حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها

برای دیگر کاربردها، فاطمه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

فاطمه

فاطمه
نقش	معصوم • اصحاب کساء
نام	فاطمه
کنیه	ام ابیها • ام الائمه • ام الحسن • ام الحسین • ام المحسن
زادروز	۲۰ جمادی‌الثانی، سال ۵ بعثت
زادگاه	مکه
شهادت	۳ جمادی‌الثانی، ۱۱ق.
مدفن	ناشناخته
محل زندگی	مکه • مدینه
لقب(ها)	زهرا • صدیقه • طاهره • راضیه • مرضیه • مبارکه • بتول • سیده نساء العالمین • کوثر
پدر	پیامبر اسلام(ص)
مادر	خدیجه
همسر	امام علی(ع)
فرزندان	حسن • حسین • محسن • زینب • ام کلثوم
طول عمر	از ۱۸ تا ۲۸ سال

فاطِمه(س) مشهور به فاطِمهٔ زَهرا (۵ بعثت -۱۱ق)، دختر پیامبر اسلام(ص) از خدیجه کبری(س) و همچنین همسر امام علی(ع) است. او یکی از پنج تن آل عبا (اصحاب کساء) بوده که شیعیانِ دوازده امامی آنها را جزء چهارده معصوم می‌دانند. امام دوم و سوم شیعیان و زینب(س) از فرزندان او هستند. زهرا، بَتول، سیدة نساء العالمین و اُمّ اَبیها از جمله القاب حضرت فاطمه(س) است. فاطمه، تنها زن همراه پیامبر(ص) در روز مباهله با مسیحیان نجران بوده است.

وی در ماجرای سقیفه ضمن مخالفت با اقدام شورای سقیفه، خلافت ابوبکر را غاصبانه خواند و با او بیعت نکرد. او در جریان غصب فدک و دفاع از خلافت امیرالمومنین(ع) خطبه‌ای خواند که به خطبه فدکیه معروف است. فاطمه(س) اندکی پس از رحلت پیامبر(ص) و در جریان هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه‌اش، آسیب دید، در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی در ۳ جمادی‌الثانی سال ۱۱ هجری قمری در مدینه به شهادت رسید. پیکر دختر پیامبر(ص) به سفارش خودش شبانه و مخفیانه دفن شد و قبرش هیچ‌گاه مشخص نشد.

سوره کوثر، آیه تطهیر، آیه مودت و آیه اطعام و احادیثی چون حدیث بِضعه، در شأن و فضیلت فاطمه نازل و نقل شده‌اند. در روایات آمده است که پیامبر(ص) فاطمه را برترین زن در دو عالم معرفی کرده و خشم و خشنودی او را خشم و خشنودی خداوند دانسته است. تسبیحات حضرت زهرا(س) ذکری است که پیامبر(ص) به فاطمه آموخت و مصحف فاطمه (س) کتابی است شامل سخنانی که فرشته الهی به فاطمه الهام کرده و امیرالمومنین(ع) آنها را نوشته است. این صحیفه بنابر روایات، در دست امامان بوده و هم‌اکنون در دست امام زمان(عج) است.

شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و در سالروز شهادت وی که به ایام فاطمیه مشهور است، عزاداری می‌کنند. در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (۲۰ جمادی‌الثانی)، روز زن و مادر نامگذاری شده و نام فاطمه و زهرا جزء بیشترین نام‌ها برای دختران است.

نام و نسب

فاطمه دختر پیامبر اسلام محمد بن عبدالله و خَدیجَه بنت خُوَیلد است. برای فاطمه(س) القاب متعددی یاد شده است که تعداد آنها در حدود ۳۰ لقب است. پژوهشگران بر این باورند هر کدام از این القاب بیانگر یک ویژگی یا خصوصیت رفتاری فاطمه بوده است. زهرا، صدّیقه، مُحَدَّثه، بَتول، سیدة نساء العالمین، منصوره، طاهره، مطهره، زَکیه، مبارکه، راضیه، مرضیه از مشهورترین القاب فاطمه‌اند.

برای فاطمه(س) چند کُنیه گفته شده است: اُمّ‌اَبیها، اُم‌الائمه، ام‌الحسن، ام‌الحسین و ام‌المحسن.

همچنین ببینید: القاب حضرت فاطمه(س)

زندگی‌نامه

گاهشمار زندگی حضرت فاطمه(س)
۲۰ جمادی‌الثانی سال۵بعثت	تولد
۱۰ رمضان سال ۱۰ بعثت	وفات مادرش خدیجه
اواخر صفر ۲ق.	عقد فاطمه با علی بن ابی طالب(ع)
۱ ذی‌الحجه ۲ق.	ازدواج و رفتن به خانه امیرالمومنین(ع)
۱۵ رمضان ۳ق.	تولد نخستین فرزند: امام حسن(ع)
۷ شوال ۳ق.	حضور در محل غزوه احد برای درمان جراحت‌های پیامبر(ص)
۳ شعبان ۴ق.	تولد امام حسین(ع)
۵ جمادی‌الاول ۵ق یا ۶ق.	تولد زینب(س)
سال ۶ق.	تولد ام‌کلثوم
سال ۷ق.؟	بخشیدن فدک به فاطمه(س) از سوی پیامبر(ص)
۲۴ ذی‌الحجه ۹ق.	حضور در مباهله
۲۸ صفر یا ۱۲ ربیع‌الاول ۱۱ق.	رحلت پیامبر(ص)
ربیع الاول ۱۱ق.	مصادره فدک به دستور ابوبکر
ربیع الاول ۱۱ق.	خواندن خطبه فدکیه در مسجد پیامبر
ربیع الاول ۱۱ق.	ساختن بیت الاحزان در بقیع توسط امام علی(ع) برای عزاداری فاطمه در فراق پدر
ربیع الثانی ۱۱ق.	هجوم به خانه فاطمه و آتش زدن در و سقط شدن محسن بن علی
۱۳ جمادی‌الاول یا ۳ جمادی‌الثانی ۱۱ق.	شهادت

فاطمه(س) چهارمین و به نقلی پنجمین فرزند پیامبر(ص) است و مادرش، نخستین همسر پیامبر. به اتفاق مورخان، فاطمه در مکه و در منزل خدیجه در محلی به نام زُقاق العطارین و زُقاق الحجر در نزدیکی مسعی به دنیا آمد.

تولد و دوران کودکی

بر اساس دیدگاه رایج شیعیان، حضرت فاطمه در سال پنجم بعثت مشهور به سَنَه أحقافیه (سال نزول سوره احقاف) متولد شده است. در عین حال شیخ مفید و کفعمی سال دوم بعثت را زمان تولد فاطمه(س) دانسته‌اند. دیدگاه رایج اهل سنت ولادت فاطمه(س) را پنج سال پیش از بعثت دانسته است.

در منابع شیعه روز تولد فاطمه(س) بیستم جمادی‌الثانی ذکر شده است.

کمبود گزارش‌های مفصل تاریخی درباره کودکی و نوجوانی فاطمه(س)، آشنایی با زندگی وی را با مشکل مواجه کرده است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، پس از آشکار شدن دعوت پیامبر، فاطمه در برخی موارد شاهد خشونت‌های مشرکان علیه پدرش بود. علاوه بر این، سه سال از دوران کودکی فاطمه، در شعب ابی طالب و تحت فشارهای اقتصادی و اجتماعی مشرکان علیه بنی‌هاشم و پیروان پیامبر اسلام گذشت. فاطمه همچنین در کودکی، مادر خود خدیجه و عمو و حامی مهم پدرش، ابوطالب را از دست داد. تصمیم قریش برای قتل پیامبر(ص) خروج شبانه پیامبر از مکه و هجرت به مدینه، و سرانجام هجرت فاطمه به مدینه همراه با علی و برخی از زنان، مهم‌ترین رخدادهای کودکی زهرا(س) بوده است.

خواستگاری و ازدواج

نوشتار اصلی: ازدواج علی (ع) و فاطمه (س)

فاطمه(س) خواستگاران متعددی داشت؛ اما در نهایت با امام علی(ع) ازدواج کرد. به اعتقاد برخی پژوهشگران به دنبال هجرت پیامبر(ص) به مدینه و رهبری جامعه اسلامی، فاطمه(س) به سبب نسبت فرزندی با پیامبر(ص) در میان مسلمانان مورد احترام قرار گرفت و جایگاه والایی یافت. در کنار این مسئله ابراز محبت پیامبر به فاطمه(س) و ویژگی‌های فاطمه در مقایسه با زنان دوره خود موجب شد برخی از مسلمانان به دنبال ازدواج با دختر پیامبر(ص) باشند. شماری از بزرگان قریش که زودتر از دیگران اسلام آورده بودند یا از قدرت مالی مناسبی برخوردار بودند به خواستگاری فاطمه(س) رفتند. امام علی(ع)، ابوبکر، عمر و عبدالرحمن بن عوف از جمله این افراد بودند. همه خواستگاران به جز علی(ع) جواب رد از پیامبر شنیدند. پیامبر در پاسخ به درخواست آنان می‌فرمود: «ازدواج فاطمه امری آسمانی است و نیازمند حکم الهی است.» در برخی موارد نیز نارضایتی فاطمه(س) از ازدواج با خواستگاران را مطرح می‌کرد.

علی(ع) به سبب ارتباط خانوادگی با پیامبر و ویژگی‌های اخلاقی و دینی فاطمه، علاقه زیادی برای ازدواج با فاطمه داشت اما به گفته مورخان به خود اجازه نمی‌داد از دختر پیامبر خواستگاری کند. سعد بن معاذ این مسئله را به پیامبر منتقل کرد و پیامبر با خواستگاری علی(ع) موافقت کرد و درخواست امام علی(ع) و ویژگی‌های رفتاری و فضیلت او را برای فاطمه(س) بیان کرد که با رضایت فاطمه همراه شد. علی(ع) مانند دیگر مهاجران، در ماه‌های نخستینِ پس از هجرت، وضعیت اقتصادی نامطلوبی داشت و در پرداخت مهر تعیین شده مشکل داشت. از این رو به توصیه پیامبر، قیمت زره خود را (با فروش یا رهن)، مهر فاطمه کرد. مراسم عقد علی(ع) و فاطمه(س) در حضور مسلمانان در مسجد برگزار شد. درباره تاریخ مراسم عقد اختلاف وجود دارد. در بیشتر منابع، سال دوم هجری ذکر شده است. مراسم عروسی پس از جنگ بدر در شوال یا ذی‌الحجه سال دوم هجری برگزار شد.

زندگی مشترک با علی(ع)

در گزارش‌های تاریخی و روایی آمده است فاطمه(س) به علی(ع) به‌ گونه‌های متفاوت و حتی در حضور پیامبر محبت می‌کرد و او را بهترین همسر می‌خواند. احترام به علی نیز یکی از خصوصیات فاطمه معرفی شده است. نقل شده است فاطمه در خانه، علی(ع) را با کلمات محبت‌آمیز و در میان مردم با کنیه اباالحسن خطاب می‌کرد. در گزارش‌هایی آمده است که فاطمه(س) در خانه با عطر و وسایل زینتی خود را می‌آراست که در مواردی گردنبند و دستبند زینتی خود را انفاق کرد.

دوره نخست زندگی فاطمه(س) و علی(ع) با شرایط دشوار اقتصادی همراه بود تا آنجا که در برخی زمان‌ها غذایی برای سیر کردن حسنین(ع) نمی‌یافتند؛ اما فاطمه(س) به وضع موجود اعتراض نمی‌کرد و گاه برای کمک به همسر خود در تأمین معاش، پشم‌ریسی می‌کرد.

فاطمه(س) تمایل داشت کارهای درون منزل را خود انجام دهد و امور خارج از منزل را به علی(ع) واگذارد. او در دوره‌ای که پیامبر خادمی به نام فضه را به خانه‌‌اش فرستاد، تمام امور خانه را بر عهده فضه نگذاشت، بلکه نیمی از کارهای خانه را خود انجام می‌داد و نیمی دیگر را به فضه می‌سپرد. بر اساس برخی از گزارش‌ها به توصیه فاطمه(س) یک روز فضه در خانه کار می‌کرد و روز دیگر فاطمه(س) خود خانه‌داری می‌کرد.

فرزندان

منابع شیعه و اهل سنت هم‌رأی‌اند که حسن ، حسین ، زینب و ام‌کلثوم چهار فرزند فاطمه و علی هستند. در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت از فرزند پسر دیگری نام برده شده که بر اثر آسیبی که در جریان حوادثِ پس از پیامبر بر فاطمه وارد شد سقط گردید. نام او مُحسِن یا مُحَسَّن ذکر شده است.

وقایع پایان زندگی

در چند ماه پایانی زندگی فاطمه(س) حوادث ناگواری برای او اتفاق افتاد؛ چنانکه گفته شده در این دوره هیچ کس زهرا(س) را خندان ندید. درگذشت پیامبر(ص)، ماجرای سقیفه، غصب خلافت، مصادره فدک توسط ابوبکر و خواندن خطبه فدکیه در حضور صحابه مهم‌ترین وقایع پایانی زندگی وی است. فاطمه در کنار علی(ع) یکی از مخالفان اصلی شورای سقیفه و خلافت ابوبکر بود؛ به همین دلیل مورد تهدید دستگاه خلافت قرار گرفتند که نمونه‌ آن تهدید به آتش زدن خانه فاطمه است. بیعت نکردن علی(ع) و مخالفان ابوبکر و تحصن آنان در خانه فاطمه موجب شد یاران خلیفه به خانه او حمله کنند و در این هجوم فاطمه به سبب ممانعت از بردن علی برای بیعتِ اجباری با ابوبکر آسیب دید و فرزندش سقط شد. فاطمه(س) پس از این واقعه در بستر بیماری افتاد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.

فاطمه به علی(ع) وصیت کرد مخالفانش نباید در نماز گزاردن بر پیکرش و مراسم تدفین او شرکت کنند و از علی(ع) خواست شبانه وی را دفن کند. بر اساس دیدگاه مشهور، فاطمه(س) در سوم جمادی الثانی سال یازدهم هجری در مدینه به شهادت رسید.

مشارکت‌ها و مواضع سیاسی

فاطمه(س) فعالیت‌های اجتماعی و موضع‌گیری‌های سیاسی متعددی داشته است. هجرت به مدینه، مداوای پیامبر(ص) در جریان جنگ احد، رساندن آذوقه برای پیامبر در جنگ خندق و همراهی‌اش در فتح مکه از جمله فعالیت‌های وی قبل از رحلت پیامبر است؛ اما بیشتر فعالیت‌های سیاسی فاطمه(س) مربوط به دوران کوتاه زندگی‌اش پس از رحلت پیامبر است. از مهم‌ترین موضع‌گیری‌های سیاسی وی این موارد است: مخالفت با واقعه سقیفه و انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه پس از پیامبر، رفتن به خانه سران مهاجر و انصار برای اقرار گرفتن از آنان در خصوص شایستگی و برتری امام علی(ع) برای خلافت، تلاش برای بازپس‌گیری مالکیت فدک، خواندن خطبه فدکیه در جمع مهاجرین و انصار و دفاع از علی(ع) در ماجرای هجوم به خانه. به باور برخی پژوهشگران، بسیاری از گفتارها و رفتارهای فاطمه پس از رحلت پیامبر(ص) به نوعی واکنش سیاسی و اعتراض به غصب خلافت از سوی ابوبکر و طرفداران دستگاه خلافت او بود.

مخالفت با تصمیم شورای سقیفه

نوشتار اصلی: واقعه سقیفه بنی‌ساعده

پس از تشکیل شورای سقیفه و بیعت صحابه با ابوبکر به عنوان خلیفه، فاطمه در کنار علی(ع) و شماری از صحابه نظیر طلحه و زبیر با این اقدام صحابه مخالفت کردند. چراکه در واقعه غدیر، پیامبر(ص) امام علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده بود. بر اساس گزارش‌های تاریخی فاطمه به همراه علی به سراغ صحابه می‌رفتند و از آنان طلب یاری می‌کردند. صحابه در پاسخ به درخواست فاطمه می‌گفتند اگر پیش از آنکه با ابوبکر بیعت کنند این درخواست را می‌کرد از خلافت علی(ع) حمایت می‌کردند.

ماجرای فدک و خطبه فدکیه

نوشتار‌های اصلی: ماجرای فدک و خطبه فدکیه

پس از آنکه ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت خود مصادره کرد فاطمه(س) با این اقدام او مخالفت کرد. او برای بازپس‌گیری فدک با ابوبکر گفتگو کرد و پس از ارائه دلیل و شاهد، ابوبکر در نوشته‌ای فدک را از آنِ فاطمه دانست. به دنبال این واقعه عمر بن خطاب نوشته را گرفت و آن را پاره کرد. برخی منابع از ضربه عمر به فاطمه(س) و آسیب دیدن و سقط جنینش در این ماجرا خبر داده‌اند. فاطمه پس از بی‌نتیجه ماندن تلاشش برای بازپس‌گیری فدک، به مسجد پیامبر رفت و در حضور صحابه خطبه‌ای، که بعدها به خطبه فدکیه مشهور شد، خواند و در آن اقدام ابوبکر در مصادره فدک و غصب خلافت را نکوهش کرد. فاطمه(س) در این خطبه نتیجه اقدامات ابوبکر و طرفداران او را آتش دوزخ دانست.

همراهی با تحصن‌کنندگان مخالف ابوبکر

نوشتار اصلی: واقعه تحصن در خانه فاطمه

پس از آنکه صحابه، ابوبکر را خلیفه خواندند و با او بیعت کردند و سخن پیامبر(ص) بر جانشینی امام علی(ع) را نادیده گرفتند، فاطمه(س) به همراه علی(ع)، بنی‌هاشم و تعدادی از صحابه با این بیعت مخالفت کردند. مخالفان خلافت ابوبکر در خانه فاطمه تحصن کردند. عباس بن عبدالمطلب، سلمان فارسی،ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، مقداد بن اَسود، اُبیّ بن کَعب، و گروهی از بنی‌هاشم از جمله تحصن‌کنندگان بودند.

دفاع از علی(ع) در واقعه هجوم به خانه

نوشتار اصلی: واقعه هجوم به خانه فاطمه

به دنبال هجوم موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی(ع)، فاطمه(س) در مقابل مهاجمان ایستاد و از بردن اجباری علی(ع) برای بیعت با ابوبکر ممانعت کرد. بر اساس گزارش ابن عبدربه عالم سنی پس از مطلع شدن ابوبکر از تحصن مخالفانش در خانه فاطمه، دستور داد به آنجا حمله کنند و جمع مخالفان را بر هم بزنند و در صورت مقاومت، با آنان وارد جنگ شوند. عمر به همراه عده‌ای به سوی خانه فاطمه رفت و از تحصن‌کنندگان خواست از خانه بیرون بیایند؛ سپس تهدید کرد در صورت سرپیچی از دستورش، خانه را آتش می‌زند. عمر به همراه دیگر مهاجمان با خشونت وارد خانه شدند. در این میان، حضرت فاطمه مهاجمان را تهدید کرد که اگر از خانه بیرون نروند به خدا شکایت خواهد کرد. از این رو مهاجمان خانه را ترک کردند و به جز علی و بنی‌هاشم همه تحصن‌کنندگان را به مسجد بردند تا با ابوبکر بیعت کنند.

مهاجمان پس از آنکه از تحصن‌کنندگان به اجبار بیعت گرفتند برای آنکه از امام علی و بنی‌هاشم نیز بیعت بگیرند، دوباره به خانه فاطمه هجوم بردند و درِ خانه را آتش زدند. فاطمه که پشت در قرار داشت بر اثر آتش و فشار و ضربه عمر و همراهانش یا قنفذ بر در خانه مجروح شد و جنینش (محسن) را سقط کرد. در برخی گزارش‌ها آمده است قنفذ فاطمه(س) را بین در و دیوار گذاشت و در را به فاطمه کوبید، پهلوی او را شکست. فاطمه پس از این ماجرا در بستر بیماری افتاد.

خشم فاطمه(س) از ابوبکر و عمر

برخوردهای شدید ابوبکر و عمر با فاطمه و علی بر سر ماجرای فدک و وقایع مرتبط با بیعت اجباری با خلیفه، خشم فاطمه از ابوبکر و عمر را به دنبال داشت. بر اساس گزارش‌ها پس از هجوم عمر و دیگر مهاجمان به خانه فاطمه، ابوبکر و عمر تصمیم گرفتند برای عذرخواهی به خانه فاطمه بروند؛ اما فاطمه اجازه ورود به آنان نداد. آنان در نهایت با وساطت علی وارد خانه فاطمه شدند. فاطمه در دیدار با آن دو، روی خود را به دیوار کرد و سلام آنان را بی‌پاسخ گذاشت. فاطمه پس از یادآوری روایت پیامبر که خشنودی و خشم پیامبر را در گرو خشنودی و خشم فاطمه قرار داده بود، به ابوبکر و عمر اعلام کرد که باعث خشم او شد‌ه‌اند. در برخی از گزارش‌ها آمده است فاطمه سوگند خورد پس از هر نمازی آنان را نفرین می‌کند.

شهادت، تشییع، تدفین

نوشتار اصلی: شهادت حضرت زهرا

فاطمه پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات روحی و جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر متحمل شد، در سال ۱۱ هجری قمری درگذشت. درباره تاریخ شهادت چند دیدگاه وجود دارد. مشهورترین قول نزد شیعه سوم جمادی الثانی است. مستند این قول روایتی از امام صادق(ع) است. بر اساس دیدگاه‌های دیگر سیزدهم ربیع الثانی و سوم رمضان روز شهادت فاطمه (س) است.

فاطمه قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند. به گفته مورخان، علی(ع) به کمک اسماء بنت عُمیس، همسرش را غسل داد و خود بر پیکرش نماز خواند. به غیر از امام علی چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن، امام حسین، عباس بن عبدالمطلب، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله بن مسعود و فضل بن عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند. در عین حال نام سلمان، ابوذر، مقداد و عمار مورد اتفاق مورخان و سیره‌نویسان شیعی است.

به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت فاطمه بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام سیاسی او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.

محل دفن

نوشتار اصلی: تشییع و تدفین حضرت زهرا

پیکر حضرت فاطمه شبانه با تابوتی که به درخواست خود ساخته شده بود حمل و به خاک سپرده شد. به سبب دفن پنهانی، محل دفن برای مردم مخفی ماند و هیچ‌گاه قبر آن حضرت مشخص نشد. در عین حال در منابع تاریخی و حدیثی چند نقطه به عنوان محل دفن فاطمه(س) ذکر شده است:

• خانه فاطمه(س)،
• بین قبر و منبر پیامبر(ص) در مسجد النبی،
• قبرستان بقیع در خانه عقیل که بعدها با دفن عباس بن عبدالمطلب، محل دفن ائمه بقیع و دیگر بنی‌هاشم شد.

فضائل

در منابع روایی، تفسیری و تاریخیِ شیعه و اهل سنت فضائل متعددی برای حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخی از این فضیلت‌ها منشأ قرآنی دارند، مانند آیه تطهیر و آیه مباهله. در این‌ گونه فضائل شأن نزول آیات درباره اهل‌بیت پیامبر است و فاطمه نیز یکی از اهل‌بیت است. شماری از فضیلت‌ها نیز در روایات نقل شده‌اند نظیر حدیث بِضعه و محدثه بودن.

عصمت

نوشتار اصلی: عصمت اهل بیت

از نظر شیعه فاطمه(س) به سبب آنکه یکی از مصادیق آیه تطهیر است دارای مقام عصمت است. بر اساس این آیه خداوند پاکی اهل بیت(ع) از هرگونه زشتی و پلیدی را اراده کرده است و بنابر بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت، فاطمه یکی از مصادیق اهل‌بیت است. نخستین گزارش‌های تاریخی درباره مطرح‌کردن عصمت فاطمه پس از رحلت پیامبر، به ماجرای مصادره فدک برمی‌گردد که در آن امام علی به معصوم بودن حضرت زهرا بر اساس آیه تطهیر استناد می‌کند، اقدام ابوبکر در گرفتن فدک از فاطمه را نادرست و درخواست زهرا برای بازپس‌گیری فدک را از روی حق می‌داند. علاوه بر شیعه، در منابع روایی و تاریخی اهل سنت نیز روایاتی گزارش شده که پیامبر(ص) با استشهاد به آیه تطهیر، اهل بیت خود یعنی فاطمه(س)، علی(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) را از هرگونه گناه مبرا دانسته است.

عبادت

فاطمه زهرا(س) همانند پیامبر(ص) علاقه زیادی به عبادت داشت و بخش مهمی از اوقات خود را به نماز و مناجات می‌گذراند. بسیاری از مراجعان و نزدیکان به صورت متعدد فاطمه را در حال قرائت قرآن دیده بودند. در برخی منابع گزارش‌هایی درباره امداد غیبی هنگامی که فاطمه(س) به تلاوت قرآن می‌پرداخت وجود دارد؛ برای نمونه سلمان فارسی از اینکه زهرا(س) در کنار سنگ آسیاب در حال قرائت قرآن است و سنگ آسیاب به خودی خود می‌چرخد تعجب کرد و موضوع را با پیامبر در میان گذاشت. پیامبر در جواب فرمود: «...خداوند جبرئیل را فرستاده است تا آسیاب را برای او بگرداند». طولانی بودن نمازها، شب‌زنده‌داری، دعا برای دیگران از جمله همسایه‌ها، روزه‌داری، زیارت قبور شهدا از جمله ویژگی‌های رفتاری فاطمه(س) است که در سخنان اهل‌بیت، برخی صحابه و تابعین بر آن تأکید شده است. بر همین اساس در کتاب‌های دعا و مناجات برخی از نمازها، ادعیه و تسبیحات به فاطمه(س) منسوب باشد.

جایگاه فاطمه نزد خدا و پیامبر

علمای شیعه و اهل سنت محبت و دوست داشتن فاطمه را سفارش خدا به مسلمانان دانسته‌اند. آنان بر اساس آیه ۲۳ سوره شوری مشهور به آیه مودت محبت و دوست داشتن فاطمه را لازم می‌دانند. در آیه مودت پاداش رسالت پیامبر(ص) دوستی و محبت با خویشاوندان معرفی شده است که مفسران از آن به اهل‌بیت(ع) تعبیر کرده‌اند. بر اساس روایات، خویشاوندان یا (به تعبیر مفسران) اهل‌بیت در این آیه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع)است. علاوه بر آیه مودت، روایاتی از پیامبر نقل شده است که بر اساس آن خداوند به خشم فاطمه خشمگین و به خشنودی او خشنود می‌شود. در برخی از منابع روایی، خلقت فاطمه علت خلقت آسمان دانسته شده است؛ برای نمونه در حدیثی قدسی به نام حدیث لولاک از پیامبر(ص) نقل شده است، خلقت افلاک در گرو خلقت پیامبر و خلقت پیامبر در گرو خلقت علی(ع) بوده است و خلقت پیامبر و علی در گرو خلقت فاطمه. برخی ضمن اشکال به سند این حدیث، محتوای آن را قابل دفاع می‌دانند.

پیامبر(ص) علاقه زیادی به فاطمه(س) داشت و به او بیشتر از دیگران محبت و احترام می‌کرد. در حدیثی مشهور به حدیث بضعه پیامبر(ص) فاطمه را پاره تن خود معرفی می‌کند و می‌گوید هر کس او را بیازارد، مرا آزرده است. این روایت را محدثان نخستین نظیر شیخ مفید از میان علمای شیعه و احمدبن حنبل از میان علمای اهل سنت، به گونه‌های مختلف گزارش کرده‌اند.

سرور زنان

در روایات متعددی که شیعیان و اهل سنت نقل کرده‌اند آمده است فاطمه برترینِ زنان بهشت، برترینِ زنان دو عالم و برترینِ زنان امت است.

تنها زن برگزیده در ماجرای مباهله

از میان زنان مسلمان تنها فاطمه(س) برای حضور در مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران انتخاب شد. این ماجرا در آیه مباهله ذکر شده است. بنابر منابع تفسیری، روایی و تاریخی، آیه مباهله در برتری و فضیلت اهل‌بیت پیامبر نازل شده است. گفته شده فاطمه، امام علی، امام حسن و امام حسین همراهان پیامبر در این واقعه بودند.

استمرار نسل پیامبر از طریق فاطمه

تداوم نسل پیامبر از فاطمه و تعیین امامان شیعه از فرزندان فاطمه به عنوان یکی از فضائل او ذکر شده است. برخی از مفسران استمرار نسل پیامبر از فاطمه را مصداق کوثر یعنی خیر فراوان در سوره کوثر دانسته‌اند. که مقام امامت نیز بر عهده این نسل نهاده شد.

سخاوت

سخاوت فاطمه(س) به عنوان یکی از ویژگی‌های رفتاری او گزارش شده است. فاطمه(س) در زندگی مشترک خود با علی(ع) زمانی که در وضعیت مطلوب اقتصادی قرار داشت ساده زیست بود و همیشه انفاق می‌کرد. اهدای لباس نو در شب عروسی خود به فرد محتاج، بخشیدن گردنبند به فقیر و دادن همه غذای خود به مسکین، یتیم و اسیر از جمله این موارد است. بر اساس گزارش‌های روایی و تفسیری پس از آنکه فاطمه(س)، علی(ع) و حسنین(ع) سه روز پی‌در پی هنگام افطار همه غذای خود را به نیازمند دادند آیه ۵ تا ۹ سوره انسان مشهور به آیه اطعام در شأن آنان نازل شد.

مُحَدَّثه بودن

سخن گفتن فرشتگان با فاطمه یکی از ویژگی‌های او معرفی شده است. این ویژگی موجب شد او را مُحَدَّثه بنامند. گفتگوی فرشتگان با فاطمه در زمان پیامبر و پس از رحلت وی، برای تسلی دادن فاطمه(س) و خبردادن از آینده نسل پیامبر بوده است. رویدادهای آینده را که فرشته الهی به فاطمه می‌گفت، امام علی(ع) می‌نوشت که به مصحف فاطمه معروف شد.

میراث معنوی

حضرت زهرا سلام الله علیها:
مَن اَصعَدَ اِلَی اللهِ خالِصَ عِبادَتِه اَهبَطَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِلَیهِ اَفضَلَ مَصلَحَتِه (ترجمه: کسی که عبادت های خالصانه خود را به سوی خدا فرستد، پروردگار بزرگ‌، برترین مصلحت را به سویش فرو خواهد فرستاد.)

عدة الداعی، ص ۲۳۳

سخنان و زندگی عبادی، سیاسی و اجتماعی فاطمه(س) به مثابه میراثی برجای مانده از او مورد توجه مسلمانان قرار گرفته است و در آثار مسلمانان از آن‌ها یاد شده است. مصحف فاطمه، خطبه فدکیه، تسبیحات و نماز حضرت زهرا بخشی از میراث معنوی فاطمه است.

• روایات، بخش مهمی از میراث فاطمه(س) هستند. این روایات از حیث محتوا متنوع و مشتمل بر موضوعات اعتقادی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی‌اند. برخی از روایات وی در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت ذکر شده است و شماری از روایات در کتاب‌هایی مستقل با عناوینی نظیر «مسنَد فاطمه» و «اخبار فاطمه» تدوین شده‌اند. برخی از این مسندها در طول زمان مفقود شده‌اند و تنها در کتاب‌های رجالی، تراجِم و کتاب‌شناسی‌ها از راویان و نویسندگان این کتاب‌ها سخن به میان آمده است.

• مصحف فاطمه، شامل مطالبی است که فاطمه آن‌ها را از فرشته الهی شنید و امام علی(ع) آن را نوشته است. به اعتقاد شیعیان مصحف فاطمه نزد امامان شیعه بوده و هر امامی در پایان عمر خود آن را به امام بعدی تحویل داده است و غیر از امامان هیج فردی به کتاب دسترسی نداشته است. این کتاب اکنون در دست امام زمان(عج) است.

• خطبه فدکیه، یکی از سخنان مشهور فاطمه است که درباره ماجرای غصب خلافت و مصادره فدک بیان شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده است که نام بیشتر آنها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است.

• تسبیحات فاطمه زهرا(س)، ذکری است که فاطمه از پیامبر(ص) آموخت و فاطمه از فراگیری آن خشنود شد. در منابع شیعه و اهل سنت درباره آموختن تسبیحات به فاطمه گزارش‌های متعددی ذکر شده و آمده است امام علی پس از شنیدن این ذکر، در هیچ شرایطی آن را ترک نکرد.

• نماز حضرت زهرا، نمازهایی است که فاطمه آنها را از پیامبر(ص) یا جبرئیل فراگرفته بود. در برخی از متون روایی و کتاب‌های دعا به این نمازها اشاره شده است.
• اشعار منسوب به فاطمه(س)، که در منابع تاریخی و روایی گزارش شده است. این اشعار از جهت تاریخی مربوط به دو دوره است: دوره پیش از رحلت پیامبر و دوره پس از رحلت ایشان. درباره اشعار فاطمه تک‌‌‌نگاری‌هایی نیز منتشر شده است.

فاطمه در فرهنگ و ادبیات شیعه

شیعیانْ فاطمه(س) را الگوی خود می‌دانند و سیره فاطمه(س) در فرهنگ شیعه و زندگی شیعیان جریان دارد. برخی از نمونه‌های آن عبارت‌اند از:

• مهر السنه: در روایات و متون فقهی شیعه مهریه حضرت فاطمه(س) سنت و الگوی مهریه‌ها قرار گرفته است و در اصطلاح به آن مهرالسنة گفته می‌شود.
• ایام فاطمیه: شیعیان در ایام شهادت فاطمه(س) مراسم عزاداری برپا می‌کنند. در ایران روز شهادت حضرت زهرا مطابق با سوم جمادی‌الثانی تعطیل رسمی است و مراجع تقلید به صورت پیاده‌روی در عزاداری شرکت می‌کنند.
• بازسازی نمادین محله بنی‌هاشم: همزمان با ایام فاطمیه محله بنی‎‌هاشم، قبرستان بقیع، خانه فاطمه به صورت نمادین با سبک قدیمی ساخته می‌شود و بسیاری از مردم از این اماکن بازدید می‌کنند.
• برگزاری تئاتر و تعزیه: در سال‌های اخیر برگزاری تئاتر، تعزیه و نمایش‌های خیابانی با عناوینی نظیر «بانوی آب و آیینه» ، «بانوی غریب‌نشین» از جمله برنامه‌های خاص در ایام سوگواری شهادت فاطمه(س) است.
• روز زن: در ایران سالروز ولادت فاطمه(س) (بیستم جمادی الثانی) روز زن نام‌گذاری شده است. مردم ایران با دادن هدیه به مادرانشان این روز را جشن می‌گیرند.
• نامگذاری دختران: طبق آمار اعلام‌شده در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲، در ایران نام فاطمه و زهرا جزو ده نام نخست برای دختران قرار گرفته است.
• انتساب به فرزندان فاطمه(س): در میان فرقه‌های شیعه، زیدیه معتقدند امامت و رهبری برای کسی است که از فرزندان فاطمه باشد. از این رو زیدیان تنها از کسی به عنوان امام پیروی می‌کردند و حکومت او را بر حق می‌دانستند که از نسل فاطمه(س) باشد. علاوه بر زیدیه فاطمیان نیز که نام حکومتشان برگرفته از فاطمه(س) است نسب خود را به فرزندان فاطمه(س) می‌رساندند.

ادبیات و شعر فاطمی

برخی از شاعران و ادیبان فارسی‌زبان آثاری ادبی درباره فاطمه(س) تألیف و اشعاری درباره وی سروده‌اند. برخی معتقدند قدیمی‌ترین شعر فاطمی به قرن پنجم هجری برمی‌گردد. در دوره معاصر شعر فاطمی در میان شاعران رواج بیشتری داشته است، به طوری که کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی با حضور شاعرانی که در این زمینه شعرهایی سروده‌اند برگزار می‌شود. افزایش اشعار فاطمی سروده‌شده موجب شده برخی از پژوهشگرانِ حوزه ادبیات، شعر فاطمی را یکی از سبک‌های شعر آیینی بدانند که در آن به مقام و سیره فاطمه پرداخته می‌شود. در میان آثار ادبی معاصر می‌توان به کتاب کشتی پهلو گرفته و فاطمه فاطمه است اشاره کرد.

کتابشناسی

نوشتار اصلی: فهرست کتاب‌ها درباره حضرت زهرا سلام‌الله علیها

نگارش درباره فاطمه(س) از سده‌های نخستین هجری مورد توجه مسلمانان به‌ویژه شیعیان قرار داشته است. در یک تقسیم‌بندی، آثاری را که راجع به فاطمه تألیف یا جمع‌آوری شده می‌توان به سه دسته مُسنَدنگاری، مَنقَبَت‌نگاری و زندگینامه‌نویسی تقسیم کرد.

از میان مسندهایی که شیعیان تدوین کرده‌اند می‌توان به عناوین ذیل اشاره کرد:

• «مسند فاطمة الزهراء» اثر عزیزالله عطاردی،
• «مسند فاطمه زهرا» اثر سید حسین شیخ الاسلامی،
• «نهج الحیاة» (فرهنگ سخنان فاطمه) اثر محمد دشتی،
• «مسند فاطمه» اثر مهدی جعفری
• «دلائل الامامة» اثر طبری امامی (کهن‌ترین منبع موجود از مسندنگاری‌های شیعه درباره فاطمه)

و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به چند کتاب زیر اشاره کرد:

• «مناقب فاطمه الزهراء و ولدها» اثر طبری امامی،
• «شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل» اثر سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی،
• «فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران» اثر ناصر مکارم شیرازی و
• «فاطمه زهرا از نظر روایات اهل سنت» اثر محمد واصف .

از میان مسندهای اهل سنت درباره فاطمه(س) می‌توان به «السقیفه و فدک» اثر جوهری بصری، «من روی عن فاطمه من اولادها» اثر ابن‌عقده جارودی و «مسند فاطمه» اثر دارقطنی شافعی و از میان مناقب‌نگاری‌ها می‌توان به «الثغورالباسمة فی فضائل السیدة الفاطمة» اثر جلال‌الدین سیوطی و «اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل» اثر محمد علی مناوی اشاره کرد.

جستارهای وابسته

• مأساة الزهراء (کتاب)
• فاطمیان

مطالعه بیشتر

1. شهیدی، سیدجعفر، زندگانی فاطمه زهرا، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۳.