امداد غیبی

امداد غیبی کمک‌های ویژه خداوند به مؤمنان در شرایط خاص و به شکل غیرعادی است. امداد از سنّت‌های الهی مطرح در قرآن کریم است.کمک خداوند به پیامبر اسلام و مسلمانان در جنگ‌هایی همچون بدر، احد و احزاب، رهایی یوسف(ع) از کامخواهی زلیخا، نجات موسی(ع) از نیروهای فرعون و ... از مصادیقی است که برای امداد غیبی ذکر شده است. از شرایط دریافت امدادغیبی، ایمان، توکل، صبر و تلاش است.

مفهوم‌شناسی

امداد غیبی را کمک‌هایی دانسته‌اند که از عوامل غیبی ناشی می‌شوند^[۱] و دربردارنده تمامی نعمت‌های آشکار و پنهانی است که خداوند بر ما ارزانی داشته است.^[۲] برخی امداد غیبی را فقط شامل کمک‌های ویژه خدا برای مومنان در شرایط خاص می‌دانند که به شکل غیرعادی پدید می‌آید.^[۳] امدادهای غیبی در قرآن به معنای مددهایی است که از غیب سرچشمه می‌گیرد، هر چند باتوجه به معنای لغوی این واژه می‌توان جهان و نظم، حیات و نشاط و همه نعمت‌های موجود در آن را مدد گرفته از عالم غیب و از مصادیق امدادهای غیبی دانست. ^[۴]چنان‌که قرآن، اموال و فرزندان را از امدادهای الهی در زندگی بشر دانسته است در آیه ۶ سوره اسرا آمده است: ثُمَّ رَدَدْنَا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَأَمْدَدْنَاكُم بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَجَعَلْنَاكُمْ أَكْثَرَ نَفِيرًا«بار ديگر شما را بر آنها غلبه داديم و به مال و فرزند مدد كرديم و بر شمارتان افزوديم.»

مرتضی مطهری امدادهای غیبی را همچون رحمت خدا، به دو معنای عام و خاص تقسیم می‌کند: امداد عام شامل تمامی نعمت‌هایی است که خداوند به همه مخلوقاتش اعطا کرده و امداد خاص فقط دربردارنده کمک‌ها و نعمت‌هایی است که خداوند به مومنان در شرایط خاص ارزانی می‌دارد.^[۵]

شباهت و تفاوت امداد غیبی و معجزه

در بیان شباهت امداد غیبی و معجزه گفته‌اند: معمولا هر دو از طریق غیرعادی و عوامل پنهان رخ می‌دهد. در بیان تفاوت آن دو هم گفته شده: امداد غیبی همراه تحدّی و ادعای نبوت نیست و دیگر این که لزوما از طریق پیامبر رخ نمی‌دهد.^[۶]

مصادیق امداد غیبی

مصادیق مختلف تاریخی برای امداد غیبی ذکر شده است:

یوسف(ع) به‌واسطه امداد غیبی و آگاهی از نشانه و برهان روشن خدا، از موقعیتی که زلیخا برای گناه فراهم ساخته بود، نجات یافت.^[۷]
خداوند برای جلوگیری از قتل موسی(ع) توسط فرعون، به مادرش الهام کرد موسی(ع) را به آب انداخته تا به دست فرعون برسد و وقتی فرعونیانْ موسی(ع) را از آب گرفتند، خداوند محبت موسی(ع) را در قلبشان انداخت تا از او مراقبت کنند.^[۸]
وقتی سپاهی به فرماندهی ابرهه برای تخریب کعبه از یمن به سمت مکه حرکت کرد، خداوند با فرستادن پرندگانی کوچک به نام ابابیل آن‌ها را نابود کرد.^[۹]
بعد از تصمیم‌گیری اَشراف مکه در دارالندوه به منظور قتل پیامبر(ص)، عده زيادى شمشيرزن از قبائل مختلف عرب، خانه پيامبر(ص) را شبانه در حلقه محاصره قرار دادند تا صبحگاهان دسته‌جمعى به او حمله كنند و او را در بسترش به قتل برسانند اما خداوند به‌واسطه امداد غیبی و افشای نقشه دشمنان، پیامبر(ص) را نجات داد.^[۱۰] به این شب، «لیلة المبیت» نیز گفته می شود.^[۱۱]
در جنگ بدر خداوند سپاه اسلام را از طریق گروهی از فرشتگان حمایت کرد و ترس بر قلب دشمنان انداخت و برای مدت کوتاهی مسلمانان را به خواب (نُعاس= خواب سبک آرامش‌بخشى) بُرد تا روحشان آرام شود و نهایتاً پیروز گردند.^[۱۲]
در جنگ احد با این که کفار از اشتباه گروهی از مسلمانان استفاده کرده و پیروز شدند و می‌توانستند با حمله به مدینه اسلام را ریشه‌کن سازند، اما بواسطه ترسی که خداوند در قلب آنها ایجاد کرد، از این کار منصرف شده و به مکه بازگشتند.^[۱۳]
در جنگ احزاب، کفار مکه و قبایل اطراف متحد شدند تا با حمله به مدینه، پیامبر(ص) را به قتل برسانند و اسلام را نابود کنند اما خداوند با فرستادن سپاه نامرئی و باد و طوفان -که آن را «باد صَبا» نیز نامیده‌اند^[۱۴]- مسلمانان را یاری نمود تا پیروز شوند.^[۱۵]
در جنگ حنین به سبب مغرور شدن گروهی از سپاه اسلام، ابتدا کفار پیروز شدند اما ناگهان خداوند سَکینه و آرامش را بر قلب مؤمنان نازل کرد تا آنها مجدداً آماده نبرد شده و پیروز شوند.^[۱۶]

همچنین هدایت جهادگران،^[۱۷] امداد رساندن به یاورانِ دین خدا^[۱۸] و نجات پرهیزکاران از مشکلات^[۱۹] که به شکل‌های مختلفی در طول تاریخ اتفاق افتاده، از موارد تحقق امداد غیبی دانسته شده است.^[۲۰]

مطهری اسلام پژوه (درگذشت:۱۳۵۸ش.) وحی را از مصادیق امداد غیبی برشمرده که در موارد ناتوانی علم و عقل و فکر بشر خداوند به وسیله یک عده به نام «پیامبران» بشر را هدایت و راهنمایی می‌کند و از غیب مدد می‌رساند. ^[۲۱]وی هم‌چنان الهامات و اشراقاتی که احیاناً به دانشمندان می‌شود و ناگهان دری از علم به روی آنها گشوده می‌شود و اکتشافی عظیم رخ می‌دهد را نیز از مصادیق امداد غیبی دانسته است.^[۲۲]

شرایط دریافت امداد غیبی

شرط دریافت امداد غیبی

مرتضی مطهری:
زندگی انسان اگر مقرون به حق جویی و حقیقت خواهی و اخلاص و عمل و کوشش باشد مورد حمایت حقیقت قرار میگیرد و از راههایی که بر ما مجهول است دست غیبی ما را تحت عنایت خود قرار میدهد، علاوه بر اینکه یک امر ایمانی است و از لوازم ایمان به تعلیمات انبیاء است، یک حقیقت تجربی و آزمایشی است، البتّه تجربه و آزمایش شخصی و فردی؛ یعنی هر کسی لازم است در عمر خویش چنین کند تا اثر لطف و عنایت پروردگار را در زندگی خود ببیند و چقدر لذّت بخش است معامله با خدا و مشاهده آثار لطف خدا.

^[۲۳]

دریافت امداد غیبی را تابعِ شرایطی از این قبیل دانسته‌اند:^[۲۴]

ایمان: به پیامبران و مومنان وعده داده شده که در دنیا و آخرت، یاری شوند.^[۲۵]
توکل: توکل به خدا سبب شد تا یاری خدا شامل مومنان شود و آنها با این که در جنگ احد شکست خورده بودند اما در همان حال، در غزوه حمراء‌الاسد مقاومت کرده و مانع از حمله کفار به مدینه شدند.^[۲۶]
تقوا: به مومنان وعده داده شده که با تقوا پیشه کردن، از فرقان(روشن‌بینی برای تشخیص حق از باطل) و مغفرت الهی برخوردار می‌شوند^[۲۷] و خداوند گره از مشکلاتشان می‌گشاید و کارها را بر آنها آسان می‌سازد.^[۲۸]
استقامت: استقامت و پایداری مومنان، سبب نزول فرشتگان بر آنها می‌شود در حالی که فرشتگان، مومنان را از خوف و اندوه دور می‌سازند و آنها را به بهشت بشارت می‌دهند.^[۲۹]
جهاد: به مجاهدان^[۳۰] و یاری‌دهندگان دین خدا،^[۳۱] وعده داده شده که مشمول یاری و هدایت ویژه خداوند قرار می‌گیرند.^[۳۲]
صبر: صبوری در راه خدا، سبب دریافت یاری خدا^[۳۳] و نزول ملائکه و حمایتِ معنوی از مومنان می‌شود.^[۳۴]
اخلاص: اخلاص یوسف سبب شد خداوند او را از موقعیتی که زلیخا برای گناه فراهم ساخته بود، نجات دهد.^[۳۵]

در ادبیات

بیدل دهلوی[از ]

درخور رفعِ تعلق عیشْ خرمن ‌کن‌ که شمع

خارِ پا چندان‌ که می‌آرد برون‌ گُل می‌شود

عجزِ طاقت ‌کرد ما را محرمِ امداد غیب

اختیار آنجا که درماند توکل می‌شود

^[۳۶]

کتاب شناسی

امداد های غیبی در زندگی بشر، مجموعه حاضر متضمن پنج گفتار با این عناوین است :خورشید دین هرگز غروب نمی‌کند، امدادهای غیبی در زندگی بشر، رهبری و مدیریت در اسلام، رشد اسلامی و تحلیل فیلمی با عنوان محلل مضمون فیلم درباره ازدواج و طلاق است .مباحث کتاب با استناد بر آیات قرآن تدوین شده است.این کتاب نوشته مرتضی مطهری است که از سوی نشر صدرا در سال ۱۳۷۶ش. منتشر شده است. ^[۳۷]
امدادهای غیبی از نگاه قرآن . پژوهشی درباره مفهوم و اصطلاح امدادهای غیبی از دیدگاه آیات و روایات و اثبات این ادعا که امدادهای غیبی خداوند، تأثیری عمیق در زندگی انسان‎ها دارد که در حالات سخت و مختلف زندگی به کمک و یاری انسان می‏شتابد.این کتاب نوشته محمدحسن ناصحی است که از سوی موسسه بوستان کتاب چاپ ومنتشر شده است. ^[۳۸]
امدادهای غیبی در دفاع مقدس. نقل وقوع تعدادی از امدادهای غیبی الهی در جبهه‌های جنگ عراق و ایران در طول هشت سال از زبان رزمندگان ایرانی و باز شدن گره‌های کور زیادی که به راحتی در عملیات‌های مختلف به روی آنان باز شده و موجبات پیروزی ایشان در آن عملیات‌ها را فراهم نموده است. این کتاب نوشته محمد اصغری نژاد، که درسال ۱۳۹۰ش.در قم از سوی نشر یاقوت منتشر شده است. ^[۳۹]
کتاب امدادهای غیبی، به بررسی مفهوم و ماهیت امداد و ماهیت غیب، هدایت اولیه و ثانویه، امدادهای غیبی در قرآن، امدادهای غیبی و نهج‌البلاغه، امدادهای غیبی در کلام بزرگان و امدادهای غیبی از دیدگاه غرب و...پرداخته است. این کتاب نوشته زهرا میرزایی است که در سال توسط نشرمه ولادت در خراسان رضوی در سال ۱۴۰۰ش. منتشر شده است. ^[۴۰]

جستارهای وابسته

پانویس

↑ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.
↑ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.
↑ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.
↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۴۴.
↑ مطهری، مجموعه آثار: امدادهای غیبی، انتشارات صدرا، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵.
↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۸۲؛ مکارم و دیگران، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۲۷۷؛ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۹-۲۰.
↑ سوره یوسف، آیه۲۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۰-۳۷۴؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، صص۱۲۶-۱۳۰.
↑ سوره طه، آیه۳۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۱۹۸-۲۰۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۸.
↑ سوره فیل، آیات۱-۵؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۳۳۶-۳۳۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۸۲۵.
↑ سوره توبه، آیه۴۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.
↑ سوره انفال، آیه۳۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۴۵-۱۴۷.
↑ سوره انفال، آیه۹-۱۲؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۰۳-۱۰۷.
↑ سوره آل عمران، آیه۱۵۱؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۲۵-۱۲۶، طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۴۳.
↑ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۱۴۳-۱۴۴.
↑ سوره احزاب، آیه۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۲۱۶-۲۱۸.
↑ سوره توبه، آیه۲۶؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۳۳۸ و ۳۴۱.
↑ سوره عنکبوت، آیه۶۹.
↑ سوره محمد، آیه۷.
↑ سوره طلاق، آیه۲.
↑ برای مطالعه بیشتر در این زمینه، رک: ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش؛ درگاه‌زاده، محمد، امدادهای غیبی، ۱۳۸۱ش.
↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۶۴۷.
↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۵۱.
↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۴۸
↑ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ص۱۰۳-۱۱۴.
↑ سوره غافر، آیه۵۱؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۱۲۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۶۴۶.
↑ سوره آل عمران، آیات ۱۷۳-۱۷۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۷۵-۱۷۸.
↑ سوره انفال، آیه۲۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱.
↑ سوره طلاق، آیات۲-۴؛مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۲۳۲-۲۴۴.
↑ سوره فصلت، آیه۳۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۲۶۹-۲۷۱.
↑ سوره عنکبوت، آیه۶۹.
↑ سوره محمد، آیه۷.
↑ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۳۴۸-۳۵۰ و ج۲۱، ص۴۲۵-۴۲۶.
↑ سوره انعام، آیه۳۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۲۱۲.
↑ سوره آل عمران، آیه۱۲۵؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۷۹-۸۰.
↑ سوره یوسف، آیه۲۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۰-۳۷۴؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، صص۱۲۶-۱۳۰.
↑ بیدل دهلوی،دیوان اشعار،۱۳۸۴ش، ج۱، ص۶۰۲.
↑ خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/32edc32c-2636-4650-bda5-f515dda734ad
↑ خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/3a479e1b-73f2-4b41-96b9-2be4d09efcee
↑ خانه کتاب و ادبیات ایران،https://ketab.ir/book/2dabe994-aff9-4e6e-97de-f37dce1ce411
↑ خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/0ee3791f-7938-439a-93db-abd3cabdf987

منابع

قرآن
ابن منظور، لسان العرب، داراحیاءالتراث، ۱۴۰۸ق.
درگاه‌زاده، محمد، امدادهای غیبی، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۱ش.
سیوطی، جلال الدین، الدرر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار: امدادهای غیبی، انتشارات صدرا، [بیتا].
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ناشر : صدرا، ۱۳۸۹ش، بی جا.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، پیام قرآن، انتشارات مدرسه امام علی بی ابی طالب(علیه السلام)، ۱۳۷۴ش.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
ناصحی، محمدحسن، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.

[1] ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.

[2] ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.

[3] ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۷.

[4] مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۴۴.

[5] مطهری، مجموعه آثار: امدادهای غیبی، انتشارات صدرا، ج۳، ص۳۴۴-۳۴۵.

[6] طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۸۲؛ مکارم و دیگران، پیام قرآن، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۲۷۷؛ ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۹-۲۰.

[7] سوره یوسف، آیه۲۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۰-۳۷۴؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، صص۱۲۶-۱۳۰.

[8] سوره طه، آیه۳۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۱۹۸-۲۰۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۷، ص۱۸.

[9] سوره فیل، آیات۱-۵؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۷، ص۳۳۶-۳۳۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۸۲۵.

[10] سوره توبه، آیه۴۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.

[11] سوره انفال، آیه۳۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۴۵-۱۴۷.

[12] سوره انفال، آیه۹-۱۲؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۰۳-۱۰۷.

[13] سوره آل عمران، آیه۱۵۱؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۲۵-۱۲۶، طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۴۳.

[14] قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۴، ص۱۴۳-۱۴۴.

[15] سوره احزاب، آیه۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۷، ص۲۱۶-۲۱۸.

[16] سوره توبه، آیه۲۶؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۳۳۸ و ۳۴۱.

[17] سوره عنکبوت، آیه۶۹.

[18] سوره محمد، آیه۷.

[19] سوره طلاق، آیه۲.

[20] برای مطالعه بیشتر در این زمینه، رک: ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ۱۳۸۷ش؛ درگاه‌زاده، محمد، امدادهای غیبی، ۱۳۸۱ش.

[21] مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۶۴۷.

[22] مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۵۱.

[23] مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۳۴۸

[24] ناصحی، امدادهای غیبی از نگاه قرآن، ص۱۰۳-۱۱۴.

[25] سوره غافر، آیه۵۱؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۱۲۷؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۶۴۶.

[26] سوره آل عمران، آیات ۱۷۳-۱۷۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۷۵-۱۷۸.

[27] سوره انفال، آیه۲۹؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۴۰-۱۴۱.

[28] سوره طلاق، آیات۲-۴؛مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۲۳۲-۲۴۴.

[29] سوره فصلت، آیه۳۰؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۲۶۹-۲۷۱.

[30] سوره عنکبوت، آیه۶۹.

[31] سوره محمد، آیه۷.

[32] مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۳۴۸-۳۵۰ و ج۲۱، ص۴۲۵-۴۲۶.

[33] سوره انعام، آیه۳۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۲۱۲.

[34] سوره آل عمران، آیه۱۲۵؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۷۹-۸۰.

[35] سوره یوسف، آیه۲۴؛ مکارم و دیگران، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۳۷۰-۳۷۴؛ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، صص۱۲۶-۱۳۰.

[36] بیدل دهلوی،دیوان اشعار،۱۳۸۴ش، ج۱، ص۶۰۲.

[37] خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/32edc32c-2636-4650-bda5-f515dda734ad

[38] خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/3a479e1b-73f2-4b41-96b9-2be4d09efcee

[39] خانه کتاب و ادبیات ایران،https://ketab.ir/book/2dabe994-aff9-4e6e-97de-f37dce1ce411

[40] خانه کتاب وادبیات ایران،https://ketab.ir/book/0ee3791f-7938-439a-93db-abd3cabdf987

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

ن ب و عالم غیب
عوالم	برهوت • برزخ • ملکوت • جبروت • لاهوت • ناسوت • معاد • عالم ذر • عالم مثال • آخرت • عالم امر • عالم غیب
مکان	قیامت • بهشت • جهنم • عرش • رضوان • هفت آسمان • بیت المعمور • برهوت • بهشت آدم • حوض کوثر • صحرای محشر
فرشتگان	جبرئیل • عزرائیل • اسرافیل • میکائیل • روح القدس • فطرس • مالک • خازن • هاروت و ماروت • رقیب و عتید • نکیر و منکر
جنیان	شیطان • ابلیس • زعفر جنی • خَنّاس • مارد • ام الصبیان • عفریت
سایر	لوح محفوظ • لوح محو و اثبات • کرسی • قلم • عهد الست • کتاب مبین • امام مبین • شب اول قبر • بدن برزخی • حیات برزخی • امداد غیبی • ارتباط با ارواح • تجربه‌ نزدیک به مرگ
بهشت • عارفان شیعه • قیامت