تفسیر الحبری (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حسین بن حکم حبری |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه آل البیت |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۸ق |
تفسیرُ الحِبَری، تفسیر روایی و تفسیر کلامی، اثر ابوعبدالله حسین بن حکم حبری کوفی، عالم زیدی مذهب که در قرن سوم هجری قمری تألیف شده است. حبری در تفسیر خود به آیاتی پرداخته که در شأن حضرت علی(ع) نازل شده است. این اثر در میان عالمان و نویسندگان متأخر دارای شهرت چندانی نبوده است.
درباره مؤلف
ابو عبدالله حسین بن حکم بن مسلم کوفی حبری، مفسر،محدث و فقیه عصر خویش بوده است. او شیعی مسلک و زیدی‌مذهب بوده است. حافظ صارم‌الدین در طبقات زیدیه وی را ستوده و گفته که کسی بر او قدح و طعنی وارد نکرده است. حسین بن حکم حبری از روات معروف قرن سوم شهر کوفه و معاصر و ناقل روایت از امام جواد(ع) است. حبری دو کتاب با نام‌های مسند و تفسیر داشته که تفسیر وی برجای مانده است.[۱]
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایش‌های تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روش‌های تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوه‌های نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
شناسنامه کتاب
در نسخه‌های خطی از آن با عناوین «تَنْزیل‌ُ الآیات‌ِ المُنْزَلَة فی مَناقِبِ اَهْل‌ِالْبَیت»، «ما نَزَلَ مِن‌َ القُرْآن فی عَلی‌ّ بْن اَبی‌طالب علیه‌السلام» و «اَلْآیات‌ُ الْمُنْتَزِعَة» نام برده شده است.[۲]
این کتاب از آن جایی که به اسباب‌النزول پرداخته، کتابی تفسیری است و از پیشگامان در این شیوه است و از آن جایی که آیاتی را که درباره امیرالمؤمنین(ع) نازل شده جمع کرده، کتابی کلامی (عقایدی) است.[۳]
راوی این تفسیر ابوعبیداللّه محمد بن عمران مرزبانی (درگذشت ۳۸۴ق) است که آن را از طریق ابوالحسن علی بن محمد بن عبید حافظ از حبری نقل کرده است.[۴]البته از آنجا که مرزبانی خود کتابی باعنوان «ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب» دارد[۵] برخی گمان کرده‌اند که تفسیر حبری همان تفسیر مرزبانی است. با این همه، براساس برخی شواهد، چنین سخنی صحیح به نظر نمی‌رسد، از جمله اینکه تفسیر حبری از طریق راویان دیگری غیر از مرزبانی نیز نقل شده است.[۶]
روش تألیف
حبری در این کتاب تنها به نقل روایات پرداخته و اظهارنظری از خود ارائه نکرده است. وی سلسله اسناد روایات را آورده و محقق کتاب، احادیث را از منابع دیگر استخراج کرده و در پاورقی آورده است. وی (محقق کتاب محمدرضا حسینی جلالی) همچنین بخشی را به عنوان مستدرک در ادامه کتاب آورده و روایاتی از حبری که در این متن نبوده، افزوده است.
از آنجا که این تفسیر همانند تفسیر فرات کوفی و تفسیر عیاشی جنبه روایی دارد بنابراین چیزی از توضیحات و نقد مطالب و اجتهاد مفسر در آن به چشم نمی‌خورد. ترتیب این کتاب، بر اساس سوره‌های قرآن است.[۷]
محتوا
روایات تفسیر حبری، مجموعا ۱۵۰ روایت است که ۱۰۰ روایت آن مربوط به آیات نازله در حق اهل‌بیت(ع) است و ۳۰ روایت آن، روایاتی است که متعلق به فضائل اهل بیت بوده و ۲۰ روایت دیگر در موضوعات مختلف احکام و تاریخ و مواعظ است.[۸] آغاز کتاب با روایتی از سلمان درباره جایگاه امیرالمؤمنین (ع) نزد پیامبر(ص) است. سلمان در این روایت گفته است: ای مؤمنان به آن‌چه(محبت و ولایت) در دل هایتان در باره علی(ع) توصیه شده‌اید پای‌بند باشید زیرا من هرگاه نزد پیامبر(ص) بودم و علی(ع) می‌آمد رسول خدا(ص) به شانه من می‌زد و می‌فرمود«: ای سلمان این و شیعیانش همان رستگاران هستند. [۹] اشاره به آیه ۵ سوره بقره است که پس از شمارش ویژگی‌های با تقوایان(ایمان به غیب، برپاداشتن نماز، انفاق، ایمان به آن‌چه بر پیامبر(ص) و بر دیگر پیامبران نازل شده، یقین داشتن به آخرت) فرمود: وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ و آنان همان رستگارانند. آخرین روایت تفسیری در این کتاب از امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) در تفسیر آیه ۷ سوره بینه است که پیامبر(ص) آیه إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ را تلاوت کرد وخطاب به علی فرمود: ای علی منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید. تو و شیعیانت روز قیامت ، در حالی نزد من خواهید آمد که هم شما راضی و خرسند هستید و هم خداوند و پیامبرش(ص) از شما راضی و خرسند هستند.[۱۰] مطلب پایانی کتاب هم سخنی از مجاهد(ابوالحجاج مجاهد ۲۱ - ۱۰۴ یا ۱۰۵ ق فرزند جبر و یا جبیر مکی مخزونی از مفسران تابعین و علمای علوم قرآنی شیعه.) است که می گوید: ۷۰ آیه قرآن در شأن علی(ع) نازل شده که هیچ کس با او شریک نیست.[۱۱] در نسخه‌های تفسیر الحبری که با تحقیق سید محمّد رضا حسينی جلالی صورت گرفته افزون بر روایات موجود در متن کتاب روایات دیگری که منسوب به تفسیر حبری بوده از دیگر منابع به عنوان مستدرک در بخش دوم ضمیمه کتاب شده و نیز در بخش سوم به جهت تقویت منابع مورد استفاده در تفسیر حبری منابع دیگری که احادیث نقل شده در تفسیر حبری را نقل کرده‌اند با نقل احادیث معرفی شده‌اند که اصطلاحاً نام این کار «تخریج» است.[۱۲] آخرین روایت نقل شده از دیگر منابع از یعقوب فرزند میثم تمار است که به امام باقر(ع) گفت: ای فرزند رسول خدا فدایت شوم من در کتاب پدرم دیدم که علی(ع) به پدرم فرمود: رسول خدا(ص) در حالی که مرا به سینه‌اش چسبانده بود فرمود: ای برادرم آیا سخن خدا را نشنیده‌ای که فرمود: (إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ. آیه ۷ سوره بینه. در حقيقت كسانى كه گرويده و كارهاى شايسته كرده‌اند، آنانند كه بهترين آفريدگانند.) آنان تو و شیعیانت هستید. وعدگاه من و شما حوض است.[۱۳]
جایگاه
برخی متأخران از حبری، روایات او را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند مانند حسکانی در شواهد التنزیل، فرات کوفی و محمد بن جریر طبری در تفاسیر خود، طحاوی در مشکل الآثار، بحرانی در غایة المرام، اللوامع النورانیة و البرهان.[۱۴]
به نظر می‌رسد این کتاب در دسترس برخی علمای متأخر شیعه، مانند علامه مجلسی نبوده که در میان آثار آنان شهرتی ندارد. در شرح احقاق الحق موارد زیادی از این تفسیر نقل شده است.[۱۵]
نسخه‌ها
- نسخه خطی کتابخانه مستنصریه بغداد به خط ابن هلال کاتب معروف به ابن بواب.
- نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی.[۱۶]
چاپ
این تفسیر، پیش از این با نام «ما نزل من القرآن فی اهل البیت علیهم السلام» و به تحقیق سید احمد حسینی اشکوری در قم (۱۳۵۹ق) به چاپ رسیده[۱۷]، اما چاپی دیگر با مقدمه مفصل، تحقیق بهتر، آوردن احادیث مربوط به متن و نمایه‌های متعدد توسط سید محمدرضا حسینی جلالی در مؤسسه آل البیت چاپ و منتشر شده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، مقدمه کتاب.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۷۷.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۸۹.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۸۲ و ۸۳.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۱۵۳.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، مقدمه، ص۸۲-۸۸.
- ↑ حسین بن حکم، تفسیر الحبری، لبنان موسسه آل البیت علیهم السام لاحیاء التراث،تحقیق محمدرضا حسینی؛ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۶۹۴.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۴۶.
- ↑ الكوفي الحبري، تفسيرالحبري، ج۱، ص۲۳۲.
- ↑ الكوفي الحبري، تفسيرالحبري، لبنان موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث،ج۱، ص۳۷۲.
- ↑ الكوفي الحبري، تفسيرالحبري، ج۱، ص۳۷۳.
- ↑ الكوفي الحبري، تفسيرالحبري، لبنان موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ج۱، ص۲۰۷-۲۱۲.
- ↑ الكوفي الحبري، تفسيرالحبري، لبنان موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث،ج۱، ص۵۴۱.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۱۸۲.
- ↑ تفسیر الحبری، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ حبری، تفسیر الحبری، ۱۴۰۸ق، ص۱۶۶ و ۱۷۲.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۶۹۴.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۸۹۰.
منابع
- حبری، حسین بن حکم، تفسیر الحبری، بیروت، آل البیت، ۱۴۰۸ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، قم.
- تفسیر الحبری، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۳۹۹ش.