای طولانی و باطل می‌شود.[۱۰]
- حسرت در دنیا؛ علاقه زیاد به دنیا و عدم امکان تحقق همهٔ خواسته‌ها، موجب حسرت در برابر آرزوهای ناکام می‌گردد.[۱۱]
- حِرص، که از قویترین و مشهورترین آثار حب دنیا از آن یاد شده است.[۱۲]
- بُخل و خساست؛ محمدمهدی نراقی از عالمان اخلاق، بخل را نتیجه حب دنیا شمرده است.[۱۳]
- ذلّت و خواری؛ کسی که دلباخته دنیاست، از مرگ می‌هراسد و حاضر است برای زندگی بیشتر، تن به هر ذلتی دهد.[۱۴]
- مایهٔ طغیان و گناه؛ حب دنیا در روح انسان حالت طغیان ایجادکرده[۱۵] و باب گناه را بر روی انسان می‌گشاید.[۱۶]
- بی‌مسؤولیتی و ترک وظیفه؛[۱۷] قرآن کریم، کسانی که در جهاد شرکت نمی‌کردند را سرزش نموده و می‌فرماید آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده‌اید؟[۱۸]
فرازی ازمناجات‌الزاهدین امام سجاد(ع):
إِلٰهِى... أَخْرِجْ حُبَّ الدُّنْيا مِنْ قُلُوبِنا كَما فَعَلْتَ بِالصَّالِحِينَ مِنْ صَفْوَتِكَ وَالْأَبْرارِ مِنْ خَاصَّتِكَ، بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، وَيَا أَكْرَمَ الْأَكْرَمِينَ.
خدایا...محبّت دنیا را از دل ما بیرون بر، آن‌گونه که درباره نیکوکاران برگزیده‌ات و خاصان نیکوکردارت انجام دادی، به‌حق مهربانی‌ات ای مهربان‌ترین مهربانان و ای گرامی‌ترین گرامیان.
* منبع: مفاتیح الجنان، مناجات خمس عشرة، مناجات الزاهدین، ترجمه حسین انصاریان
امام خمینی حب دنیا را سبب اصلی بیماری‌های قلبی شمرده[۱۹] و آثار سوء دنیاطلبی در عالمان و مسؤولین را شدیدتر و موجب بدبینی مردم و فساد جامعه می‌دانست.[۲۰]
ریشه حب دنیا
حب دنیا از امور فطری[۲۱] و در عین حال بی‌پایان، برای انسان شمرده می‌شود.[۲۲] مرتضی مطهری از اندیشمندان اسلامی، اصل این حب را مایه رشد و تکامل بشر دانسته، ولی سرگرم شدن و اکتفا به آن را مذموم می‌داند.[۲۳] به‌گفته امام خمینی در شرح حدیث ششم از کتاب چهل حدیث، ممکن است عالَم آخرت با برهان برای انسان به اثبات رسد، ولی وقتی ایمان قلبی به آن نداشته باشد، حب دنیا در وجودش رو به فزونی می‌نهد.[۲۴]
در همین راستا، برخی حب دنیا را اثر مستقیم خواهش‌های نفسانی دانسته[۲۵] و معتقدند انسان این اختیار را دارد که با کنترل نفس، مانع ازدیاد این محبت شود یا با رهاسازی آن، از امور معنوی و تقرب خدا دور گردد.[۲۶]
روزی حضرت عیسی(ع) از روستایی عبور می‌کرد که تمام اهل آن به عذاب الهی هلاک شده بودند. یکی از حواریون گفت: یا روح اللَّه از خدا بخواه اینان را زنده کند تا به ما بگویند چه کردند که به این عذاب گرفتار شده‌اند. شب‌هنگام حضرت عیسی اهل روستا را ندا داد. یکی از آنها پاسخ داد چه می‌گویی ای روح الله؟ فرمود: وای بر شما! چه عملی داشتید که این‌گونه مُرده‌اید. پاسخ داد: پرستش طاغوت، حب دنیا به‌همراه ترس اندک از خدا و آرزوی طولانی... سپس حضرت از او پرسید: علاقه شما به دنیا چگونه و چه مقدار بود؟ عرض کرد: علاقه ما به دنیا مثل علاقه طفل به مادرش بود. هنگامی که دنیا به ما روی می‌آورد شاد و خوشحال می‌شدیم و وقتی به ما پشت می‌کرد اشک می‌ریختیم و محزون می‌شدیم.[۲۷]
راه زدودن حب دنیا
از راه‌های از بین بردن حب دنیا، اندیشیدن درباره ماهیت دنیا دانسته شده است.[۲۸] به گفته محمدتقی مصباح یزدی فیلسوف اسلامی، قرآن بین دنیا و آخرت مقایسه‌هایی انجام داده که تأمل در آنها می‌تواند انسان را به این نکته برساند که دنیا پایدار نیست؛ مثلا مضمون آیه «ما عندکم ینفد و ما عند الله باق»؛[۲۹] (آنچه نزد شماست نابود می‌شود و آنچه نزد خداست باقی می‌ماند) یک استدلال عقلی است؛ یعنی بر فرض که لذایذی در دنیا فراهم باشد، ولی همه از بین می‌رود؛ از آن طرف لذت‌های آخرت پایدار بوده و - طبق آیه ۱۷ سوره سجده - به لحاظ مقدار نیز بی‌نهایت است.[۳۰] فرد مسلمان معمولا به این مطالب آگاه است، ولی چه‌بسا دچار فراموشی می‌شود؛ ازاین‌رو مصباح یزدی یکی از فواید مطالعه قرآن را یادآوری معلوماتی می‌داند که انسان آنها را از پیش آموخته است.[۳۱]
راه دیگر برای زدودن حب دنیا، صدقه و انفاق مستحبی و پرداخت واجبات مالی همچون خمس و زکات معرفی شده[۳۲] و آیاتی از قرآن کریم را بیان‌گر آن دانسته‌اند؛[یادداشت ۲] زیرا وقتی انسان آنچه را که با زحمت به دست آورده و دوست دارد انفاق می‌کند عملا دل از آن می‌کَند و این رفتار بر قلب اثر می‌گذارد.[۳۳]
پانویس
- ↑ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، اعلمی، ج۲، ص۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: بانو امین، مخزن العرفان، ۱۳۶۱ش، ج۱۴، ص۲۵۱ و ج۱۵، ص۲۳۹؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۱۲۷؛ شریعتی، تفسیر نوین، ۱۳۴۶ش، ص۱۸۴.
- ↑ منسوب به جعفر بن محمد(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۱۳۸؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۱۵؛ الأصبهانی، حلیة الأولیاء، ۱۳۹۴ق، ج۶، ص۳۸۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۱۵؛ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۲۵۴؛حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج۱۶، ص۸.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، ج۱۲، ص۹۶.
- ↑ تفسیر نوین، ۱۳۴۶ش، ص۱۸۵؛ طالقانی، کاشف الاسرار، ص۱۵۴؛ جعفری، تفسیر کوثر، ج۳، ص۲۴۸.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۲۸.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۷۸ش، ص۳۲۸.
- ↑ ابن ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۵۶۴.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، دارالکتاب العربی، ج۱۵، ص۱۱۶-۱۱۷.
- ↑ حقانی، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۱۵۹.
- ↑ حقانی، «حرص قویترین شاخه حب دنیا»، ص۴۰.
- ↑ نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، اعلمی، ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ آزادیان، «پیامدهای دلبستگی به دنیا، ص۳۴.
- ↑ حقانی، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۱۵۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۷، ص۴۱۶.
- ↑ سوره توبه، آیه۳۸.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود، ۱۳۸۲ش، ص۲۵۳.
- ↑ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۱۳۷۸ش، ص۱۲-۱۷؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۷۶.
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۲.
- ↑ حقانی،، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۱۶۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۴ش، ج۲۲، ص۲۲۸.
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۲.
- ↑ حقانی، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۱۶۵.
- ↑ حقانی، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۱۶۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۱۸.
- ↑ مصباح یزدی، «حبّ دنیا؛ و راه‌های زدودن آن»، ص۱۲.
- ↑ سوره نحل، آیه ۹۶.
- ↑ مصباح یزدی، «حبّ دنیا؛ و راه‌های زدودن آن»، ص۱۲.
- ↑ مصباح یزدی، «حبّ دنیا؛ و راه‌های زدودن آن»، ص۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ۵۰-۵۱.
- ↑ مصباح یزدی، «حبّ دنیا؛ و راه‌های زدودن آن»، ص۱۳.
یادداشت
- ↑ از جمله: «وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا» (آیه ۲۰، سوره فجر)؛ «وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ» (آیه ۸، سوره عادیات) و «فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی» (آیه ۳۷، سوره نازعات).
- ↑ از جمله: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ» (آیه ۱۰۳، سوره توبه) و «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّیٰ تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» (آیه ۹۲، سوره آل‌عمران).
منابع
- آزادیان، مصطفی، «پیامدهای دلبستگی به دنیا در کلام و سیره امام حسین(ع)»، در نشریه ره توشه، شمارهٔ ۱۳۲، تابستان ۱۴۰۰ش.
- ابن ادریس حلّی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محقق و مصحح: موسوی، حسن بن احمد، ابن‌مسیح، ابوالحسن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- الأصبهانی، أحمد بن عبدالله، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، مصر، السعادة، ۱۳۹۴ق.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، جهاد اکبر، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ بیست و چهارم، ۱۳۸۰ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۲ش.
- امام‌خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بانو امین، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
- جعفری، یعقوب، کوثر، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حقانی، حسین، «حرص قویترین شاخه حب دنیا»، در نشریه درسهایی از مکتب اسلام، شمارهٔ ۶، سال ۲۲، ۱۳۶۱ش.
- حقانی، حسین، نظام اخلاقی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- شریعتی، محمدتقی، تفسیر نوین، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۴۶ش.
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طالقانی، نظرعلی، کاشف الاسرار، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- طیّب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم‌بن‌حسین عراقی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، «حبّ دنیا؛ و راه‌های زدودن آن»، در نشریه پاسدار اسلام، شمارهٔ ۱۹۹، تیر ۱۳۷۷ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۸۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منسوب به جعفر بن محمد(امام ششم)، مصباح الشریعة، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، تحقیق محمد نقدی، قم، هجرت، چاپ ششم، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، ملامهدی، جامع السعادات، تصحیح سیدمحمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ اول، بی‌تا.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، الناشر، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، بی تا.
- مناجات پانزدهم: مناجات زاهدین | راز و نیاز پارسایان