شَواهِدُ ألتَّنزیل لِقَواعِد ألتّفضیل مشهور به شواهد التنزیل، تألیف حاکم حسکانی (متوفای ۴۹۰ق)، عالم اهل سنت. این کتاب با توجه به ۲۱۰ آیه قرآنی که در شأن اهل بیت پیامبر نازل شده، به بیان مناقب و فضائل امیرالمؤمنین و خاندان وی پرداخته است. شواهد التنزیل از منابع معتبر تفسیر روایی اهل سنت به شمار می‌رود.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حاكم حسكانى (متوفای ۴۹۰ق) |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم |
| موضوع | تفسیر، فضائل امیرالمؤمنین(ع) |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزارت ارشاد |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۱ق |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | سيماى امام على عليه السلام در قرآن |
| مترجم | یعقوب جعفری |
علامه مجلسی در بحار، از این کتاب نقل کرده است. شواهد التنزیل به فارسی ترجمه و چاپ شده است.
درباره مؤلف
عبیدالله بن عبدالله بن احمد حَسْکانی نیشابوری،[یادداشت ۱] معروف به ابن حذاء (ابن حداد)، از علمای بزرگ قرن پنجم هجری است. عبیدالله در نیشابور در خانواده‌ای اهل علم به دنیا آمد. او از همان کودکی، برخی علوم را از پدر و پدربزرگ خود فراگرفت. او در عصر خویش سرآمد دانشمندان در حدیث‌شناسی و علم رجال به شمار می‌آمد. بسیاری از راویان حدیث به درس او می‌رفتند تا از او روایت بشنوند و یا اجازه روایت بگیرند. حاکم حسکانی دارای مجلس وعظ و خطابه بود و خود نیز از علمای فراوانی روایت شنیده و یا اجازه روایت داشت. درباره مذهب او اختلاف است، اما نظر مشهور آن است که وی حنفی‌مذهب بود.
علت نامگذاری کتاب
بنا بر آنچه در ابتدای کتاب آمده، نام کامل کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم» است.[۱] مؤلف کتابش را چنین نامگذاری کرده تا به وسیله آیات قرآنی (شواهد التنزیل) و به دلیل برتری پیامبر اکرم(ص) بر سایر پیامبران و فرشتگان و نیز به دلیل برتری امامان معصوم به ویژه امام علی(ع) بر سایر مردم به غیر از پیامبر(لقواعد التفضیل)، فضائل آن امام و فرزندان وی را برساند.[۲]
انگیزه نگارش
مؤلف انگیزه خود را از تألیف این کتاب، ادعای یکی از پیروان مذهب کرامیه دانسته که نزول سوره انسان در شأن امام علی(ع) و خاندان وی را منکر شده و ادعا کرده که هیچ آیه‌ای در قرآن در شأن اهل بیت نازل نشده است. از سوی دیگر عالمان اسلامی به این ادعا هیچ اعتراضی نکرده، جز یکی از اساتید مؤلف که شاگردان حاضر در آن جلسه را سرزنش نمود و به این مقدار بسنده کرد. حسکانی از این موضوع ناراحت شده و بنا به احساس وظیفه تصمیم گرفت پاسخ این شبهه را بصورت مستدل و مستند بدهد؛ به همین جهت به جمع‌آوری روایات پرداخته و شواهد التنزیل را تدوین کرده است.[۳]
البته مولف در پایان کتاب متذکر این نکته می‌شود که چون با شتاب این کار علمی را انجام داده،(قد علقت على ما وصلت اليد إليه- من هذا الباب على العجلة) توفیق جمع‌آوری کلیه احادیث در شأن نزول فضائل علی(ع) را به‌دست نیاورده و در واقع آنچه که در دسترس وی بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم‌پوشی کرده است. [۴]
محتوا
حَسْکانی کتاب را در هفت فصل تدوین کرده است که شش فصل اول مقدمه به حساب می‌آیند:
- اقوال بزرگان و دانشمندان درباره خصائص امام علی(ع)شامل: دیدگاه اصحاب پیامبر(ص) در تفضیل علی بن ابیطالب(ع)، دیدگاه عبدالله بن عمر بن خطّاب در تفضیل علی بن ابیطالب(ع)، نظر عکرمه در تفضیل علی بن ابیطالب(ع)، نامه عایشه در فضائل علی بن ابیطالب(ع).
- سابقه امام علی(ع) در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن؛
- گردآوری قرآن برای نخستین بار توسط امام علی(ع) بعد از رحلت پیامبر(ص)؛
- شناخت امام علی(ع) نسبت به معانی و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد حضرت در علم به نزول قرآن؛
- فراوانی اسباب نزول مربوط به فضایل امام علی(ع) و اولاد او؛
- بیان این حدیث که یا ایها الذین آمنوا در ۹۰ آیه تکرار شده و منظور آن علی(ع) است.
مؤلف در بخش اصلی کتاب که در واقع فصل هفتم آن است، به ترتیب، سوره‌های قرآن و هر آیه‌ای را که در شأن نزول ویژه اهل‌بیت پیامبر وارد شده، طرح کرده است و به نقل اسباب نزول و روایات آن از طریق عامه و خاصه می‌پردازد. در این کتاب ۲۱۰ آیه را به ترتیب سوره‌های قرآن آورده و در ذیل هر کدام روایاتی را از مشایخ خود نقل کرده است. مجموع روایاتی که در تفسیر این آیات ذکر شده بیش از ۱۲۰۰ روایت است. [۵] نخستین روایت در فصل اول کتاب از ابن عباس درباره فضائل امیرالمؤمنین(ع) این است: برای علی(ع) ۱۸ منقبت است که ۵ عدد از این مناقب آن‌چنان دارای فضیلت است که اگر یکی از آنها را هم داشت با همان نجات می‌یافت و ۱۳ منقبت باقی مانده هم جز برای او برای هیچ کسی در امت اسلام نیست. [۶] آخرین روایت کتاب از انس بن مالک از پیامبر (ص) است که می گوید در خدمت پیامبر(ص) بودم به من فرمود: به من کوثر داده شده است. پرسیدم کوثر چیست؟ فرمود: رودی است در بهشت که پهنا و درازایش به اندازه میان مشرق و مغرب است هر کس از آن نوشید تشنه نخواهد شد و هر کس با آن نظافت کرد و خود را شستشو داد آلوده و چرکین نخواهد شد. هر کس پیمانی را که با من بسته بشکند و نقض کند و نیز هر کسی که اهل‌البیت(ع) من را بکشد از آن نخواهد نوشید. [۷][یادداشت ۲]
خلافت امام علی(ع) در قرآن
عبدالله بن مسعود:
در قرآن از سوی خداوند به سه نفر خلافت داده شده است آدم (إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً آیه ۳۰ سوره بقره) داوود(يا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ آیه ۲۶ سوره ص)، علی بن ابی طالب(لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ آیعه ۵۵ سوره نور) ومنظور از خلافت پیش از او خلافت آدم و داوود است.
* منبع: حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، صص۹۷-۹۸
راویان روایات کتاب
حَسْکانی در این کتاب علاوه بر روایت از ائمه معصومین و عبدالله بن عباس، از افراد دیگر نظیر: مجاهد، سعید بن جبیر، ضحاک، عکرمه، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن مسعود، سلمان فارسی، سفیان ثوری، حذیفه، مقاتل بن سلیمان، سلیم بن قیس، ابو سعید خدری روایت می‌کند.وی فصل اول کتابش را به نقل روایاتی از پیشینیان در باره کثرت فضائل امیرالمؤمنین اختصاص داده و در همین فصل گفتار برخی صحابه را درباره فضائل علی بن ابی طالب نقل کرده است. [۸]
چون مولف از محدثان اهل سنت است از جوامع روایی عامه بیشترین استفاده را نموده است. ولی از منابع شیعی هم نقل کرده ومنابع شیعی هم به کتاب شواهدالتنزیل او استناد کرده‌اند. او از تفسیر فرات کوفی روایت کرده و امین الاسلام طبرسی در تفسیر مجمع البیان از شواهد التنزیل نقل کرده است.[۹] همچنین این کتاب یکی از مصادر بحارالانوار است.[۱۰]
اعتبار کتاب
این کتاب، یکی از مهم‌ترین متون کهن بوده و به سبب تبحر مؤلف در حدیث‌شناسی و علم رجال و بررسی‌ها و اظهارنظرهای او پس از نقل این کتاب، جایگاه والایی به آن داده است.
تلخیص و ترجمه
این کتاب به‌وسیله اسماعیل جغمان زیدی(متوفی ۱۲۵۶ق) با نام اختصار شواهد التنزیل تلخیص شده است. ترجمه‌هایی به فارسی هم از شواهد التنزیل صورت گرفته است؛ یکی از ترجمه‌ها بوسیله احمد روحانی [۱۱] و دیگری با نام سیمای امام علی علیه‌السلام در قرآن توسط یعقوب جعفری صورت گرفته است.[۱۲]
نسخ و چاپ
- نسخه‌ای خطی از قرن یازدهم در کتابخانه دانشگاه تهران.
- نسخه‌ای خطی در صنعا به خط احمد بن ناصر الملصی.
- نسخه‌ای در کتابخانه مرعشی نجفی.
- نسخه‌ای در کتابخانه مسجد جامع در بمبئی.
- نسخه‌ای در کتابخانه اوقاف مرکزی در سلیمانیه شمال عراق.
این اثر ابتدا با تحقیق محمدباقر محمودی در بیروت به سال ۱۳۹۳ق در دو جلد چاپ شد و بعدها توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ایران به زیور طبع آراسته شد.[۱۳]
پانویس
- ↑ حسکانی،شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۲۴۳.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۹ و ۲۰.
- ↑ الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، الناشر : موسسة الطبع و النشر، ج۲، ص۴۸۸.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزیل،الناشر : موسسة الطبع و النشر.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ناشر موسسة الطبع و النشر، ج۱، ص۲۳.
- ↑ حاکم حسکانی، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ناشر موسسة الطبع و النشر، ج۲، ص۴۸۷.
- ↑ حسکانی، شواهد التنزیل، الناشر: موسسة الطبع و النشر، ج۱، صص۲۱-۲۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۲۹۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ ق، ج۱، ص۲۳.
- ↑ https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=2693&Itemid=135&lan
- ↑ https://www.gisoom.com/book/1249579 شبکه جامع گیسوم/
- ↑ طباطبایی، اهل البیت فی المکتبة العربیة، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۳ و ۲۶۴.
یادداشت
- ↑ حَسْکان بر (ورزن غَضْبان) جد، حاکم حسکانی است. طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۴.
- ↑ نَهَرٌ فِي الْجَنَّةِ عَرْضُهُ وَ طُولُهُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ، لَا يَشْرَبُ أَحَدٌ مِنْهُ فَيَظْمَأَ، وَ لَا يَتَوَضَّأُ مِنْهُ أَحَدٌ أَبَداً فَيَشْعَثَ لَا يَشْرَبُهُ إِنْسَانٌ خَفَرَ ذِمَّتِي وَ لَا [مَنْ] قَتَلَ أَهْلَ بَيْتِي.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۸ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبة العربیة، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ق.
- کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور.