علم مَنَایا و بَلایا از علومی است که ائمه(ع)، اهل‌بیت(ع) را صاحب این علم معرفی کرده‌اند. معنای این علم، آگاهی امامان شیعه از اتفاق‌هایی است که برای افراد در آینده روی می‌دهد. این اتفاق‌ها در علم منایا درباره مرگ، چگونگی و زمان آن و در علم بلایا درباره حوادث و گرفتاری‌های افراد است. بر طبق احادیث، ائمه(ع) این علم را از پیامبر(ص) فراگرفته‌اند. امامان معصوم این علم را به برخی از یاران نزدیک و رازدار خود می‌آموختند. حبیب بن مظاهر و رُشَید هَجَری از یاران خاص امام علی(ع) بودند که آن حضرت به آنها این علم را آموخت و به همین دلیل به رشید هجری لقب رشیدالبلایا دادند.
جایگاه و مفهوم‌شناسی
«عِنْدِی عِلْمُ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا... فَسَلُونِی عَمَّا يَكُونُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ عَمَّا كَانَ قَبْلِی... نزد من علم منایا و بلایاست...پس سوال کنید مرا از آینده تا روز قیامت و از گذشته قبل از من...»
تاریخ بایگانی، ابن شهرآشوب، مناقب، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۹.
علم منایا و بلایا، به معنای آگاهی ائمه(ع) از اتفاق‌هایی است که برای اشخاص در آینده روی می‌دهد.[۱] این اتفاق‌ها در علم منایا درباره مرگ، کیفیت و زمان آن است و در علم بلایا درباره حوادث و گرفتاری‌های اشخاص.[۲]
بنا به نقل حدیثی از امام علی(ع)، علم منایا و بلایا، یکی از علومی است که ائمه(ع) از پیامبر(ص) فراگرفته‌اند.[۳] به گفته محمدنظیر عرفانی نویسنده مقاله «منابع و قلمرو علوم معصومان» علم به منایا و بلایا یکی از هفت دسته قلمرو علوم معصومان است.[۴]
منایا جمع منیّه به معنای مرگ‌و‌میر و بلایا جمع بلیّه به معنای رنج‌ها و گرفتاری‌ها است.[۵]
ائمه(ع) صاحب علم منایا و بلایا
علم منایا و بلایا از علومی است که ائمه(ع) مانند امام حسن مجتبی(ع)،[۶] امام حسین(ع)،[۷] امام سجاد(ع)[۸] و امام رضا(ع)،[۹] اهل‌بیت(ع) را امین خداوند، وارث پیامبر(ص) و صاحب علم منایا و بلایا معرفی کرده‌اند. از امام علی(ع) نقل‌شده كه فرمود: رسول خدا(ص) هزار باب علم به من آموخت كه هر بابى هزار باب ديگر مى‌گشايد و مجموعاً مى‌شود هزارهزار باب، تا آنجا كه از هر چه بوده و تا روز قيامت خواهد بود آگاه شدم و علم منايا و بلايا و ... را فراگرفتم.[۱۰]
بنا به نقل سُدَیر صَیْرَفی از امام صادق(ع)، علم منایا و بلایا از کتاب جفر گرفته شده که خداوند آن را به پیامبر(ص) و ائمه(ع) پس از او اختصاص داده است.[۱۱] صفار قمی از اسحاق بن عمار روایت می‌کند که امام فرمود: ای اسحاق! رُشَید هَجَری علم منايا و بلايا را مي‌دانست، امام سزاوارتر است.[۱۲] سلمان فارسی سه روز بعد از رحلت پیامبر(ص) در خطبه‌ای که برای مهاجر و انصار ایراد کرد ضمن برشمردن فضایل امام علی(ع)، او را صاحب علم منایا و بلایا دانست.[۱۳]
تعلیم به یاران خاص
ائمه(ع) علم منایا و بلایا را به یاران نزدیک خود که رازدار آنها بودند، می‌آموختند.[۱۴] امام علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده است که: خداوند مرا امر کرد که به سلمان علم منایا و بلایا بیاموزم.[۱۵] همچنان‌که امام علی(ع) این علم را به عمار یاسر، حبیب بن مظاهر، میثم تمار و رشید هجری نیز آموخت.[۱۶]مؤلف رجال کشی (اختیار معرفة الرجال) به نقل از فُضَیل بن زُبیر، گفت‌و‌گویی از سه تن اخیر نقل می‌کند که آنها از کیفیت کشته‌شدن یکدیگر در راه اهل‌بیت(ع) خبر می‌دهند. این گفت‌و‌گو را نشان‌دهنده آگاهی این سه نفر از علم منایا و بلایا می‌دانند.[۱۷]امام علی(ع) به رشید، لقب رشیدالبلایا داده بود.[۱۸]
به گفته محمدتقی مصباح یزدی (درگذشت ۱۳۹۹ش) از اساتید حوزه علمیه قم، حُجْر بن عَدِی و عمرو بن حَمِق خُزاعی از یاران امام علی(ع) نیز دارای علم منایا و بلایا بودند.[۱۹]
پانویس
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۷۲۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۶.
- ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳.
- ↑ عرفانی، «منابع و قلمرو علوم معصومان»، ص۱۰۷-۱۰۸.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۶.
- ↑ عاملی، تحلیلی از زندگانی سیاسی امام حسن‌مجتبی(ع)، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۳.
- ↑ ذهنی تهرانی، از مدینه تا مدینه (مقتل)، ۱۳۸۹ش، ص۲۲۲.
- ↑ صفار قمی، بصائر الدرجات، بی‌تا، ص ۱۴۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۲۳.
- ↑ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۸۳؛ قندوزی، ینابیع المودة، بی‌تا، ج ۱، ص۲۳۱.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۳۱-۳۲.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۳۹۹؛ صفار قمی، بصائر الدرجات، بی‌تا، ص ۲۸۵.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، بی‌تا، ج۲، ص۶۷-۶۸.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۳۹۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۳۴۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ غدیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۹۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۳.
- ↑ کشی، رجال کشی (اختیار معرفة الرجال)، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۹۱.
- ↑ مصباح یزدی، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، ۱۳۸۲ش، ص۷۸؛ ونیز بنگرید: القمی، نفس المهموم في مصيبة سيدنا الحسين المظلوم و يليه نفثة المصدور فيما يتجدد به حزن العاشور، الناشر : المكتبة الحيدرية، ص۱۲۲.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمدعلی، مناقب، قم، علامه، به تصحیح محمدحسین آشتیانی و هاشم رسولی، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- جمعی از نویسندگان، پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۵ش.
- ذهنی تهرانی، سید محمدجواد، از مدینه تا مدینه (مقتل)، تهران، پیام حق، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مسجد مقدس جمکران، ترجمه منصور پهلوان، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تهران، موسسة الاعلمی، به تصحیح محسن کوچه‌باغی، بی‌تا.
- طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، ترجمه احمد غفاری، چاپ اول، بی‌تا.
- عاملی، سید جعفرمرتضی، تحلیلی از زندگانی سیاسی امام حسن‌مجتبی(ع)، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- عرفانی، محمدنظیر، «منابع و قلمرو علوم معصومان»، در دو فصلنامه مطالعات حدیث‌پژوهی، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، قم، اسوه، بی‌تا.
- کشی، محمد بن عمر، رجال کشی (اختیار معرفة الرجال)، قم، مؤسسة آل البيت(ع)، تصحیح مهدی رجائی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، كتاب‌فروشى علميه اسلاميه، ترجمه سید جواد مصطفوی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، قم، اسوه، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بی‌جا، موسسة الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، قم، نشر معروف، ۱۳۸۶ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.
- مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، به تصحیح على‌اكبر غفاری و محمود محرمی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.