نماز

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه

نماز مهم‌ترین عمل عبادی مسلمانان که مشتمل بر اذکار و حرکات خاصی است. در روایات از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی دیگر اعمال» یاد شده است. نماز احکام و آداب خاصی دارد؛ از جمله اینکه باید با وضو و رو به قبله خوانده شود. همچنین به دو شکل فُرادا و جماعت خوانده می‌شود و به جماعت‌خواندن آن توصیه شده است.

نمازها به واجب و مستحب تقسیم می‌شوند: نمازهای واجب عبارت‌اند از: نمازهای یومیه، نماز آیات، نماز طواف، نماز میت، نماز قضای والدین و نمازی که به سبب نذر، عهد و قسم واجب شده است. نافله‌های یومیه و نماز شب هم از نمازهای مستحب‌اند.

در روایات، برای ترک و سهل‌انگاری در نماز پیامدهایی ذکر شده است که از جملهٔ آنها محرومیت از شفاعت اهل‌بیت است. به تأخیر انداختن نماز از اول وقت و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع از مصادیق سبک‌شمردن نماز شمرده شده‌اند. همچنین یاد خدا، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، جلوگیری از فساد از حکمت‌های وجوب آن ذکر شده است.

نماز در ادیان دیگر نیز وجود دارد؛ هرچند که شیوه آن بر حسب شریعت‌ها متفاوت است.

جایگاه و اهمیت

نماز، عمل عبادی مسلمانان است که در قرآن ۹۸ بار[۱] از آن یاد شده است.[۲] بنا بر آیات قرآن، نماز عامل بازدارنده از گناه،[۳] وسیلۀ رستگاری،[۴] یاری‌کننده انسان در مشکلات[۵] و از سفارش‌های مهم خدا به پیامبران[۶] و از دغدغه‌های پیامبران به‌ویژه درباره خانواده‌شان[۷] است.

نماز از ضروریات دین اسلام[۸] و عبادتی است که به‌فتوای فقیهان در هیچ حالی نباید ترک شود [۹] و ترک آن از گناهان کبیره[۱۰] و نشانه کفر و نفاق[۱۱] دانسته شده است. در کتاب‌های وسایل‌الشیعه و مُستَدرَک بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در موضوع نماز نقل شده است.[۱۲] در کتاب‌های فقهی هم بخشی با عنوان کتاب‌الصلاة هست که به احکام و آداب نماز اختصاص دارد.[۱۳]

درباره نماز آثاری به صورت مستقل نیز منتشر شده است که آمار آنها را تا سال ۱۳۷۶ش، حدود دو هزار کتاب و رساله و نیز صدها غزل و قصیده گفته‌اند.[۱۴] تا سال ۲۰۱۹م در جهان، حدود سه میلیون ششصد هزار مسجد برای نمازخواندن احداث شده است.[۱۵] همچنین در اماکن عمومی و جاده‌ها، مکانی به خواندن نماز اختصاص دارد که به آن نمازخانه می‌گویند.[نیازمند منبع]

به گفته محمدی ری‌شهری (درگذشت ۱۴۰۱ش) حدیث‌پژوه شیعه، نماز در اوایل بعثت و در مکه واجب شده است.[۱۶] بر پایه روایتی که در بحارالانوار نقل شده است، پیامبر(ص)، یک روز پس از بعثت، با امام علی(ع)، حضرت خدیجه و دیگران نماز خوانده است.[۱۷]

تعابیر به کار رفته در روایات درباره نماز

خوشنویسی حدیث الصَّلوَةُ عِمَادُ الدِّين، به‌خط عبدالرحیم کهیا، ثلث‌نویس اهل ترکیه[نیازمند منبع]

شیوه خواندن نماز

رکعت اول

حالت قرارگرفتن بدن در رکوع

ابتدا وضو می‌گیریم. سپس رو به قبله می‌ایستیم و نیت می‌کنیم. بعد، تکبیرةالاِحرام می‌گوییم؛ یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا می‌بریم و می‌گوییم: «اَللهُ اَکبَر». پس از آن، سوره حمد و سپس سوره دیگری می‌خوانیم. بعد از این، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم و سر از رکوع برمی‌داریم و می‌ایستیم و سپس به سجده می‌رویم. در سجده ذکر سجده را می‌گوییم. سپس روی دو زانو می‌نشینیم و دوباره به سجده می‌رویم و ذکر سجده را می‌خوانیم.[۳۲] ذکر رکوع «سُبحانَ رَبّیَ العظیمِ و بِحَمدِه» و ذکر سجده «سُبحانَ رَبّیَ الاَعلیٰ وَ بِحَمدِه» یا گفتن سه بار «سبحانَ‌الله» در هر کدام از رکوع و سجده است.[۳۳]

رکعت دوم

حالت قرار گرفتن بدن در سجده

بعد از سجدۀ دوم می‌ایستیم و مانند رکعت اول، سوره حمد و سوره دیگری می‌خوانیم. سپس قنوت خوانده می‌شود. در قنوت، کف دست‌ها را رو به آسمان می‌کنیم و دعای قنوت را می‌خوانیم. پس از قنوت، به رکوع می‌رویم و ذکر رکوع را می‌گوییم. بعد از رکوع می‌ایستیم و مانند رکعت اول، دو سجده به جا می‌آوریم.[۳۴] در قنوت دعای «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار»[یادداشت ۱] یا دعا یا ذکر دیگری خوانده می‌شود.

تشهد

حالت قرارگرفتن بدن در تشهد و سلام نماز

بعد از سجده دوم، روی دو زانو می‌نشینیم و تشهد («اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ الله وَحْدَهُ لاشَرِیكَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد)[یادداشت ۲] را می‌خوانیم.[۳۵]

سلامِ نماز

در نماز دورکعتی، پس از تشهد، سلام نماز («اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ الله الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَکاتُهُ)[یادداشت ۳] خوانده می‌شود و نماز پایان می‌یابد.[۳۶]

رکعت‌های سوم و چهارم

پس از خواندن تشهد می‌ایستیم و سه مرتبه تسبیحات اربعه (سُبْحانَ الله وَ الْحَمْدُ لِله وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ الله أكْبَر)[یادداشت ۴] را می‌خوانیم و بعد از آن، به رکوع و سجده می‌رویم. در نماز سه‌رکعتی، بعد از سجده دومِ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود. در نماز چهاررکعتی، بعد از سجده دومِ رکعتِ سوم، دوباره می‌ایستیم و بعد از تسبیحات اربعه، به رکوع می‌رویم و دو سجده انجام می‌دهیم و تشهد و سلام می‌خوانیم.[۳۷]

احکام و آداب نماز

واجبات نماز

تصویری از مُهر نماز که شیعیان معمولاً به هنگام سجده، پیشانی خود را بر آن قرار می‌دهند.
آموزش نماز در کتاب هدیه‌های آسمان پایه دوم دبستان در ایران

واجبات نماز اجزای اصلی نمازند که بنا بر نظر مشهور فقیهان، عبارت‌اند از: نیت، قیام (ایستادن)، تکبیرةالاحرام، رکوع، سجده، قرائت حمد و یک سوره، ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، تشهد، سلام، ترتیب و موالات (یعنی پی‌درپی بودن اجزای نماز).[۳۸] واجبات نماز به واجبات رُکنی و غیررکنی تقسیم می‌شوند: پنج واجب اول، ارکان نمازند که اگر از روی عمد یا به‌اشتباه، کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود. شش تای دیگر واجبات غیررکنی‌اند که فقط کم یا زیادکردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌شود.[۳۹]

مبطلات نماز

نماز با یکی از موارد زیر باطل می شود:

  • سرزدن حدث اکبر (چیزی که موجب غُسل می‌شود) یا اصغر (چیزی که وضو را باطل می‌کند)؛
  • برگرداندن رو از قبله؛
  • سخن گفتن عمدی؛
  • خندهٔ باصدا و عمدی؛
  • تَکَتُّف: گذاشتن دست‌ها بر روی هم؛
  • گریه عمدی و با صدای بلند برای کارهای دنیایی؛[۴۰]
  • آمین گفتن پس از پایان سوره حمد؛
  • کاری که صورت نماز را برهم می‌زند؛ مانند بالا و پایین پریدن و دست زدن؛
  • خوردن و آشامیدن؛
  • شک کردن در تعداد رکعت خوانده‌شده در نمازهای دورکعتی و سه‌رکعتی یا دو رکعتِ اول نمازهای چهاررکعتی؛
  • کم یا زیاد کردن عمدی یا سهوی واجبات رکنی یا کم و زیاد کردن عمدی واجبات غیررکنی.[۴۱]

سایر احکام

نماز جماعت به امامت آیت‌الله مرعشی نجفی در حرم حضرت معصومه(س)
  • وضو: واجب است برای نمازهای واجب، وضو گرفته شود.[۴۲] در مواردی به جای وضو، باید تیمم کرد؛ مانند پیدا نکردن آب، ضرر داشتن آب و تنگی وقت.[۴۳]
  • مکان نمازگزار: برای مکان نمازگزار چند شرط بیان شده است؛ از جمله اینکه مباح باشد (غصبی نباشد)، بی‌حرکت باشد، نجس نباشد، و جای پیشانی از جای زانوها بیش از چهار انگشت بالاتر یا پایین‌تر نباشد.[۴۴]
  • لباس نمازگزار: مرد باید عورتین و زن باید تمام بدن را بپوشاند؛ ولی پوشاندن گردی صورت و دست‌ها و پاها تا مچ لازم نیست.[۴۵]
  • نماز باید رو به قبله (کعبه) خوانده شود.[۴۶]
  • نماز شکسته: مسافر باید نمازهای چهاررکعتی را دورکعتی بخواند.[۴۷] برای تحقق سفر شرعی، شرایطی لازم است؛ از جمله اینکه مجموع رفت و برگشت سفر حداقل هشت فرسخ شرعی (بین ۴۰ تا ۴۵ کیلومتر) باشد.[۴۸]

آداب نماز

آداب و مستحباتی برای نماز بیان شده است که برخی به این شرح‌اند: خواندن نماز در اول وقت، زینت کردن خود به هنگام نماز، خواندن نماز در مسجد و به جماعت، دعاکردن در آغاز نماز، حضور قلب و خشوع.[۴۹] پس از نماز نیز اعمالی وارد شده است که به آنها تعقیبات گفته می‌شود؛ مثل خواندن آیت‌الکرسی، گفتن ذکر تسبیحات حضرت زهرا(س) و سجده شکر.[۵۰] برخی از این اعمال در مفاتیح‌الجنان نیز آمده است.[۵۱]

نمازهای واجب و مستحب

دست‌خط سید علی قاضی طباطبایی: «اگر نماز را تَحَفُّظ کردید، همه چیزتان محفوظ می‌ماند.»

نمازهای واجب نمازهایی‌اند که خواندن آنها واجب است و در صورت نخواندنشان در زمان مشخص، قضای آنها واجب می‌شود. این نمازها عبارت‌اند از:

  1. نمازهای روزانه: هفده رکعت‌اند و در اوقات پنج‌گانه (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) خوانده و به همین نام‌ها شناخته می‌شوند؛
  2. نماز آیات: نمازی است که خواندن آن هنگام رخ‌دادن برخی حوادث طبیعی مانند زلزله، خورشیدگرفتگی (کسوف) و ماه‌گرفتگی (خسوف) واجب می‌شود؛
  3. نماز مَیّت: نمازی است که پیش از دفن، بر جنازۀ مسلمان خوانده شود و دفن میت مسلمان بدون خواندن آن جایز نیست؛
  4. نماز طواف: نمازی است که پس از طواف کعبه خوانده می‌شود؛
  5. نماز قضای والدین بر پسر بزرگ‌تر؛
  6. نماز‌ی که به واسطه نذر، قسم و عهد واجب می‌شود.[۵۲]

نمازهای مستحب

نمازهای مستحب یا نَوَافِل، نمازهایی‌اند که خواندنشان واجب نیست؛ با این حال به خواندن آنها توصیه شده است؛ مانند نافله‌های روزانه و نماز شب.[۵۳] نمازهای مستحب، به جز نماز وِتر، همگی دورکعتی هستند.[۵۴]

پیامدهای سهل‌انگاری در نماز

«إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاة؛ شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد»

شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.

«مَن اَحسَنَ صَلاتَه حتّى تَراها الناس، وَ أساءَها حينَ يَخلو، فَتِلکَ استهانة؛ کسی که در مقابل مردم، با دقت و در خلوت، بدون دقت نماز گزارَد به نماز بی‌اعتنایی کرده است.»

نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۶.

  • محروم ماندن از شفاعت اهل‌بیت:[۵۵] بنا بر روایتی که ابوبصیر نقل کرده است، امام صادق(ع) زمانی که در حال احتضار بود، بستگان خود را فراخواند و گفت: «شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نمی‌رسد.»[۵۶]
  • ابتلا به خصلت‌های پانزده‌گانه: بنا به روایتی که از پیامبر خطاب به حضرت فاطمه(س) نقل شده است، کسی که نماز را سبک بشمارد خداوند او را به پانزده خصلت مبتلا می‌کند.[۵۷]
  1. بی‌برکت شدن عمر؛
  2. بی‌برکت شدن مال؛
  3. بی‌نورشدن چهره؛
  4. پاداش نداشتن اعمال؛
  5. مستجاب نشدن دعایش؛
  6. بهره‌نبردن از دعای دیگران؛
  7. مرگ با خواری؛
  8. گرسنه مردن؛
  9. تشنه مردن، به گونه‌ای که هرچه آب بنوشد عطشش برطرف نمی‌شود؛
  10. فرشته‌ای در قبر او را زجر می‌دهد؛
  11. تاریکی قبر؛
  12. فشار قبر؛
  13. در قیامت، فرشته‌ای او را به صورت می‌کِشد و خلایق نگاه می‌کنند؛
  14. محاسبه سخت در قیامت؛
  15. خدا به او نظر رحمت نمی‌کند و عذابی دردناک خواهد داشت.[۵۸]

به تأخیرانداختن خواندن نماز از اول وقت بدون عذر[۵۹] و خواندن نماز بدون خضوع و خشوع را از مصادیق سبک‌شمردن نماز می‌دانند.[۶۰]

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: تارک الصلاة

تفاوت نماز در مذهب شیعه و مذاهب اهل‌سنت

تفاوت‌هایی در نماز بین شیعه و مذاهب اهل‌سنت وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

عنوان شیعه مالکی شافعی حنفی حنبلی
خواندن سوره حمد در رکعت‌های اول و دوم واجب است. در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است. در تمام رکعات نمازهای واجب و مستحب، واجب است. در رکعت‌های اول و دوم واجب است. در تمام رکعات واجب است.[۶۱]
گفتن بسم الله اول سوره جزو سوره است و گفتنش واجب. نگفتن آن مستحب است. جزو سوره است و گفتنش واجب. نگفتنش جایز است. جزو سوره است و گفتنش واجب.[۶۲]
قنوت در تمام نمازها مستحب است. فقط در نماز صبح جایز است. فقط در نماز صبح جایز است. فقط در نماز وتر جایز است. فقط در نماز وتر جایز است.[۶۳]
جَهر و اِخفات (بلند و آرام خواندن برخی اجزای نماز) جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است. جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، مستحب است. جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است. جهر و اخفات در هیچ‌یک از نمازها، واجب یا مستحب نیست. جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء لازم است.[۶۴]
تَکَتُّف حرام و به نظر مشهور نماز را باطل می‌کند. جایز است، نه واجب و نه مستحب. مستحب و سنت است. مستحب و سنت است. مستحب و سنت است.[۶۵]
گفتن آمین پس از قرائت سوره حمد حرام است و نماز را باطل می‌کند. مستحب است. مستحب است. مستحب است. مستحب است.[۶۶]
رکوع و طمأنینه خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد، لازم و طمأنینه در رکوع واجب است. خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است. خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه در رکوع واجب است. صِرف خم شدن کفایت می‌کند و طمأنینه لازم نیست. خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم و طمأنینه در رکوع واجب است.[۶۷]
ذکر رکوع واجب است. واجب نیست و مستحب است. واجب نیست و مستحب است. واجب نیست و مستحب است. واجب است.[۶۸]
قیام بعد از رکوع واجب است. واجب است. واجب است. واجب نیست. واجب است.[۶۹]
اعضای سجده هنگام سجده، پیشانی و کف دو دست و زانوها و دو انگشت شست پا باید بر روی زمین قرار بگیرد. لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است. لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است. لازم است پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضا مستحب است. هفت عضو به‌همراه بینی لازم است بر روی زمین قرار بگیرد.[۷۰]
طمأنینه در سجده لازم است. لازم است. لازم است. لازم نیست. لازم است.[۷۱]
ذکر در سجده واجب است. مستحب است. مستحب است. مستحب است. مستحب است.[۷۲]
تشهد وسط و انتهای نماز، واجب است. وسط و انتهای نماز، مستحب است. وسط نماز، مستحب و انتهای نماز واجب است. تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است. تشهد وسط و انتهای نماز واجب است.[۷۳]
سلام نماز به‌فتوای مشهور میان متأخرین واجب است. واجب است. واجب است. مستحب است. واجب است.[۷۴]
شک در عدد رکعات نماز در شکِ بعد از رکعت دوم در نماز چهاررکعتی، بنا را بر بیشتر می‌گذاریم و نماز احتیاط می‌خوانیم. در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم در نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم. در نمازهای واجب، اگر اولین بار در عمرمان پیش آمده که شک می‌کنیم، نماز را از اول می‌خوانیم و در دفعات بعدی، بنا را بر کمتر می‌گذاریم. در تمام نمازهای واجب، بنا را بر کمتر می‌گذاریم و نماز را ادامه می‌دهیم.[۷۵]
نماز مسافر نمازهای چهاررکعتی باید شکسته (دورکعتی) خوانده شود. بین شکسته و کامل مخیریم. بین شکسته و کامل مخیریم. باید شکسته بخوانیم. بین شکسته و کامل مخیریم.[۷۶]
جمع بین دو نماز جایز است. در حال سفر جایز است. در حال سفر جایز است. جایز نیست. در حال سفر جایز است.[۷۷]

حکمت وجوب نماز

«وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ؛ و نماز را به جای آر، که همانا نماز است که از هر کار زشت و منکر بازمی‌دارد.»

سوره عنکبوت، آیه ۴۵.

در روایتی که از امام رضا(ع) نقل شده است، فلسفه وجوب نماز اقرار به ربوبیت پروردگار، مبارزه با شرک و بت‌پرستی، اظهار تَذَلّل بنده در برابر عظمت خدا، غفلت‌زدایی، یاد خدا، جلوگیری از فساد و گناه و سرکشی و... بیان شده است.[۷۸] در تفسیر نمونه نیز تقویت روح انضباط، دعوت به پاکسازی، پرورش فضایل اخلاقی، ارزش‌دهی به دیگر اعمال و آمرزش گناهان از حکمت‌های وجوب نماز شمرده شده است.[۷۹]

همچنین در آیه «وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي»[۸۰] هدف از نماز یاد خدا بیان شده است.[۸۱] از حضرت فاطمه(س) نقل شده است که خدا نماز را واجب کرد تا بندگان از تکبر دور باشند.[۸۲] در نهج‌البلاغه نیز آمده است که نماز، خودبینی و کِبر را در هم می‌شکند.[۸۳]

نماز در ادیان دیگر

نماز در تمام شریعت‌ها وجود داشته است؛ هرچند که شیوه ادای آن متفاوت بوده است.[۸۴] نماز در یهودیت «تِفیلا» و به صورت جمع، «تفیلیم» یا «تفیلوت» خوانده می‌شود و احکام آن در «سیدور» یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است.[نیازمند منبع] در مقاله «بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی» آمده است: در یهودیت معمولاً در هر روز، سه نماز خوانده می‌شود. در روز شَبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه‌کار نماز دیگری به نام موساف می‌خوانند.[۸۵]

نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاصِ تثلیث (پسر یا روح‌ُالقُدُس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی، نماز به صورت‌های مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش‌سرایی) باشد، مانند مراسم عِشای رَبّانی یا به صورت فُردا برگزار شود.[۸۶]

کتاب‌شناسی

کتاب آداب الصلاة تألیف امام خمینی

درباره نماز آثاری به زبان‌های مختلف تألیف و ترجمه شده است.[۸۷] برخی از آنها عبارت‌اند از:

  • آداب نماز، نوشته امام خمینی: این کتاب آداب قلبی و اسرار معنوی نماز را بیان می‌کند و دارای دو مقدمه است که نویسنده خطاب به فرزندان خود نوشته است.
  • اسرار الصلوة اثر میرزا جواد ملکی تبریزی: کتابی است در تهذیب و حضورقلب و شناخت نماز.
  • اسرار نماز، تألیف امام خمینی: تفسیری عرفانی نماز است، از اذان تا تشهد و سلام.
  • الصَّلاةُ فی الکتابِ و السُّنة، نوشته محمد محمدی ری‌شهری: این کتاب آیات قرآن و احادیث شیعه و سنی درباره لزوم نماز، حکمت نماز، نماز پیش از اسلام، برتری نماز، ویژگی نماز، اوقات نماز، آداب نماز و... را در بر دارد.
  • رازهای نماز، تألیف عبدالله جوادی آملی: نگاهی فلسفی است به نماز و احکام آن.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. نوروزی، مقدمه‌ای بر فلسفه نماز، انتشارات یادآوران، ص۱۱۶.
  2. برای نمونه نگاه کنید به سوره حج، آیه ۴۱؛ سوره بقره، آیه ۳؛ سوره نساء۱۰۳و۱۶۲؛ سوره مائده۶؛ سوره انفال آیات ۲،۳و۴؛ سوره ابراهیم آیه۳۱؛ سوره مومنون آیه ۲؛ سوره نمل آیات ۲و۳.
  3. سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
  4. سوره اعلی، آیه ۱۵و۱۴.
  5. سوره بقره، آیه ۴۵.
  6. برای نمونه نگاه کنید به سوره مریم، آیه ۳۱.
  7. نگاه کنید به سوره مریم، آیه ۵۵.
  8. وزیری‌فرد، «بررسی انکار ضروری دین و آثار آن در فقه»، ص۱۸۳.
  9. مدرسی، احکام مقدمات نماز، ۱۳۸۷ش، ص۶۱.
  10. طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۱۶۸.
  11. پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۹.
  12. نگاه کنید به حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۶ تا ج۸، ص۵۳۹؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۵ تا ج۶، ص۵۴۸.
  13. برای نمونه نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۷، ص۲ به بعد.
  14. صحتی سردرودی، «کتاب‌شناسی گزینشی و توصیفی نماز»، ص۴۲.
  15. «كم عدد المساجد في العالم»، اکبر موقع عربی بالعالم.
  16. محمدی ری‌شهری، شناخت‌نامه نماز، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۵۸.
  17. نگاه کنید به مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۱۷۹-۱۸۰.
  18. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۲۷.
  19. متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ح۱۸۸۵۱.
  20. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۸.
  21. مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۶، ۱۷، ۲۲۰ و۲۸۳.
  22. قطب راوندی، شهاب الاخبار، ۱۳۸۸ش، ص۵۹.
  23. ابن‌شعبه، تحف العقول، ‌۱۳۶۳ش، ص۴۵۵.
  24. پاینده، نهج الفصاحه، ‌‌۱۳۸۷ش، حدیث ۱۵۸۸.
  25. صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۰۳.
  26. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۲، ص۲۳۲.
  27. متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ص۲۹۱.
  28. آمدی، غررالحکم، دانشگاه تهران، ص۵۶.
  29. ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ‌۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۴۸.
  30. آمدی، غرر الحکم، دانشگاه تهران، ج۲ ص۱۶۶.
  31. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۲، ص۲۳۲.
  32. نگاه کنید به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، هدیه‌های آسمان، ۱۴۰۱ش، ص۵۳-۵۴.
  33. خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۸۷ش، ص۱۶۱-۱۶۳.
  34. نگاه کنید به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، هدیه‌های آسمانی، ۱۴۰۱ش، ص۵۴-۵۵.
  35. نگاه کنید به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، هدیه‌های آسمانی، ۱۴۰۱ش، ص۵۵.
  36. نگاه کنید به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، هدیه‌های آسمانی، ۱۴۰۱ش، ص۵۵.
  37. ملک‌پورافشار، آموزش نماز و وضو، ۱۳۹۶ش، ص۱۰-۱۱.
  38. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳.
  39. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳.
  40. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵-۲۹؛ بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۱۴-۶۲۷.
  41. بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۲۸-۶۳۰.
  42. بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۸۵.
  43. بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۶۵.
  44. نگاه کنید به: طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۶۲-۳۸۵.
  45. خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۴۱و۴۴۲.
  46. بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل مراجع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۱.
  47. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۴۱۴.
  48. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۴۱۴.
  49. نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، الصلاة فی الکتاب و السنة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹-۶۳.
  50. نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، الصلاة فی الکتاب و السنة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۴.
  51. نگاه کنید به قمی، مفاتیح الجنان، بخش تعقیبات نماز، ص۱۲-۱۹.
  52. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴.
  53. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴-۲۴۵.
  54. طباطبایی یزدی، العروة الوثقی (محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۶.
  55. شیخ صدوق من لایحضره الفقیه،‌۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۶.
  56. شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۴۸۴.
  57. ابن‌طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
  58. ابن‌طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۲۲.
  59. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۰، ص۶.
  60. «سبک شمردن نماز»، خبرگزاری حوزه.
  61. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۰۹.
  62. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۰.
  63. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۰.
  64. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۰.
  65. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۰.
  66. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۰-۱۱۱.
  67. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۱.
  68. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۱.
  69. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۱.
  70. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۲.
  71. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۲.
  72. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۲.
  73. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۲و۱۱۳.
  74. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۴.
  75. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۱۴.
  76. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۳۹.
  77. مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ۱۴۲۱ق، ج‌۱، ص۱۴۲.
  78. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴.
  79. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۶، ص۲۹۰-۲۹۴.
  80. سوره طه، آیه۱۴.
  81. نگاه کنید به مطهری، «فلسفه عبادت»، ص۱۵-۱۷.
  82. طبرسی، الاحتجاج،‌ ۱۴۰۳ق، ج۱،‌ ص۱۰۷.
  83. نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، کلمات قصار ۲۵۲، ص۵۱۲.
  84. راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۴۹۱.
  85. باقریان، «بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی»، ص۲۱۹.
  86. نگاه کنید به: فاطمه، «نگاهی به اشکال مختلف نماز در برخی ادیان الهی».
  87. نگاه کنید به «کتابشناسی نماز»، ص۵۷و۵۸.

یادداشت

  1. خدایا در دنیا به ما خیر ونیکی عطا کن و در آخرت نیز به ما خیر و نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش نجات بده.
  2. بر این حقیقت گواهی می‌دهم جز الله معبودی شایسته پرستش نیست و گواهی می‌دهم که محمَد بنده و پیامبر خداست. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست.
  3. درود بر تو ای پیامبر، و رحمت و برکات خدا بر تو باد. درود بر ما و بر بندگان شایسته خدا باد. درود بر شما و رحمت خدا برشما باد.
  4. خداوند پاک و منزه است و حمد و ستایش مخصوص اوست. معبودی جز او نبوده و بر همه چیز برتری دارد.

منابع

  • آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دانشگاه تهران.
  • ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۶ش.
  • ابن‌شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
  • ابن‌طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل‏، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۶ق.
  • امام خمینی، توضیح المسائل‏، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، تهران‏، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
  • باقریان، لعیا، «بررسی چگونگی نماز در ادیان الهی»، دو فصلنامه معارف فقه علوی،«ویژه نامه همایش ملی نماز، تعالی فردی و اجتماعی»، سال چهارم اردیبهشت ۱۳۹۷ش.
  • بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، رساله توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
  • پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(ص))، دارالعلم، ۱۳۸۷ش.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داوودی، بیروت‌ـ‌دمشق، دار القلم - الدار الشامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش، هدیه‌های آسمان (تعلیم و تربیت اسلامی) دوم دبستان، تهران، شرکت افست، چاپ یازدهم، ۱۴۰۱ش.
  • «سبک شمردن نماز»، خبرگزاری حوزه، مشاهده: ۱۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، خصال صدوق، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، نشر صدوق، ۱۳۶۷ش.
  • صحتی سردرودی، محمد، «کتاب‌شناسی گزینشی و توصیفی نماز»، پاسدار اسلام، ش۱۸۹، شهریور ۱۳۷۶ش.
  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی(محشی)، تحقیق و تصحیح احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
  • طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
  • طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
  • فاطمه، نصرت، «نگاهی به اشکال مختلف نماز در برخی ادیان الهی».
  • قطب راوندی، سعید بن هبة الله، شهاب الاخبار، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۸ش.
  • قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، قم،اسوه، بی‌تا.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
  • «کتابشناسی نماز؛ معرفی و نقد»، گلستان قرآن، شماره ۷۹، شهريور ۱۳۸۰ش.
  • متقی هندی، علی بن حسام الدین، کنزالعمال، دائرة المعارف العثمانیة، بعاصمة حیدرآباد، ۱۳۶۴ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
  • مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه‏، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، الصلاة فی الکتاب و السنة، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت‌نامه نماز، مؤسسه علمی و فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۲ش.
  • مدرسی، سید محمدتقی، احکام مقدمات نماز، قم، انتشارات محبان الحسین(ع)، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
  • مطهری، مرتضی، «فلسفه عبادت»، در فصلنامه تماشاگه راز، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۱ش.
  • مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت، دار التیار الجدید‌ـ‌دار الجواد، چاپ دهم، ۱۴۲۱ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه‌، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
  • ملک‌پور افشار، ابراهیم، آموزش نماز و وضو، انتشارات پورافشار، قم، چاپ نوزدهم، ۱۳۹۶ش.
  • نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق و تصحیح عباس قواچانی و علی آخوندی، بیروت، دار اِحیاءالتراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
  • نوروزی، محمدمسعود، مقدمه‌ای بر فلسفه نماز، انتشارات بین‌المللی یادآوران.
  • نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
  • نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • وزیری‌فرد، محمدجواد، «بررسی انکار ضروری دین و آثار آن در فقه»، در دو فصلنامه علامه، شماره ۳۹، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش.

پیوند به بیرون