حسن الصفار
| از رهبران شیعیان عربستان | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسن بن موسی الصفار |
| تاریخ تولد | سال ۱۹۵۸م، قطیف |
| خویشاوندان سرشناس | شیخ رضی الصفار(پدر بزرگ) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید محمد شیرازی، حسن حائری أحقافی، سید محمدتقی مدرسی |
| محل تحصیل | حوزه علمیه نجف، حوزه علمیه قم و کویت |
| تألیفات | بیش از ۱۳۵ کتاب و مقاله |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | رهبر جنبش مبلغان طلایه‌دار در دهه ۱۹۷۰م • تشکیل سازمان انقلاب اسلامی در شبه جزیره • امام جمعه شهر قطیف |
| اجتماعی | دعوت به وحدت میان شیعیان و سلفی‌ها |
| وبگاه رسمی | مکتب سماحة الشیخ حسن الصفار |
حسن الصَفّار (متولد ۱۹۵۸م) عالم شیعی ساکن عربستان، امام جمعه قطیف و از رهبران شیعیان عربستان است. او در کشورهای مختلف از جمله عراق، ایران و کویت تحصیل و تدریس علوم حوزوی داشته است. صفار در دهه هفتاد و هشتاد میلادی چهره‌ای انقلابی داشت و در سال ۱۹۷۹م از رهبران انتفاضه شرق عربستان بود که مجبور به ترک کشورش شد. در دهه آخر قرن بیستم و پس از حمله صدام به کویت، موضع‌گیری میهن‌پرستانۀ شیخ صفار و هم‌فکرانش، سبب بهبود رابطه آنان با حکومت و بازگشت به عربستان شد. او پس از بازگشت به عربستان، رویکرد صلح‌جویانه‌ای با حکومت داشت.
صفار تلاش بسیاری در وحدت و هم‌زیستی دو گروه شیعه و سلفیه انجام داده و معتقد است این نوع ارتباط می‌تواند در شناخت و درک بهتر گروه دیگر کمک‌کننده باشد. در نگاه صفار شیعیان هر کشوری، بخشی از وطن خود هستند و نمی‌توان به شیعیان به عنوان جهانی مستقل و نهادی مجزا نگاه کرد؛ بنابراین برای بهبود اوضاع شیعیان، آنها می‌بایست از هرگونه انزوا و استقلال از جامعه و محیط پیرامون خود کناره‌گیری کنند.
صفار در مورد برخی از آموزه‌های شیعی دیدگاه‌های خاصی دارد مثلا پیرامون تقیه معتقد است با توجه به گسترش آزادی‌های دینی و فکری در کشورهای مختلف، تقیه چندان موضوعیتی پیدا نمی‌کند، یا در موضوع ولایت فقیه معتقد است امروزه ولایت مجموعه‌ای از فقهاء به جای یک فقیه مناسب‌تر است.
زندگی‌نامه
حسن بن موسی الصفار معروف به شیخ حسن الصفار در سال ۱۹۵۸م [۱] در شرق عربستان، شهر قطیف به دنیا آمد.[۲] پدر او حاج موسی فرزند شیخ رضی الصفار و نام مادرش زهرا بود.[۲]
شیخ رضی خود از علمای معروف نجف اشرف بود. وی از سید کاظم یزدی اجازه اجتهاد گرفته بود.[۳] موسی٬ پدر شیخ حسن صفار نیز مدتی به تحصیل پرداخت لیکن آن را ناتمام گذاشته به تجارت روی آورد.[۴]
شیخ حسن صفار دروس ابتدائی و متوسطه را در قطیف خواند.[۵] او در سال ۱۹۷۱م به حوزه علمیه نجف رفت. در سال ۱۹۷۳م به حوزه علمیه قم و پس از یک سال به حوزه علمیه رسول اعظم در کویت رفت.[۱] او سه سال در کویت بود و بعد به قطیف بازگشت تا امام جماعت مسجد فتح باشد.[۶]
صفار در سال ۱۴۰۰ق برابر با ۱۹۸۰م به جهت درگیری‌های سیاسی و انتفاضه منطقه شرقیه، مجبور به ترک کشورش شد[۶] و تا ۱۹۸۸م در ایران ماند.[۱] او در این مدت علاوه بر اشتغال به دروس حوزوی[۱] به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی نیز مشغول بوده و همچنین با رادیو رسمی جمهوری اسلامی ایران همکاری داشت.[۷] سپس به سوریه و پس از آن به مسقط در عمان رفت.[۷]
شیخ حسن صفار در نهایت در سال ۱۹۹۵م به قطیف بازگشت و تا امروز به فعالیت‌های دینی، اجتماعی و فرهنگی مشغول بوده است.[۶] صفار امام جمعه شهر قطیف می‌باشد.[۸]
صفار در شهرهای مختلفی همچون تهران، مسقط، کویت، دمشق و قطیف تدریس داشت.[۵] اساتید معروف او سید محمد شیرازی، حسن حائری أحقافی، سید محمدتقی مدرسی و... بوده‌اند.[۵] او همچنین وکالت شرعی از مراجع مختلف همچون سید علی سیستانی، سید محمد شیرازی، فاضل لنکرانی، ناصر مکارم شیرازی، یوسف صانعی، حسینعلی منتظری و... داشته است.[۹]
برخی محققان از شیخ حسن صفار به عنوان رهبر شیعیان عربستان یاد کرده‌اند.[۱۰] از صفار بیش از ۱۳۵ کتاب و مقاله به چاپ رسیده است که برخی از آنها به زبان‌های دیگر ترجمه شده است.[۱]
از انقلابی‌گری تا صلح‌طلبی
شیخ صفار رویکردهای مختلفی در مواجهه با حاکمان کشورش داشته است:
از جنبش مبلغان طلایه‌دار تا انتفاضه منطقه شرقی
شیخ حسن الصفار به همراه شیخ توفیق السیف در دهه ۱۹۷۰م جنبش مبلغان طلایه‌دار را در قطیف رهبری می‌کردند. جنبش مبلغان طلایه‌دار در کویت با حمایت آیت‌الله سید محمد شیرازی و متأثر از اندیشه‌های وی و به ریاست سید محمدتقی مدرسی کار خود را آغاز کرد و مدرسه رسول‌الاعظم در کویت پایگاه آنان بود.[۱۱]
پس از انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹م[۱۲] صفار به همراه دوستانش گروهی به عنوان سازمان انقلاب اسلامی در شبه جزیره (منظم الثورة الاسلامیة فی جزیرة العرب) تشکیل دادند که به ارائه یک اسلام انقلابی پرداخت.[۱۳] اینان خواستار تعلیم و آگاهی دادن به عموم مردم بودند.[۱۴] آنان رژیم سعودی را منافقانی می‌دانستند که لباس اسلام به تن کرده‌اند.[۱۵]
شیعیان مناطق شرقی عربستان در ماه محرم سال ۱۹۷۹م، عزاداری امام حسین(ع) را به بیرون از حسینیه‌ها و داخل خیابان‌ها کشاندند. این حرکت تبدیل به یک تظاهرات سیاسی علیه حکومت گشت و با شعارهای سیاسی نیز همراه بود.[۱۶]
این تظاهرات به درگیری میان شیعیان و نیروهای نظامی حکومت کشیده شد و به شهادت و مجروحیت ده‌ها تن انجامید.[۱۲] در نهایت پس از فروکش‌کردن قیام، بسیاری از رهبران و بزرگان این جنبش مجبور به ترک عربستان شدند که از جمله آنها شیخ حسن الصفار بود.[۱۲] شیعیان از این رویدادها با عنوان «انتفاضة المنطقة الشرقیة» (انقلاب استان شرقی) یاد می‌کنند.[۱۷]
حرکة الإصلاحیة و سازش با حکومت
پس از حمله صدام به کویت و شمال عربستان در سال ۱۹۹۰م، شیخ صفار و هم‌فکرانش این حمله را محکوم کرده و آمادگی خود را برای دفاع از سرزمین‌شان اعلام کردند. این مواضع مورد توجه مسئولان عربستانی قرار گرفت.[۱۸] این تحول، نوعی آشتی و مصالحه میان آنان به وجود آورد.[۱۹] در دهه آخر قرن بیستم سازمان انقلاب اسلامی شبه جزیره برای حذف لحن انقلابی و مذهبی‌اش به «الحرکة الاصلاحیة» تغییر نام داد و اعلام کرد خود را جنبشی وطن‌پرست می‌داند.[۲۰] شیخ حسن صفار که از جمله برجسته‌ترین رهبران این گروه بود خواستار تسامح، تساهل و نظام سیاسی مبتنی بر انتخابات آزاد شد.[۲۱]
در نهایت با مذاکره دوطرف و برگزاری کنفرانس‌های صلح و آشتی ملی، زندانیان سیاسی آزاد شدند و تمام شهروندان سعودی خارج از عربستان بدون اینکه مورد تعرض قرار بگیرند به کشور بازگشتند. این آغاز فرایند جدید میان حکومت عربستان و شیعیان بود که با وجود محدودیت‌ها، آزادی‌های نسبی نیز به آنان داده شد.[۱۸]
مشارکت شیخ صفار در دو جلسه اجلاس گفتگوی ملی، دیدگاه‌های مختلفی را برانگیخت. برخی معتقد بودند این اجلاس به شناسایی جامعه شیعه و لزوم احترام به آن منجر شده و برخی دیگر مشارکت صفار در گفتگوی ملی را فقط تأیید کننده نظرات سعودی‌ها دانسته‌اند.[۲۲]
البته شیخ صفار معتقد است تعامل با دولت، ایده شخصی او نیست بلکه شخصیت‌ها و اندیشمندان شیعه عربستان هم حامی این ایده هستند.[۲۳]
دعوت به وحدت میان شیعیان و سلفی‌ها
شیخ حسن صفار معتقد است که شرائط زمانه به نحوی است که می‌توان به وحدت و نزدیکی این دو فرقه امیدوار بود.[۲۴] صفار علاوه بر مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها، کتابی در این موضوع با نام «السلفیون و الشیعة نحو علاقة أفضل» نوشته و در این کتاب به مسئله وحدت و هم‌زیستی این دو گروه پرداخته است.[۲۵] با این حال برخی محققان وحدت میان سلفی‌ها و شیعیان را امری بعید دانسته و معتقدند این دو فرقه تضادها و اختلافات فراوانی با یکدیگر دارند.[۲۶]
از صفار ملاقات‌های بسیاری با مسئولان و عالمان سلفی نقل شده که از جمله مهم‌ترین آنها ملاقات با «بن‌باز» مفتی بزرگ وهابی در عربستان بوده است.[۲۷] صفار معتقد است این نوع ملاقات‌ها عموما اثری مناسب داشته و به دو گروه در شناخت یکدیگر کمک کرده است.[۲۸]
البته صفار در مقابل برخی گفتارها و رفتارهای روحانیون تندرو وهابی علیه شیعیان و مراجع شیعه، موضع گرفته و از شیعیان و بزرگان آنها دفاع کرده است.[۲۹]
دعوت به میهن‌دوستی
صفار در کتاب «وطن و شهروندی» تلاش کرده از وابستگی‌های قومی، منطقه‌ای و طایفه‌ای فراتر رود تا احساس ملی را به ویژه در میان شیعیان، تقویت کند. او در سخنرانی‌های خود مخاطبان خود را تهییج می‌کرد تا به وطن خود احترام بگذارند.[۳۰]
برخی محققان معتقدند احساس شکنندگی و ضربه‌پذیری در میان اقلیت شیعه عربستان، پذیرش موضوعاتی مانند وحدت ملی را محسوس و مورد پذیرش ساخته است.[۳۱]
صفار معتقد است شیعه و شیعیان بخشی از این جهان هستند و تحت تاثیر جوانب منفی و مثبت آن قرار دارند.[۱۰] به همین جهت اقلیت شیعه از هر عملی که آنها را به عنوان یک گروه متعلق به خود و دور از جامعه نشان دهد، دوری می‌کنند.[۳۲] در نگاه صفار شیعیان در هر کشوری، بخشی از وطن خود هستند و نمی‌توان به شیعیان به عنوان جهانی مستقل و نهادی مجزا نگاه کرد. بنابراین برای بهبود اوضاع شیعیان، آنها می‌بایست به روز بوده و از هرگونه انزوا و استقلال از جامعه و محیط پیرامون خود کناره‌گیری کنند.[۱۰]
امریکا در سال ۲۰۰۴م پیرامون آزادی دینی و حقوق بشر علیه عربستان بیانیه داد، شیخ صفار در مقابل این بیانیه موضع گرفته و دخالت خارجی در مسائل داخلی کشورش را نپذیرفت. او اعلام داشت شیعیان به مانند دیگر مردم مشکلات خود را با کمک حکومت حل خواهند کرد.[۳۳] او در مورد اعدام شیخ النمر در عربستان معتقد بود که در کشورش مشکلاتی وجود دارد و زمانی که افرادی آنها را اعلام می‌کنند؛ درست نیست حکومت، خود شخص را مشکل بداند و با آن برخورد کند بلکه باید اصل مشکلات مردم را حل کند.[۳۴] صفار همچنین فوت ملک فهد پادشاه عربستان را مصیبتی بزرگ و خسارتی عظیم دانست و رحمت الهی را برای او درخواست کرد.[۳۵]
دیدگاه‌ها
صفار در موضوع ولایت فقیه معتقد است با توجه به اوضاع زمان و وضعیت مسلمانان، ولایت مجموعه‌ای از فقهاء به جای یک فقیه مناسب‌تر است.[۳۶] او همچنین با قمه‌زنی مخالفت کرده و آن را بدعتی می‌داند که از خارج مذهب وارد آن شده است.[۳۷]
او معتقد است شیعیان در مسائل فرهنگی باید تغییراتی را ایجاد کنند. شیعیان امروز در عصر جدیدی زندگی می‌کنند و به نیرویی تاثیرگذار در کشورهای خود تبدیل شده‌اند. آنان نباید همچنان به فرهنگ گذشته که زیر ظلم و ستم بوده‌اند، اصرار داشته باشند و در نهایت برای توسعه و نوآوری در زمینه فرهنگی از خود مقاومت نشان داده و محافظه‌کاری کنند.[۱۰]
صفار پیرامون تقیه معتقد است با توجه به تغییر شرائط سیاسی و اجتماعی کشورها که آزادی‌های دینی و فکری را گسترش داده است، تقیه چندان موضوعیت پیدا نمی‌کند و تنها در برخی جوامع خاص امکان وقوع دارد.[۳۸]
صفار با تأکید بر تقریب مذاهب معتقد است شیعه و سنی نباید براساس میراث گذشتگان خود مورد ارزیابی قرار گیرند. آنان باید قسمت‌های منفی این گذشته را به فراموشی بسپارند و بر نکات مثبت تأکید کنند تا شرائط فعلی را بهبود بخشیده و مسائل را حل کنند.[۳۹]
صفار در سخنرانی‌های خود زنان را به جهت استقلال در دارایی‌های خود و شرایط علمی و معرفتی ایشان، به حضور بیشتر در فعالیت‌ها و پیشرفت‌های اجتماعی و دینی کشور دعوت می‌کند.[۴۰]
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ «السیرة الذاتیة المفصلة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ الشیخ، المسیره الفکریه، ۲۰۱۱م، ص۱۳.
- ↑ قطیفی، الازهار الارجية، ج۶ ، ص۲۴
- ↑ پایگاه الکترونیکی شیخ حسن صفار: https://www.saffar.org
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ الشیخ، المسیره الفکریه، ۲۰۱۱م، ص۱۵.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ الشیخ، المسیره الفکریه، ص۱۹.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ الشیخ، المسیره الفکریه، ص۱۸.
- ↑ الشیخ، المسیره الفکریه، ۲۰۱۱م، ص۱۹.
- ↑ الشیخ، المسیره الفکریه، ۲۰۱۱م، ص۱۶.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ انتقاد شیخ حسن صفار به بخشی از گفتمان شیعی، سایت شفقنا.
- ↑ التیامی‌نیا، «جنبش‌های اسلام‌گرا و عربستان سعودی»، ص۱۰۱.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ قدیحی، «شیعیان عربستان به دنبال چه هستند؟»، سایت بی‌بی‌سی.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب، ص۱۵۸.
- ↑ «جریان‌شناسی جنبش اعتراضی شیعیان در عربستان سعودی»، ص۱۳.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۴۸.
- ↑ عدنان، «الشیعة فی السعودیة»
- ↑ مکرمی قرطاول، شیعیان عربستان، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۲.
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ «وضعیت شیعیان عربستان؛ مصاحبه با شیخ حسن بن موسی الصفار»، ص۸
- ↑ صفوی، عربستان، ۱۳۹۴ش، ص۲۰۴.
- ↑ «جریان‌شناسی جنبش اعتراضی شیعیان در عربستان سعودی»، ص۱۳.
- ↑ «جریان‌شناسی جنبش اعتراضی شیعیان در عربستان سعودی»، ص۱۳.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۸۵.
- ↑ حوار برنامج المنصة لسماحة الشیخ الصفار علی قناة الکوت الفضائیة، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
- ↑ الصفار، السلفیون و الشیعه نحو علاقه افضل، ۲۰۰۵م، ص۷.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: الصفار، السلفیون و الشیعه نحو علاقه افضل،۲۰۰۵م.
- ↑ الصفار، السلفیون و الشیعه نحو علاقه افضل، ۲۰۰۵م، ص۷.
- ↑ الدخیل، السلفیون و الشیعه تجربه حوار، ۲۰۱۲م، ص۲۹۵.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: الدخیل، السلفیون و الشیعه تجربه حوار. ۲۰۱۲م.
- ↑ الشیخ حسن الصفار یرد علی الوهابی العریفی، سایت آپارات.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۹۳-۲۹۴.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ «الشیخ الصفار یرد علی تقریر الخارجیة الأمریکیة حول الحریات الدینیة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
- ↑ «کلمة قویة لشیخ حسن الصفار بعد اعتقال الشیخ نمر»، سایت یوتیوب.
- ↑ «تصریح لسماحة الشیخ حسن الصفار بمناسبة رحیل خادم الحرمین الشریفین الملک فهد بن عبد العزیز رحمه الله»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
- ↑ الصفار، الإصلاح الدینی و السیاسی، ۲۰۰۹م، ص۱۰۰.
- ↑ «مخالفت شیخ حسن صفار با قمه‌زنی»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «الشیخ الصفار: لا نحتاج إلی التقیة مع تحقیق ثقافة اختلاف الرأی»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
- ↑ ابراهیم، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ «الشیخ الصفار یدعو المرأة إلی شراکة أوسع فی التنمیة الاجتماعیة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار.
منابع
- التیامی‌نیا، رضا، «جنبش‌های اسلام‌گرا و عربستان سعودی»، مجله شیعه‌شناسی، شماره۵۱، پاییز ۱۳۹۴ش.
- «وضعیت شیعیان عربستان؛ مصاحبه با شیخ حسن بن موسی الصفار»، مجله اخبار شیعیان، شماره ۳۶، آبان‌ماه ۱۳۸۷ش.
- ابراهیم، فؤاد، شیعیان در جهان عرب مدرن، ترجمه رضا سیمبر، تهران، دانشگاه امام صادق(ع) و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۸۷ش.
- «انتقاد شیخ حسن صفار به بخشی از گفتمان شیعی»، سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب:۱۰خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی ۱۳۹۷ش.
- «تصریح لسماحة الشیخ حسن الصفار بمناسبة رحیل خادم الحرمین الشریفین الملک فهد بن عبد العزیز»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ درج مطلب: ۱\۸\۲۰۰۵م، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- «جریان‌شناسی جنبش اعتراضی شیعیان در عربستان سعودی»، سایت مرکز آموزش مجازی دانشگاهیان، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش..
- «حوار برنامج المنصة لسماحة الشیخ الصفار علی قناة الکوت الفضائیة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ درج مطلب: ۱۳\۱\۲۰۱۴. تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- الدخیل، عبدالباری احمد، السلفیون و الشیعه تجربه حوار، بی‌جا، ۲۰۱۲م.
- «السیرة الذاتیة المفصلة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ بازدید: ۲۹ دی ۱۳۹۷ش.
- الشیخ، حسین منصور، المسيرة الفكرية قراءة فی مؤلفات سماحة الشيخ حسن موسی الصفار، قطیف، دار اطیاف للنشر و التوزیع، چاپ اول، ۲۰۱۱م.
- «الشیخ الصفار یدعو المرأة إلی شراکة أوسع فی التنمیة الاجتماعیة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ درج مطلب: ۱۱\۱\۲۰۱۹. تاریخ بازدید: ۲۹دی۱۳۹۷ش.
- «الشیخ حسن الصفار یرد علی الوهابی العریفی»، سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- «الشیخ الصفار: لا نحتاج إلی التقیة مع تحقیق ثقافة اختلاف الرأی»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ درج مطلب: ۱۸\۴\۲۰۱۷، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- «الشیخ الصفار یرد علی تقریر الخارجیة الأمریکیة حول الحریات الدینیة»، سایت رسمی شیخ حسن الصفار، تاریخ درج مطلب: ۱۷\۹\۲۰۰۴م، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- الصفار، حسن، الإصلاح الدینی و السیاسی، بیروت، دارالصفوة، ۲۰۰۹م.
- الصفار، حسن، السلفیون و الشیعه نحو علاقه افضل، بیروت، العارف، ۲۰۰۵م.
- صفوی، سید حمزه، عربستان، تهران، جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۴ش.
- عدنان، احمد، «الشیعة فی السعودیة»، سایت العرب، تاریخ درج مطلب: ۱۵\۳\۲۰۱۵م، تاریخ بازدید: ۲۹بهمن ۱۳۹۷ش.
- قدیحی، انیس، «شیعیان عربستان به دنبال چه هستند؟» سایت بی‌بی سی، تاریخ درج مطلب: ۴فروردین ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید:۲۹ دی ۱۳۹۷ش.
- «کلمة قویة لشیخ حسن الصفار بعد اعتقال الشیخ نمر»، سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: ۲بهمن ۱۳۹۷ش.
- «مخالفت شیخ حسن صفار با قمه‌زنی»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱بهمن ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۲۹دی ۱۳۹۷ش.
- مکرمی قرطاول، یاسر، شیعیان عربستان، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۹۴ش.