میر سید علی همدانی

میر سید علی همدانی

اطلاعات فردی
نام کامل	سید علی بن شهاب الدین حسن همدانی
لقب	شاه همدان، امیرکبیر، علی ثانی
نسب	علوی از نوادگان امام زین العابدین(ع)
تاریخ تولد	۷۱۳ یا ۷۱۴ق
محل زندگی	همدان، ماوراء النهر، کشمیر
تاریخ وفات	۷۸۶ق
محل دفن	شهر کولاب در تاجیکستان
شهر وفات	پاخلی
اطلاعات علمی
استادان	سید علاءالدین، اخی علی دوستی، محمود مزدقانی
شاگردان	خواجه اسحاق ختلانی، نورالدین جعفر بدخشی
تألیفات	ذخیرة الملوک و رسائل دیگر به زبان فارسی و عربی در موضوعات عرفانی و اخلاق

میرسید علی همدانی (۷۱۴-۷۸۶ق) معروف به شاه همدان و ملقب به امیرکبیر، عارف اهل همدان بود که به شبه قاره هند رفت و در ترویج اسلام و تشیع در آنجا به‌ویژه کشمیر نقش داشت. وی از مشایخ طریقه کُبرویه بود و بعد از مرگش پیروانش را همدانیه می‌خواندند.

درباره مذهب وی اختلاف‌نظر وجود دارد. محبت و علاقه به امامان شیعه، در اندیشه وی را شاهدی بر شیعه بودنش دانسته‌اند. همچنین انتقال فرهنگ ایرانی و زبان فارسی به شبه قاره‌ هند از نتایج سفر او و همراهانش به هند دانسته شده است.

نسب

سید علی بن شهاب‌الدین حسن همدانی، در سال ۷۱۳ یا ۷۱۴ق همزمان با دوران سلطنت اولجایتو(حک:۷۰۳-۷۱۶ق) در همدان زاده شد. نسبش از ناحیه پدر به امام سجاد(ع) می‌رسد. مادرش نیز از علویان بود.

سفرها

خانقاه و مسجد شاه همدان در کشمیر

بخشی از زندگی میرسید علی همدانی در سفرهای طولانی گذشت. سفر حج، سفر در شهرهای ایران و سفر به ماوراءالنهر و هندوستان و سیلان از جمله سفرهای وی است که منابع شرح حال‌نگاری درباره آنها مطالبی آمده است.

حضور در ماوراءالنهر

میرسید علی در میانه قرن هشتم از همدان به ماوراءالنهر رفت و در خَتْلان اقامت کرد. علت سفر وی به این دیار را هرج و مرج سیاسی و اجتماعی سال‌های پس از فروپاشی حکومت ایلخانان دانسته‌اند. وی در ماوراءالنهر مریدان زیادی پیدا کرد از این‌رو تیمور گورکانی که بر ماوراء النهر سلطه یافته بود از نفوذ او به وحشت افتاد. نقل کرده‌اند که گروهی از علما که از محبوبیت سید علی آزرده بودند قصد جانش را کردند و به او زهر خوراندند و نزد سلطان از او بدگویی کردند. برخی از پژوهشگران این واکنش‌ها را با تمایلات شیعی میرسید علی مرتبط می‌دانند. میرسید علی بعد از اینکه به نزد تیمورلنگ فراخوانده شد و با او دیدار کرد از ماوراءالنهر خارج شد و به کشمیر سفر کرد.

حضور در کشمیر

میرسید علی در سال ۷۷۴ق به کشمیر سفر کرد. او در نامه‌هایی شاهان اطراف را به اسلام و رعایت احکام شرعی دعوت کرد. وی در سال ۷۸۱ق دوباره به کشمیر رفت. گفته شده در این سفر ۷۰۰ تن وی را همراهی کردند. میر سید علی در محله علاء الدین پوره سرینگر ساکن شد.

گسترش تشیع و زبان فارسی در کشمیر از نتایج سفر وی به کشمیر دانسته‌اند. رونق هنرها و صنایع دستی ایرانی در این منطقه از دیگر نتایج سفر وی به کشمیر بود. همچنین با ورود وی صنعت شال‌بافی در کشمیر احیا شد. میر سید علی نیز از راه کلاه‌بافی امرار معاش می‌کرد.

درگذشت

مقبره میر سید علی همدانی در تاجیکستان

سید علی همدانی در سال ۷۸۶ق در حالی که از کشمیر راهی ترکستان بود در پاخلی (کُنر، شرق افغانستان فعلی) درگذشت. پیکرش را به کولاب(از شهرهای ولایت خَتْلان در تاجیکستان) برده و در آنجا به خاک سپردند. بنای مقبره در باغی قرار گرفته که تعدادی از فرزندان و نوادگانش نیز در آن دفن شده‌اند. این مجموعه شامل کتابخانه‌ای با کتاب‌های خطی قدیمی از آثار میر سید علی است.
در محل فوت سیدعلی در ولایت کنر افغانستان، مکانی به‌نام زیارت شاه همدان واقع است. همچنین در شهر «مَنسِهَره» ایالت سرحدی شمال پاکستان نیز زیارتگاهی به این نام وجود دارد.

طریقت عرفانی

تصویر میر سید علی همدانی بر روی اسکناس تاجیکستان

سید علی همدانی، از بزرگان طریقه عرفانی به نام طریقه کبرویه به حساب می‌آمد. او را از عرفای متشرع دانسته‌اند که در آثارش بر پایبندی به شرع تاکید داشت.

تعلیم و پرورش او را در کودکی دایی‌اش سید علاء‌الدین بر عهده داشت که خود میر سید علی او را از اولیاء‌الله دانسته است. از مهم‌ترین استادان وی، شیخ محمود مزدقانی که شاگرد علاء‌الدوله سمنانی و از مشایخ طریقه کبرویه بود. شیخ اخی علی دوستی سمنانی و قطب‌الدین نیشابوری از دیگر استادان وی بودند.

از جمله شاگردان و مریدان وی که همراه وی بودند می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

• نورالدین جعفر رستابازاری بدخشی (۷۴۰-۷۹۷ق) که تذکره‌ای به نام خلاصة المناقب در احوال میر سید علی نگاشته است.
• خواجه اسحاق بن امیر ارامشاه علیشاهی خَتْلانی(۷۳۱-۸۲۷ق) که بعد از سید جانشین وی شد. طریقه پس از وی به دو شاخه تقسیم شد،‌ شاخه‌ای به نام ذهبیه مشهور شد و شاخه‌ دیگر که منسوب به سید محمد نوربخش (۸۶۹–۷۹۵–ق. معروف به سید محمد نوربخش، مؤسس طریقه نوربخشیه، از شاگردان ابن فهد حلی بود) نوربخشیه لقب گرفت.

عبدالله بن شیخ رکن الدین شیرازی، برهان‌الدین بن عبدالصمد، قوام‌الدین بدخشی، علاء‌الدین حصاری، باباکاء شیرازی، شمس‌الدین بدخشی، محمد طالقانی و محمد سرای ایستی از دیگر شاگردان وی بودند.

تشیع

اشعاری از میر سید علی همدانی بر اسکناس ۱۰ سامانی تاجیکستان

درباره مذهب سید علی همدان اختلاف‌‌نظرهایی وجود دارد. برخی از شرح‌حال‌نگاران با استناد به برخی آثار او همچون «الموده فی القربی و اهل العباء» که مجموعه‌ای از احادیث در فضیلت اهل بیت(ع) است. او را در زمره شیعیان به حساب آورده‌اند. آقا بزرگ تهرانی در الذریعه به نقل از قاضی نورالله شوشتری کتاب الموده فی القربی را دلیلی بر تشیع وی دانسته است. از دیگر آثار منسوب به او که احتمال تشیع وی را تأیید می‌کند رساله‌های انسان الکامل و اسرار وحی است. از این‌رو برخی از نویسندگان تردید در تشیع وی را جایز نمی‎دانند.

یک رباعی از سید علی همدانی درباره دوستی با امام علی(ع)

گر مهرْ علی و آل بتولت نبود

امید شفاعت ز رسولت نبود

گرطاعت حق جمله بر آوردی تو

بی مهر علی هیچ قبولت نبود

آثار

میر سید علی آثاری در موضوعات گوناگون عرفانی، اعتقادی و ادبی نگاشته شده است. بیشتر آثار وی به زبان فارسی است و چند رساله به زبان عربی دارد. برخی از آثار وی عبارتند از:

رساله‌های فارسی:

• ذخیرةالملوک؛ که مفصل‌ترین و مشهورترین اثر او و سیاستنامه‌ای است که بیشتر مطالب آن ترجمه احیاء علوم دین غزالی است.
• مرآة التائبین؛ در موضوع توبه
• سیر الطالبین؛ در آداب سلوک عرفانی
• رساله اعتقادیه؛ در معرفت خدا
• مشارب الاذواق؛ شرح قصیده میمیه ابن فارض
• رساله ده قاعده؛ راه‌های رسیدن به خدا
• رساله منامیه؛ در کیفیت خیال و مراتب خواب و رویا
• رساله حل مشکل؛ در موضوع عرفانی
• واردات امیریه؛ مناجات و کلمات قصار
• رساله درویشیه؛ در ضرورت سرسپردن به پیر در طریقت عرفانی
• رساله فتوتیه؛ در شرح فتوت
• رساله ذِکریه؛ در تفسیر اذکار
• رساله عقل؛ در معنا و فضیلت و مراتب عقل
• رساله فقریه؛ درباره اولیا و احوال آنان
• اسرار وحی؛ مکالمات پیامبر با خدا در شب معراج
• چهل حدیث؛
• رساله چهل مقام صوفیه؛
• رساله حقیقت ایمان؛ مطالب عرفانی و خداشناسی
• رساله‌ موچلکه؛ در توضیح این حدیث که ما من حرف من القرآن الا و له ستون الف فهم
• رساله حق الیقین؛ تفسیر آیه لله ملک السماوات و الارض
• نوریه؛ در آداب عرفانی
• رساله تلقینیه؛ درباره تزکیه نفس
• رساله همدانیه؛ توضیح مسائل عرفانی
• رساله بهرامشاهیه؛ نصیحت بهرام بدخشانی
• رساله عقبات؛ حقیقت ایمان
• وجودیه؛ درباره وجود مطلق
• چهل اسرار یا غزلیات؛ شامل مجموعه‌ای از غزلیات سید
• منهاج العارفین؛ پند نامه

رساله‌های عربی:

• اسرار النقطه؛ اسرار حروف
• رساله در باب علما دین؛ درباره اقسام علما که اصحاب حدیث، فقها و صوفیه‌اند
• رساله صفة الفقراء؛ در شرح فقر
• اربعین امیریه؛ چهل حدیث
• ذکریه عربیه؛ فضیلت ذکر
• رساله انسان الکامل؛ مباحثی در وحدت وجود
• اورادیه؛ در بیان فضیلت و لزوم اوراد و اذکار
• الموده فی القربی؛ احادیث پیامبر درباره فضیلت اهل بیت
• حل الفصوص؛ در شرح فصوص الحکم

بزرگداشت و همایش

در هفتصدمین سالگرد تولد میرسید علی همدانی، نام وی در تقویم مشاهیر سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵م یونسکو ثبت شد. به همین مناسبت مراسم بزرگداشتی با همکاری سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و کمیسیون ملی یونسکو و دیگر نهادها در ۳ آبان ۱۳۹۳ در موزه ملی ایران برگزار شد.

همچنین در ۹ مهر و ۱۰ مهر سال ۱۳۹۴ش همایش بین‌المللی میرسید علی همدانی در همدان برگزار شد.

جستارهای وابسته

• میر شمس الدین عراقی

منابع

• «شاه همدانی» شاعر و عارف ایرانی آرمیده در تاجیکستان، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۸ مرداد ۱۳۹۱ش.
• اذکایی، پرویز، مروج اسلام در ایران صغیر، احوال و آثار میر سید علی همدانی به انضمام رساله همدانیه، انتشارات دانشگاه بوعلی سینا با همکاری انتشارات مسلم همدان، ۱۳۷۰ش.
• انواری، سید محمود،میر سید علی همدانی و تحلیل آثار او، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره ۱۲۳، پاییز ۱۳۵۶ش.
• ریاض، محمد، احوال و آثار و اشعار میر سید علی همدانی، اسلام‌آباد پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۹۸۵م.
• عطایی، عبدالله، نقش میر سید علی همدانی در توسعه هنر و صنایع دستی در کشمیر، مجله، آینه میراث، سال ششم، شماره چهارم، زمستان ۱۳۷۸ش.
• هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند،‌ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی،‌ ۱۳۷۳ش.
• همدانی، سید حسین شاه، ترجمه محمد ریاض خان، شاه همدان، میر سید علی همدانی، اسلام آباد پاکستان، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۹۹۵م.
• همدانی، میر سید علی، رساله اعتقادیه، تحقیق احسان فتاحی اردکانی، فصلنامه میثاق امین، پیش شماره سوم،‌ تابستان ۱۳۸۶ش.