کلام امامیه
کلام امامیه از مذاهب کلامی اسلام است که مهم‌ترین عنصر متمایزکننده آن، اعتقاد به مسئله امامت است. کلام امامیه در روش و منابع، از قرآن، سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، و دلیل عقلی بهره می‌گیرد. گفته می‌شود آغاز پیدایش کلام امامیه هم‌زمان است با نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) و بحث درباره یکی از مهم‌ترین مسائل علم کلام، یعنی مسئله امامت و خلافت پیامبر.
برخی محققان بر این باورند که امام علی(ع) نخستین شخصیت مسلمان بود که درباره مسائلی همچون ذات و صفات خداوند، حُدوث و قِدَم، بساطت وجود خدا، و وحدت و کثرت سخن گفت. پس از وی سایر امامان(ع) در زمینه مسائل کلامی، بحث‌هایی مطرح کردند و در برابر پرسش‌ها و اشکالات، با متکلمان و دانشمندان ادیان و مذاهب دیگر مناظره کردند و متکلمان برجسته‌ای نظیر هِشام بن حَکَم و مؤمن الطّاق پرورش دادند.
کلام امامیه پس از عصر غیبت، دوره‌های مختلف تاریخی از سر گذارنده و با ایجاد مکاتب متعدد کلامی، در سه رویکرد مختلف نص‌گرایی، عقل‌گرایی و آمیزه‌ای از عقل‌گرایی و نقل‌گرایی به رشد و بالندگی خود ادامه داده است. اصول کلی کلام امامیه غیر از سه اصل کلیِ توحید، نبوت و معاد که دیگر مذاهب کلامی اسلامی هم به آنها باور دارند، دو اصل دیگر، یعنی امامت و عدل را هم در بر می‌گیرد و این‌گونه با دیگر مذاهب اسلامی متمایز می‌شود.
برخی از مهم‌ترین کتاب‌های کلامی امامیه به این شرح است: اوائل‌المقالات، تصحیح‌الاعتقاد، تجریدالاعتقاد و کشف‌المراد. نویسندگان این کتاب‌ها هم از برجسته‌ترین متکلمان امامیه دانسته می‌شوند که به‌ترتیب عبارت‌اند از: شیخ مفید (۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق).
تعریف
کلام امامیه از مذاهب کلامی اسلامی است که در زمینه باورها، روش و منابع، از قرآن، سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، و دلیل عقلی بهره می‌گیرد. این مذهب کلامی در تعامل با فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر و تحت تأثیر آنها، رشد و تداوم یافته است.[۱] گفته‌‌اند با توجه به منابع تاریخی و مستندات روایی، مسئله امامت هویت‌بخش اصلی کلام امامیه در میان دیگر مذاهب کلامی اسلامی است.[۲] البته برخی نیز مسئله توحیدِ برگرفته از قرآن، سنت پیامبر و امامان شیعه(ع) را اساس مسائل کلامی امامیه و هویت‌بخش آن دانسته‌اند.[۳]
پیدایش
آغاز پیدایش کلام امامیه را نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) می‌دانند؛[۴] چراکه نخستین مسئله کلامی که در آن دوره میان مسلمانان مطرح شد، مسئله امامت و خلافت پیامبر بود، که دو نظریه کلی درباره آن ابزار گردید: یکی اینکه جانشین پیامبر از جانب خدا و توسط پیامبر(ص) تعیین می‌شود؛ دیگر اینکه به انتخاب مسلمانان واگذار شده است.[۵]
امام علی(ع) و گروهی از بزرگان مهاجر و انصار، طرفدار نظریه نخست بودند و برای مدعای خودشان به دو دلیل عمده استناد می‌کردند: یکی نصوص وارد شده از پیامبر(ص) و دیگری افضلیت امام علی(ع).[۶] همچنین در مسائلی از قبیل صفات خداوند، قضا و قدر، جبر و تفویض که از کهن‌ترین مسائل کلامی جهان اسلام به شمار می‌روند نیز شیعیان پیش‌قدم بوده‌اند.[۷]
گفته می‌شود امام علی(ع) نخستین شخصیت مسلمان بود که برای اولین بار درباره مسائلی همچون ذات و صفات خداوند، حدوث و قِدَم، بساطت وجود خدا، و وحدت و کثرت مطالب عمیقی مطرح نمود.[۸] به‌گفته مرتضی مطهری، یکی از بخش‌های اساسی نهج‌البلاغه مسائل مربوط به الهیات است و در مجموعِ خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار آن، حدود چهل بار درباره این مطالب بحث شده است.[۹] پس از امام علی، امامان دیگری چون امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) در زمینه مسائل کلامی، بحث‌هایی مطرح نمودند و در برابر پرسش‌ها و اشکالات مطرح‌شده، برای دفاع از آموزه‌های دین اسلام، به مناظره با متکلمان و دانشمندان ادیان و مذاهب دیگر پرداختند و شاگردان زیادی در دانش کلام تربیت کردند.[۱۰]
اصول کلی کلام امامیه
کلام امامیه غیر از سه اصل کلیِ توحید، نبوت و معاد که سایر نحله‌های کلامی مسلمان به آنها معتقد هستند،[۱۱] اصول دیگری دارد که آن را متمایز می‌کند.[۱۲] این اصول عبارت‌اند از:
- امامت: متکلمان امامیه متفق‌اند که امامت منصب و جایگاهی است که خداوند به برخی بندگان برگزیده‌اش اعطا کرده است.[۱۳] آنها همچنین بر این باور اتفاق‌نظر دارند که پس از رحلت پیامبر(ص)، امام علی(ع) از سوی خداوند به امامت رسید و جانشین بلافصل پیامبر(ص) شد و پس از وی، منصب امامت به امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و پس از وی به نُه نفر از اولاد او، یعنی امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) و حضرت مهدی(ع) رسیده است.[۱۴]
- عدل: شیعیان همچون مُعتزله[۱۵] به حُسن و قُبح عقلی اعتقاد دارند.[۱۶] حسن و قبح عقلی به این معناست که عقل، صرف‌نظر از حکم و دستور خداوند، به «حُسن» (نیکویی) و «قُبح» (ناپسندی) افعال حکم می‌کند[۱۷] و خدا نیز برخلاف آن عمل نمی‌کند و از این جهت است که عادل است؛[۱۸] یعنی انجام نمی‌دهد، مگر آنچه را که حسن (نیکو) است. فعل قبیح از وی سر نمی‌زند و بندگانش را به چیزی فراتر از طاقتشان تکلیف نمی‌کند و کسی را مگر در ازای گناهانش، ملامت و عذاب نمی‌کند.[۱۹] به جهت باور به این معنای عدل، شیعه و معتزله را عدلیه نامیده‌اند.[۲۰] برخلاف این نظر، اَشاعِره به حسن و قبح شرعی باور دارند؛[۲۱] یعنی می‌گویند هرچه خدا به آن امر کند، نیکو و هرچه از آن نهی کند، ناپسند است، بنابراین هرآنچه خدا انجام دهد، آن حَسَن (نیکو) است.[۲۲]
دوره‌های تاریخی کلام امامیه
محمدصفر جبرئیلی (کلام‌پژوه و مدرس علم کلام) در کتاب «سیر تطور کلام شیعه» دوره‌های تاریخی کلام امامیه را از دو جهت ساختاری و رویکردی بررسی کرده که به شرح زیر است:[۲۳]
ساختار
کلام امامیه از جهت تحول ساختاری، مشتمل بر چند مرحله است:
- شکل‌گیری: آغاز این مرحله را که در آن مسائل کلامی به‌صورت غیر مدوَّن مطرح بود، نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته‌اند.[۲۴]
- گسترش: پس از رحلت پیامبر(ص) تا اوایل قرن دوم قمری.[۲۵] کلام امامیه در این دوره با امام علی(ع) آغاز شد و سپس از سوی سایر ائمه(ع) ادامه یافت و در دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به اوج رسید.[۲۶] هِشام بن حَکَم، هِشام بن سالم، مؤمن الطّاق و حُمران بن اَعْیَن از کسانی‌اند که امام صادق(ع) از آنها با عنوان متکلم یاد کرده است.[۲۷]
- تدوین موضوعی: قرن دوم و سوم قمری.[۲۸] به‌گفته ابن‌ندیم کتاب‌شناس قرن چهارم قمری، اولین فردی که در کلام شیعه، به تدوینِ موضوعیِ اثری در کلام پرداخت، علی بن اسماعیل میثمی (از راویان امام رضا(ع) و متوفای ۲۱۵ق) بود.[۲۹] او دو اثر با عناوین کتاب الامامة و کتاب الاستحقاق نوشت.[۳۰] بعد از او نیز رساله‌هایی در موضوعات کلامی، به‌ویژه درباره توحید و عدل به رشته تحریر درآمد.[۳۱]
- تبیین و تنظیم موضوعی: قرن سوم و چهارم قمری.[۳۲] در این مرحله که آغاز دوره غیبت است، متکلمان امامی با توجه به ظهور و بروز تفکرهای رقیب، مانند معتزله و اشاعره، مسائل کلامی را براساس مکتب اهل‌بیت(ع) تبیین کردند و آنها را در موضوعات خاصی تنظیم نمودند و اشکالات واردشده را پاسخ گفتند.[۳۳] در همین دوره ابوسهل نوبختی کتابی تحت عنوان اَلتَّنبیه درباره امامت نوشت،[۳۴] ابن‌قبه رازی الانصاف را در همین موضوع تألیف کرد[۳۵] و شیخ صدوق، التوحید را در موضوع صفات و نفی تشبیه،[۳۶] و کمال الدین و تمام النعمه را در موضوع غیبت[۳۷] تدوین نمود.
- ساختارمندی: قرن پنجم و ششم قمری.[۳۸] کلام امامیه در این دوره به دست سه متکلم مشهور شیعه، یعنی شیخ مفید، سیدِ مرتضی و شیخ طوسی، ساختارمند شد.[۳۹]
- تحول و تکامل: قرن هفتم و هشتم.[۴۰] این مرحله با ظهور مکتب کلامی حِلّه، به‌ویژه با آثار سَدیدالدین حِمَّصی آغاز شد و با خواجه نصیرالدین طوسی به اوج رسید.[۴۱] خواجه نصیر با روشی نو و ابتکاری و با استفاده از اصول و قواعد فلسفی، کلام امامیه را تحول بخشید.[۴۲] او با تألیف کتاب تجرید الاعتقاد چینش جدیدی در ارائه مسائل کلامی ایجاد کرد و بر متکلمان پس از خود تأثیر گذاشت.[۴۳]
- مرحله شرح و تلخیص: قرن نهم تا چهاردهم.[۴۴] بیشتر آثار کلامی در این دوره، شرح یا تلخیص آثار گذشته و به‌ویژه کتاب تجریدالاعتقاد است.[۴۵] شوارق الالهام که شرح مفصلی بر کتاب تجریدالاعتقاد است، از آثار معروف این دوره به شمار می‌رود.[۴۶]
- مرحله اصلاح‌گری و پویایی: از نیمه دوم قرن چهاردهم.[۴۷] این دوره با وارد شدن مسائل جدیدی به علم کلام، با سید جمال‌الدین اسدآبادی آغاز شد و با پژوهش‌های کلامیِ افرادی همچون محمدجواد بلاغی، سید هبةالدین شهرستانی، سید محمدحسین طباطبایی و مرتضی مطهری، تاکنون ادامه یافته است.[۴۸]
رویکرد
برخی رویکردهای رایج کلام امامیه به شرح زیر است:
- نص‌گرایی: رویکردی در کلام امامیه است که براساس آن تنها کاوش در محدوده منابع نقلی مجاز است و عقل به عنوان یک منبع شناخت در تحلیل و تأویل اخبار و بررسی آموزه‌های دینی، به‌نحو مستقل دخالت ندارد.[۴۹] رویکرد نص‌گرایی را دنباله‌رو جریان حدیث‌گرایی شیعه در عصر حضور امامان معصوم(ع)، به‌ویژه در عصر امام رضا(ع) دانسته‌اند.[۵۰] این رویکرد در عصر غیبت با متکلمانی همچون شیخ صدوق و محمد بن حسن صَفّار قمی، به جریان غالب مدرسه کلامی قم تبدیل شد.[۵۱]
- عقل‌گرایی تأویلی: در این رویکرد، عقل منبعی برای شناخت، اثبات و ارزیابی آموزه‌های دینی در نظر گرفته می‌شود و در جایی که دلیل عقلی قطعی با دلیل نقلی معارض باشد، دلیل عقلی مقدم و دلیل نقلی تأویل می‌شود.[۵۲] برخی محققان، خاندان نوبختی را به جهت آشنایی‌شان با فلسفه یونان و کلام معتزلی، پایه‌گذار عقل‌گرایی در کلام امامیه معرفی کرده‌اند.[۵۳] این رویکرد، جریان غالب مدرسه کلامی بغداد بود که با آثار متکلمانی همچون شیخ مفید، سیدِ مرتضی، شیخ طوسی به اوج رسید.[۵۴] پس از آن نیز در مدرسه کلامی حله ادامه یافت.[۵۵]
- عقل‌گرایی فلسفی: متکلم در این رویکرد با استفاده از روش فلسفی به تبیین، تحکیم و دفاع از آموزه‌های دینی می‌پردازد.[۵۶] به‌گفته مرتضی مطهری، عقل‌گرایی فلسفی به واسطه خواجه نصیرالدین طوسی با تألیف کتاب تجریدالاعتقاد در کلام امامیه پدید آمد[۵۷] و پس از آن، به‌وسیله برخی دیگر از متکلمان شیعه، مانند محقق لاهیجی ادامه یافت.[۵۸]
تفاوت‌ها و اشتراکات کلام امامیه با دیگر مذاهب کلامی
کلام امامیه در برخی مسائل کلامی و همچنین در روش پرداختن به این مسائل، تفاوت‌ها و اشتراکاتی با سایر نحله‌های کلامی مسلمان، به‌ویژه معتزله و اشاعره دارد:[۵۹]
در مسائل اعتقادی
برخی از مسائل اختلافی کلام امامیه با نحله‌های کلامی دیگر از این قرار است:
- عینیت ذات و صفات: امامیه و برخی از معتزله درباب صفات ذاتی خداوند مانند علم و قدرت معتقدند این صفات عین ذات خداوند هستند؛[۶۰] اما اشاعره بر این نظرند که صفات ذاتی قدیم‌اند و زائد بر ذات خداوند هستند.[۶۱]
- حسن و قبح عقلی: امامیه و معتزله از قائلان به حسن و قبح عقلی هستند؛ در حالی که اشاعره و برخی از اخباری‌های شیعه از منکران حسن و قبح عقلی به شمار می‌روند.[۶۲]
- جبر و اختیار: معتزله به نظریه تفویض باور دارند؛ یعنی معتقدند انسان در انجام افعالش مجبور نیست و آنها را کاملاً مستقل و متکی به قدرت و اختیار خود انجام می‌دهد.[۶۳] در مقابل، اشاعره به نظریه کسب قائل شده‌اند.[۶۴] بنا به نظریه کسب، خداوند خالق همه‌چیز، حتی افعال انسان است و انسان صرفاً کسب‌کننده افعال خود از خداست؛ بدین منظور که افعال انسان در پرتو قدرتی است که هنگام صدور فعل، خداوند در او پدید می‌آورد.[۶۵] شیعه در برابر این دو دیدگاه، به نظریه امرً بینَ الاَمرَین اعتقاد دارد که مختص کلام امامیه است.[۶۶] براساس این نظریه، در افعال اختیاریِ انسان، هم اراده خود وی و هم اراده خداوند مؤثر است؛ اما این‌دو در طول یکدیگرند، نه در عرض هم.[۶۷]
- اِحباط: امامیه و اشاعره احباط (تباه شدن ثواب عبادات و اعمال نیک بر اثر گناه) را قبول ندارند و تنها در بعضی گناهان خاص، مانند شرک آن را جاری می‌دانند؛ اما معتزله معتقدند گناه ثواب اعمال پیشینِ ما را از بین می‌برد.[۶۸]
- انجام‌دهنده گناه کبیره: از نظر امامیه و اشاعره انجام‌دهنده گناه کبیره مؤمن، اما فاسق است. خوارج (غیر از فرقه اباضیه) چنین شخصی را کافر می‌دانند. معتزله هم معتقدند این شخص نه مؤمن است، نه کافر؛ بلکه در رتبه‌ای بین کفر و ایمان قرار دارد که آن را مَنزلةٌ بَین المَنزلَتَین می‌نامند.[۶۹]
در روش
از جهت روش نیز بین کلام امامیه و برخی دیگر از نحله‌های کلامی تمایزات و اشتراکاتی وجود دارد.[۷۰] چنین معروف شده که کلام معتزله، در روش عقل‌گرایی، راه افراط را پیموده است و معتزلیان در صورت تعارض دلیل عقلی با نقل، ظواهر نقلی را به نفع دلیل عقلی به تأویل می‌بردند.[۷۱] در مقابل، اهل‌حدیث نحله‌ای کلامی هستند که در مسائل اعتقادی، همه تمرکز و تکیه‌شان بر ظواهر نصوص است و با هرگونه تأویل و تحلیل عقلی در امور اعتقادی مخالف‌اند.[۷۲] نحله‌های کلامی اشعریه و ماتُریدیه نیز روشی میانه و آمیزه‌ای از عقل‌گرایی و نقل‌گرایی اتخاذ کرده‌اند.[۷۳]
به گفته مرتضی مطهری، کلام امامیه نه مانند اهل‌حدیث است که از اساس، منکر به‌کاربردن استدلال عقلی در عقاید مذهبی بودند؛ نه همچون تفکر اشعری است که اصالت را از عقل می‌گیرد و آن را تابع ظواهر الفاظ می‌کند. کلام امامیه برای عقل جایگاه ویژه‌ای قائل است؛ اما عقل‌گرایی معتزلی را نیز افراطی می‌داند. تفکر معتزلی عقلی است؛ ولی بر جدل تکیه می‌کند؛ در حالی که کلام امامیه (به‌ویژه پس از خواجه نصیرالدین طوسی) به روش عقلی برهانی، گرایش پیدا می‌کند.[۷۴] البته گروه‌هایی نیز مانند اخباریان در سنت فکری شیعه وجود داشته‌اند که صرفاً بر ظواهر نصوص برای فهم آموزه‌های اعتقادی تکیه می‌کردند.[۷۵]
آثار برجسته کلامی و متکلمان بزرگ
برخی از مهم‌ترین کتاب‌های کلامی امامیه عبارت است از: اوائل‌المقالات، تصحیح‌الاعتقاد، تجریدالاعتقاد و کشف‌المراد.[۷۶] نویسندگان این کتاب‌ها که به‌ترتیب شیخ مفید (۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) هستند از برجسته‌ترین متکلمان امامیه شمرده می‌شوند.[۷۷]
در ادامه، توضیحاتی درباره برخی از این کتاب‌ها و دیگر کتاب‌های کلامی امامیه آمده است:
- کتابُ‌التّوحید: مجموعه روایاتی درباره توحید و شناخت ذات، صفات، اسماء و افعال الهی و دیگر مسائل کلامی است که به‌دست شیخ صدوق تصنیف شده است.[۷۸]
- الاعتقادات: نوشته شیخ صدوق. نویسنده در ۴۵ باب و در ابتدای هر باب با عنوان «باب الاعتقاد فی...» مهم‌ترین مسائل اعتقادی شیعه را بیان کرده است.[۷۹] کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه تألیف شیخ مفید از جمله کتاب‌های کلامی شیعه است که در نقد و بررسی کتاب اعتقادات شیخ صدوق به نگارش درآمده است.[۸۰]
- الاِحتجاج علیٰ اَهلِ اللِّجاج: از کتاب‌های روایی شیعه و نوشته احمد بن علی طبرسی، متکلم و فقیه قرن ششم هجری، است. این کتاب روایاتی از ائمه معصومین(ع) را دربردارد که محتوای آن استدلال و احتجاج در مقابل مخالفان است.[۸۱]
- تجریدالاعتقاد: برخی از ویژگی‌های این کتاب خواجه نصیرالدین طوسی عبارت است از: بیان مسائل کلامی با روش برهانی، نوآوری در چینش و تنظیم مسائل کلامی و آمیخته‌شدن مسائل کلامی با فلسفه. این ویژگی‌ها کتاب را از سایر آثار کلامی پیش از خود متمایز کرده و بر آثار کلامی پس از خود تأثیر گذاشته است.[۸۲] شرح‌های زیادی بر کتاب تجریدالاعتقاد نوشته شده است[۸۳] که کتاب کشف‌المراد نوشته علامه حلی، اولین و یکی از مهم‌ترین شرح‌ها بر این کتاب است.[۸۴]
- منشور عقاید امامیه: کتابی به زبان فارسی از جعفر سبحانی است که عقاید شیعه را در قالب ده بخش و یکصد و پنجاه اصل اعتقادی، به‌اختصار، بیان کرده است.[۸۵]
مکاتب کلامی امامیه
در کلام امامیه روش‌ها و مکاتب کلامی مختلفی وجود دارد[۸۶] که برخی از آنها، به ترتیب زمانی، به شرح زیر است:
| ردیف | نام مکتب | تاریخ تأسیس
(به قمری) |
رویکرد غالب | متکلمان برجسته | آثار کلامی | ویژگی‌ها |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | قم | قرن سوم و چهارم | نص‌گرایی | ابن‌ولید قمی، محمد بن حسن صفار قمی، شیخ صدوق | بصائرالدرجات، التوحید، الاعتقادات | تدوین آثار حدیثی کلامی، مبارزه با تفویض و غلو، باور به حجیت خبر واحد و استناد به آن در اعتقادات[۸۷] |
| ۲ | بغداد | قرن چهارم | عقل‌گرایی | شیخ مفید، سید مرتضی، محمد بن علی کراجکی | اوائل‌المقالات، الشّافی، تنزیه‌الانبیاء، کنزالفوائد | گفتگو و مناظره با مذاهب و ادیان دیگر، رشد عقل‌گرایی در کلام شیعی، باور به عدم حجیت خبر واحد در اعتقادات[۸۸] |
| ۳ | نجف | قرن پنجم | جمع نص‌گرایی و عقل‌گرایی | شیخ طوسی، ابو علی طوسی، فضل بن حسن طبرسی | الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، کتاب‌الغیبة، اعلام الوری باعلام الهدی | تثبیت مذهب امامیه براساس اجتهاد، باور به عدم حجیت خبر واحد در اعتقادات[۸۹] |
| ۴ | ری | قرن ششم | عقل‌گرایی | سدیدالدین حِمَّصی رازی، جعفر بن محمد دوریستی، عبدالجلیل قزوینی | المُنقَذ مِنَ التَّقلید، نقض | اعتدال و میانه‌روی، مناظره با مذاهب مختلف کلامی[۹۰] |
| ۵ | حله | قرن هفتم | عقل‌گرایی فلسفی و نص‌گرایی | خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، ابن‌میثم بَحرانی، سید بن طاووس، فاضل مقداد | تجریدالاعتقاد، نهج الحق و کشف الصدق، قواعدالمرام، اللَّوامع الالهیة | رواج کلام فلسفی، اعتدال و میانه‌روی، آزاداندیشی، گسترش کلام تطبیقی[۹۱] |
| ۶ | شیراز | قرن دهم | عقل‌گرایی فلسفی | جلال‌الدین دوانی، میرسید شریف جرجانی | حاشیةالتجرید، نور الهدایة فی اثبات الامامة | آزاداندیشی، گرایش به مباحث الهیات فلسفی[۹۲] |
| ۷ | اصفهان | قرن یازدهم | تلفیق عقل‌گرایی و نص‌گرایی | ملامحسن فیض کاشانی، محقق لاهیجی، علامه مجلسی | حیاةالقلوب، علم الیقین فی اصولِ الدین، شوارق‌الاِلهام | شرح متون روایی، مبارزه با تصوف، نشر و گسترش معارف شیعی، ترجمه و تدوین تألیفات دینی به فارسی[۹۳] |
| ۸ | خراسان | قرن چهاردهم | جمع نص‌گرایی و عقل‌گرایی | میرزامهدی اصفهانی، میرزاجواد تهرانی، محمدرضا حکیمی، محمدباقر ملکی میانجی | ابواب‌الهُدیٰ، بیان‌الفرقان، توحیدالامامیة | تأکید بر جداسازی معارف دینی از اندیشه‌های فلسفی و عرفانی، رد هرگونه تأویل‌های فلسفی و عرفانی در آموزه‌های وحیانی[۹۴] |
| ۹ | قم | قرن چهاردهم و پانزدهم | عقل‌گرایی | سید محمدحسین طباطبایی، مرتضی مطهری، جعفر سبحانی، محمدتقی مصباح یزدی | شیعه در اسلام، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، منشور عقاید امامیه | طرح مسائل کلامی جدید، مبارزه با اِلحاد و مادی‌گری، تأسیس مراکز و مؤسسه‌های کلامی[۹۵] |
پانویس
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۰.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۰.
- ↑ جبرئیلی، درآمدی بر کلام شیعه، ۱۴۰۰ش، ص۳۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۷۸-۲۷۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، «کلام و اندیشه‌های کلامی امامیه»، ص۱۳۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، «کلام و اندیشه‌های کلامی امامیه»، ص۱۳۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، «کلام و اندیشه‌های کلامی امامیه»، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱، ص ۳۹-۴۰.
- ↑ مطهری، سیری در نهج‌البلاغه، ۱۳۹۵ش، ص۴۹.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۴.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۸.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۹۳؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵۸.
- ↑ حلی، نهج الحق و کشف الصدق، ۱۹۸۲م، ص۸۲.
- ↑ علامه حلی، کشف‌المراد، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۳۰ق، ص۴۱۷؛ علامه حلی، نهج الحق و کشف الصدق، ۱۹۸۲م، ص۷۲.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۳، ص۳۴۰.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۳، ۴۱۷، ۴۱۸.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۳۰ق، ص۴۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۴۸-۶۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، «کلام و اندیشه‌های کلامی امامیه»، ص۱۳۵.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۴۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، معجم طبقات المتکلمین، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۷۹-۸۰؛ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۹۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۴۹.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، دار المعرفة، ص۲۴۹.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، دار المعرفة، ص۲۴۹.
- ↑ جبرئیلی، «کلام شیعی؛ دوره‌های تاریخی، رویکردهای فکری»، ص۹۳.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۱.
- ↑ جبرئیلی، «کلام شیعی؛ دوره‌های تاریخی، رویکردهای فکری»، ص۹۴.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۴۳۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۷۵.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۴۲۳ق، ص۱۷-۱۸.
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲-۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۱.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ کریمی، نقش حدیث در استنباط کلامی حله، ۱۳۹۸ش، ص۳۶؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۲.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۳۲۶-۳۲۸.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۳.
- ↑ جبرئیلی، «کلام شیعی؛ دوره‌های تاریخی، رویکردهای فکری»، ص۹۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۵.
- ↑ سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۹؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۵۵.
- ↑ طباطبایی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۹۰ش، ص۷۸.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۹۸.
- ↑ عابدی، مکتب کلامی قم، ۱۳۸۴ش، ص۲۰-۲۱؛ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۳.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۷۳-۷۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۸۲-۸۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، کلام فلسفی، ترجمه ابراهیم سلطانی و آرش نراقی، ۱۳۸۴ش، ص۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۸۸.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۳۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۲، ص۸۹.
- ↑ سبحانی، رسالة فی التحسین والتقبیح العقلیین، ۱۴۲۰ق، ص۱۲۰.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۳۷۶.
- ↑ سبحانی، سبحانی، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ اشعری، اللمع فی الرد اهل الزیغ و البدع، المکتبة الازهریة للتراث، ص۷۶؛ سبحانی، جبر و اختیار، ۱۴۲۳ق، ص۲۷۰.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ج۵، ص۲۲۸.
- ↑ سبحانی، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۹۷.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۳۳ق، ج۱، ص۳۷۳.
- ↑ نگاه کنید به جبرئیلی، درآمدی بر کلام شیعه، ۱۴۰۰ق، ص۲۷۳-۲۹۵.
- ↑ جبرئیلی، درآمدی بر کلام شیعه، ۱۴۰۰ق، ص۲۷۲-۲۷۳.
- ↑ جبرئیلی، درآمدی بر کلام شیعه، ۱۴۰۰ق، ص۲۷۹.
- ↑ جبرئیلی، درآمدی بر کلام شیعه، ۱۴۰۰ق، ص۲۸۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۱، ص۱۰۷.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۵۲.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۴۲۳ق، ص۱۷-۱۸.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ شهرستانی، «مقدمه»، در تصحیح اعتقادات الإمامیة، ۱۴۱۴ق، ص۱۹-۲۰.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه»، در کتاب تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۷۱؛ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، «مقدمه»، در کتاب شوارق الالهام، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۹-۲۰؛ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۸.
- ↑ اشمیتکه، اندیشه‌های کلامی علامه حلی، ترجمه احمد نمایی، ۱۳۸۹ش، ص۵۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، منشور عقاید امامیه، ۱۳۷۶ش، ۳۰۱-۳۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۶۶؛ عطایی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۱۷۱.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۶۶-۶۸؛ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه از آغاز تا ظهور صفویه، ۱۳۹۴ش، ص۳۶.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۷۳-۷۴؛ جعفری، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، ص۲۰-۲۳.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، احیاء التراث العربی، ج۱، ص۳؛ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۷۷؛ رضوی، تاریخ کلام امامیه؛ حوزه‌ها و جریان‌های کلامی، ۱۳۹۶ش، ص۲۸۶.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، ۱۳۸۹ش، ص۷۹-۸۰.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۷؛ جبرئیلی، «مدرسه حله»، ص۲۶-۲۸.
- ↑ جبرئیلی، شخصیت‌ها، آثار، مدارس و منابع کلامی شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۹-۲۲۰؛ رضوی، تاریخ کلام امامیه؛ حوزه‌ها و جریان‌های کلامی، ۱۳۹۶ش، ص۴۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جبرئیلی، شخصیت‌ها، آثار، مدارس و منابع کلامی شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۲۲۰-۲۲۵.
- ↑ حکیمی، «عقل خودبنیاد دینی»، ص۱۲۷-۱۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جبرئیلی، شخصیت‌ها، آثار، مدارس و منابع کلامی شیعه، ۱۳۹۷ش، ص۲۳۲-۲۳۷.
یادداشت
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌ندیم، محمد اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- اشعری، علی ابن اسماعیل، اللمع فی الرد اهل الزیغ و البدع، قاهره، المکتبة الازهریة للتراث، بی‌تا.
- اشمیتکه، زابینه، اندیشه‌های کلامی علامه حلی، ترجمه احمد نمایی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، «کلام شیعی؛ دوره‌های تاریخی، رویکردهای فکری»، قبسات، شماره ۳۸، دی‌ماه ۱۳۸۴ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه (دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیرالدین طوسی)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، شخصیت‌ها، آثار، مدارس و منابع کلامی شیعه، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۳۹۷ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، درآمدی بر کلام شیعه، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، مدرسه حله.، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۲، مهر ماه ۱۳۹۱ش.
- جعفری، یعقوب، «مقایسه‌ای میان دو مکتب فکری شیعه در قم و بغداد در قرن چهارم هجری»، در مقالات فارسی(مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، ج۶۹)، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- جمعی از نویسندگان، کلام فلسفی، ترجمه ابراهیم سلطانی و احمد نراقی، تهران، انتشارات صراط، ۱۳۸۴ش.
- جمعی از نویسندگان، معجم طبقات المتکلمین، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۴ق.
- حسینی جلالی، محمدجواد، «مقدمه»، در تجرید الاعتقاد، تألیف خواجه نصیر الدین طوسی، تهران، مکتب الاعلام الاسلامی،چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- حکیمی، محمدرضا، «عقل خودبنیاد دینی»، نشریه بازتاب اندیشه، شماره ۲۱، آذر ۱۳۸۰ش.
- حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۳۰ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، «کلام و اندیشه‌های کلامی امامیه»، کیهان اندیشه، شماره ۵۴، خرداد و تیر ۱۳۷۳ش.
- رضوی، رسول، تاریخ کلام امامیه؛ حوزه‌ها و جریان‌های کلامی، قم، انتشارات دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۳۹۶ش.
- سبحانی، جعفر، الإنصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۳ق.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، جبر و اختیار، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۳ق.
- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- سبحانی، جعفر، رسائل و مقالات، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۳۳ق.
- سبحانی، جعفر، رسالة فی التحسین والتقبیح العقلیین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- سبحانی، جعفر، مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ش.
- سبحانی، جعفر، «مقدمه»، در شوارق الالهام، تألیف محقق لاهیجی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۵ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیر علی مَهنا و علی حسن فاعور، بیروت، دارالمعرفه، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.
- شهرستانی، هبةالدین، «مقدمه»، در تصحیح اعتقادات الامامیه، تألیف شیخ مفید، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، تحقیق: سیدهاشم حسینی تهرانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی التفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، ۱۳۶۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، شیعه در اسلام، قم، انتشارات بوستان کتاب، ۱۳۷۹ش.
- طباطبایی، محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۹۰ش.
- طبرسی، حمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، صحیح محمدباقر خرسان، شهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- عابدی، احمد، مکتب کلامی قم، قم، آستانه مقدسه قم، انتشارات زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه (ماهیت، مختصات و منابع)، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- کریمی، مهدی، نقش حدیث در استنباط کلامی حله، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ سوم، ۱۳۹۸ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
- مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.