حکومت صلیحیان
حکومت صُلَیحیان | |
---|---|
اطلاعات حکومت | |
نامهای دیگر | بنیصلیح |
بنیانگذار | علی بن محمد صلیحی |
سال تأسیس | ۴۳۹ق |
گستره جغرافیایی | یمن، بخشی از جزیرة العرب |
مذهب | اسماعیلیه |
ویژگی | وابسته به فاطمیان در مصر، تساهل مذهبی در شیوه حکمرانی |
اقدامات مهم | عمران و آبادانی |
پایتختها | صنعاء، ذیجبله |
انقراض | ۵۳۲ق |
افراد | |
شاهان مشهور | ملکه اَروی |
حکومت صُلَیْحیان، (۴۳۹-۵۳۲ق) نخستین حکومت اسماعیلیه در یمن بود که در سال ۴۳۹ق توسط علی بن محمد صُلیحی تأسیس شد و حدود یک قرن دوام آورد. این حکومت از تأثیرگذارترین حکومتهای تاریخ یمن به شمار رفته است و بهدلیل توجه حاکمان آن به عمران و آبادانی، از آن بهعنوان دورهای باشکوه در تاریخ یمن یاد میشود. ایجاد فضایی برای تساهل مذهبی از ویژگیهای این حکومت بود.
صلیحیان بهعنوان نمایندگان فاطمیان مصر در یمن حکومت میکردند و عنوانهایی مانند داعی و حجت (مقامهای مهم در مذهب اسماعیلیه) را از فاطمیان دریافت کرده بودند. آنها موظف به ترویج اسماعیلیه در شبهجزیره عربستان و شبهقاره هند بودند و برای حفظ قدرت خود به تأیید فاطمیان نیاز داشتند.
ملکه اَرویٰ ملقب به سیده حُرّه و بلقیس ثانی، نخستین فرمانروای زن شیعه از این سلسله بود که بیش از ۴۰ سال بر یمن حکومت کرد.
معرفی و جایگاه
صُلَیحیان (۴۳۹–۵۳۲ق) نخستین حکومت اسماعیلیه و از سلسله حکومتهای مهم در یمن بهشمار میآیند.[۱] حکمرانان صلیحی که حکومتشان مدت یک قرن به طول انجامید بهعنوان حامیان فاطمیان بر یمن حکومت کردند[۲] و ریاست دعوت (تشکیلات و مقام نشر و گسترش آیین اسماعیلیه) را در یمن از سوی فاطمیان برعهده داشتند.[۳]
صلیحیان از تأثیرگذارترین حکومتهای اسلامی در یمن و دوران حکومتشان از بهترین حکومتهای تاریخ این کشور شناخته میشود.[۴] صلیحیان به بهبود اوضاع اقتصادی و فرهنگی یمن اهتمام بسیار داشتند.[۵] آنها سیاست تسامح و تساهل مذهبی در پیش گرفتند و با مردم به خوبی رفتار میکردند و به اهلسنت اجازه اظهار مذهبشان را میدادند.[۶] ارتباط با اقشار مختلف مردم و اقدامات نیکو و مردمپسند از ویژگیهای این حکومت شمرده شده است.[۷] علوم اسلامی در این عصر رونق بسیار داشت و بیشتر شاهان و شاهزادگان صلیحی خود شاعر و ادیب بودند.[۸]
در عصر دولت صلیحیان سرزمین یمن شاهد نهضت تمدنی عظیمی بود.[۹] صلیحیان در عمران و آبادنی یمن سهم بسزایی داشتند و حاکمان آن از نخستین کسانی بودند که به تأسیس مدارس علوم دینی پرداختند.[۱۰] ازجمله اقدامات مهم امیرداعیان صلیحی ساختن اماکن مذهبی و مساجد زیبا یا تعمیر و بازسازی مساجد قدیمی بود که سرلوحه برنامههای اصلاحی و تبلیغی آنها قرار داشت.[۱۱] بههمیندلیل این عصر با کثرت مساجد و اماکن دینی زیبا و آثار باستانی عظیم متمایز است و آنچه به معماری صلیحی منسوب است معماری مساجد در یمن است.[۱۲]
مؤسس حکومت
علی بن محمد صلیحی، مؤسس حکومت صلیحیان کیش اسماعیلیه را نزد سلیمان بن عبدالله زواحی، داعی[یادداشت ۱] فاطمیان در یمن، تعلیم گرفت و سرانجام معاون و دستیار وی شده بود.[۱۳] پدر علی صلیحی قاضی محمد، سُنی و شافعیمذهب بود.[۱۴]
از تأسیس تا فروپاشی
علی بن محمد صلیحی در سال ۴۳۹ق حکومت اسماعیلیه صلیحیان را در یمن تأسیس کرد.[۱۵] وی نخست دعوت آرام و مسالمتآمیز را در پیش گرفت و به این طریق سپاهیانی گرد آورد و بعد تصمیم به قیام آشکار و مسلحانه گرفت.[۱۶] او در حَراز، ناحیهای کوهستانی در یمن و در غرب صَنعا، قیام نمود و در آنجا قلعههایی ساخت.[۱۷] این آغاز تأسیس سلسله صلیحیان بود که تقریباً به مدت یک قرن یعنی تا سال ۵۳۲ق ادامه داشت.[۱۸] وی پس از تأیید دریافت تأیید از مُستنصر بالله، خلیفه فاطمی، اعتبارش افزوده شد و فتوحاتش ادامه پیدا کرد[۱۹] و سرانجام در سال ۴۵۵ق همه یمن را تحت فرمان خود درآورد.[۲۰] علی بن محمد صلیحی به عنوان داعیالدُّعاةِ [یادداشت ۲] یمن، صنعاء را پایتخت خود اعلام کرد.[۲۱] صلیحی افزون بر یمن به سرزمینهای دیگر از جمله حجاز و بیتالمقدس نیز توجه داشت. از این رو در سال ۴۵۴ یا ۴۵۵ق به مکه رفت و آنجا را تصرف کرد.[۲۲] علی صلیحی در سال ۴۵۹ق[۲۳] یا ۴۷۳ق در میانه سفر حج مورد حمله ناگهانی قرار گرفت و کشته شد.[۲۴]
پس از علی صلیحی، فرزندش احمد المکرم (درگذشت: ۴۷۷ق)[۲۵] با دریافت لقب اَمیرالامراء از خلیفه فاطمی به قدرت رسید.[۲۶] قلمرو صلیحیان در زمان احمد المکرم به حداکثر گسترش خود رسید[۲۷] و دعوت اسماعیلیه در خارج از یمن در سرزمینهای عمان، بحرین و هند تحت نفوذ معنوی دولت صلیحی انجام میشد.[۲۸] احمد المُکَرَّم در آخر عمر به مرض فَلَج مبتلا شد و امور را به همسرش ملکه اَرویٰ منتقل کرد.[۲۹]
پس از مرگ احمد المکرم در سال ۴۷۷ق، ملکه اَرویٰ به حکومت رسید[۳۰] و مستنصر بالله، خلیفه فاطمی، در نامهای در سال ۴۸۱ق امور حکومت و دعوت در یمن، هند و عمان را به ملکه اَرویٰ سپرد.[۳۱] وی تا زمان مرگش در ۵۳۲ق زِمام امور را در دست داشت. ملکه اَرویٰ، پایتخت صلیحیان را از صنعاء به ذو جبله منتقل ساخت.[۳۲] ملکه اَرویٰ پس از پنجاه و پنج سال حکومت در سال ۵۳۲ق درگذشت. با مرگ وی این حکومت رو به افول نهاد. حکومت کوتاه برخی صلیحیان نتوانست انحطاط این حکومت را به تأخیر اندازد و تنها در برخی مناطق یمن بازماندگان صلیحی تا سال ۵۶۰ق باقی ماندند.[۳۳] با مرگ ملکه اَرویٰ که پایان واقعی سلسله صلیحی محسوب میشود، یمن به دست سلسلههای محلی افتاد و اینان جملگی در ۵۶۹ق به وسیله ایوبیان که فرمانروایان جدید مصر، شام و یمن بودند برافتادند.[۳۴] بعضی از امیران صلیحی تا پایان قرن ششم همچنان قلعههایی را در یمن در تصرف خود داشتند.[۳۵]
ملکه اَرویٰ؛ اولین فرمانروای زن مسلمان شیعه
ملکه اَرویٰ یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین حاکمان صُلیحی، ملقب به سیده حُرّه و بلقیس ثانی بود که بهعنوان اولین فرمانروای زن مسلمان شیعه بیش از ۴۰ سال بر یمن حکومت کرد.[۳۶] ملکه اَرویٰ از نظر اخلاقی، هوش و تدبیر مورد ستایش قرار گرفته است.[۳۷] او را در عمران و آبادانی و امور سیاسی و حکمرانی، حاکمی موفق دانستهاند[۳۸] و گفتهاند یمن در زمان او به اوج شکوفایی رسید.[۳۹] توانایی و قدرت تدبیر ملکه اَرویٰ موجب شد از سوی فاطمیان به منصب داعیالدعاتی و حجت[یادداشت ۳] یمن انتخاب شود[۴۰] و اوج روابط سیاسی و مذهبی میان دو دربار صلیحی و فاطمی در عصر ملکه اَرویٰ رقم بخورد.[۴۱] نامههای میان او و خلفای فاطمی حکایت از جایگاه منحصر به فرد او دارد.[۴۲]
وابستگی سیاسی و مذهبی به فاطمیان
صلیحیان از آغاز خود را تابع خلافت فاطمیان خواندند و از مذهب آنان پیروی کردند.[۴۳] آنها در مقام داعیان فاطمی کار دعوت را در جزیرة العرب و شبهقاره هند برعهده گرفتند و داعیانی برای گسترش دعوت به آن مناطق فرستادند.[۴۴] فرهنگ و تمدن عصر صلیحی بهگونهای بارز از فرهنگ و تمدن مصر فاطمی متأثر بود.[۴۵] صلیحیان اساس حکومت خود را بر روابط دوستانه و نزدیک با حکومت فاطمیان مصر قرار دادند؛[۴۶] نامههای بیشماری که بین صلیحیان و فاطمیان نگاشته شده تاییدکننده این موضوع است.[۴۷] حمایت خلفای فاطمی از صلیحیان از عوامل موفقیت آنها شمرده میشود.[۴۸]
داعیان صلیحی یمن از سوی فاطمیان مأموریت داشتند تا علاوه بر نشر مذهب اسماعیلیه و دعوت به امام فاطمی، به تضعیف پایگاه خلافت عباسیان در بغداد بهعنوان رقبای مهم خلفای فاطمی در همه مناطق تحت نفوذ صلیحیان چون مکه و مدینه و عمان و بحرین و هند بپردازند و اقدام به برانداختن نام خلیفه عباسی از خطبهها کنند.[۴۹] در مقابل انجام این وظایف مهم، خلفای فاطمی نیز ضمن تأیید حکومت ایشان به حمایت معنوی و اعطای مشروعیت مذهبی و سیاسی آنان مبادرت میکردند.[۵۰] صلیحیان با استفاده از این ارتباط دو سویه ارکان قدرت سیاسی خود را با اتکای به فاطمیان مستحکم مینمودند.[۵۱]
ترویج مذهب اسماعیلیه
گسترش مذهب اسماعیلیه و یافتن پایگاههای دعوت در یمن و شبهجزیره عربستان و غرب شبهقاره هند نتیجه فعالیت یک قرن حاکمان صلیحیان است.[۵۲] بر اثر تلاشهای صلیحیان مذهب اسماعیلیه به شکل گسترده در یمن و اطراف آن انتشار یافت و اینگونه یمن یکی از مهمترین کانونهای دعوت اسماعیلیه شد.[۵۳] سلاطین صلیحی به عنوان داعیان برجسته فاطمی نقش مهمی در گسترش مذهب اسماعیلیه در جنوب شبهجزیره عربستان برعهده داشتند. مهمترین وظیفه امیرداعیان صلیحی ضمن دعوت به امام فاطمی، حفظ پایگاههای سیاسی فاطمیان در یمن مکه و مدینه بود.[۵۴] سلاطین دعوتگر همواره در تلاش بودند در جایگاه داعیالدعاه یا حجت به اهداف عالیه نهضت اسماعیلیه در یمن جامه عمل بپوشند.[۵۵]
دعوت در شبهقاره هند
داعیان صلیحی بهعنوان حجت در یمن[۵۶] همچنین نقش مؤثری در گسترش دعوت اسماعیلیه در شبهقاره هند داشتهاند.[۵۷] در نتیجهٔ فعالیت داعیانی که پیوسته از یمن به هندوستان میرفتند، جماعت اسماعیلی جدیدی در گُجَرات هند[۵۸] و نواحی جنوب و جنوب غربی هند پدیدار شد.[۵۹] داعیان هندی بهطور مستمر با داعیالدعاة یمن ارتباط داشتند و در موضعگیریهای مذهبی متأثر از داعیان یمن بودند.[۶۰]
تکنگاری
- کتاب «الصليحيون و الحركة الفاطمية فی اليمن»، اثر حسین بن فیضالله همدانی، درباره تاریخ صلیحان در یمن نوشته شده است.
- کتاب «اَرویٰ، مقتدرترین ملکه یمن»، نوشته عارف تامر، ترجمه ساجده یوسفی و مصطفی حقانی فضل در سال ۱۴۰۰ش توسط انتشارات طه منتشر شده که درباره تاریخ حکومت صلیحیان است.
پانویس
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۳.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۸؛ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ همدانی، الصلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، دمشق، ص۱۰۴ ـ ۱۰۵؛ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۹.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ جاناحمدی، «صلیحیون و آثار معماریشان در یمن»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۹.
- ↑ جاناحمدی، «صلیحیون و آثار معماریشان در یمن»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸؛ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۱.
- ↑ ابنکثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۲، ص۱۲۱؛ همدانی، الصلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، دمشق، ص۶۴.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۱.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۱.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸؛ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۴.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ تامر، اَروی، مقتدرترین ملکه یمن، ۱۴۰۰ش، ص۶۰.
- ↑ مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، قاهره، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۲۵؛ ابنکثیر، البدایه و النهایه، بیروت، ج۱۲، ص۱۲۱.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۰.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲؛ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۰.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۰.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ جان احمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۳.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸؛ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ کحاله، اعلام النساء فی عالمی العرب و الإسلام، بیروت، ج۱، ص۲۷؛ همدانی، الصلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، دمشق، ص۱۴۳.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۱.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۴.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۴ و ۴۰.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ حسنپور، «صلیحیان»، ذیل مدخل.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۵۳.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۴ ـ ۴۳.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۵۲؛ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۴.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۴.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۹.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۵۲.
- ↑ طاهری بوئینی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۴.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۴۴.
- ↑ جان احمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۳۳.
- ↑ دفتری، تاریخ تشیع، ۱۳۹۷ش، ص۱۴۰.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۲.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۵۱.
- ↑ جاناحمدی، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، ص۵۱.
یادداشت
- ↑ داعی، اصطلاحی در کلام اسماعیلی، به معنای نماینده مُجاز و دارای اِذنِ دعوت است؛ یعنی، مُبلّغی که وظیفهاش اشاعه مذهب اسماعیلی از راه جلبِ گروندگان برای امام اسماعیلیه یا قائم منتظر آنها است. او همچنین، در مقام معلم، مسئولیت تعلیم اصول عقاید اسلامی را به نوگرویدگان بهعهده دارد. (دفتری، «داعی»، ذیل مدخل)
- ↑ داعیالدعاة زیر نظر مستقیم امام در پایگاه مرکزی دعوت انجام وظیفه میکرد و همچنین داعیان ایالات قلمرو فاطمی و نیز جزایر را منصوب میکرد. (دفتری، «داعی»، ذیل مدخل)
- ↑ حجت مقام بسیار برجستهای در تشکیلات اسماعیلیان است که پس از امام مسئولیت هدایت و رهبری دعوت را بر عهده دارد. (خضری، تشیع در تاریخ، ۱۳۹۳ش، ص۲۵۱.)
منابع
- ابنکثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دار الفکر، بیتا.
- باسورث، کلیفورد ادموند، سلسلههای اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش.
- تامر، عارف، اَروی، مقتدرترین ملکه یمن، ترجمه ساجده یوسفی و مصطفی حقانی فضل، قم، کتاب طه، ۱۴۰۰ش.
- جاناحمدی، فاطمه، «داعیان حکومتگر صلیحی در یمن»، علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، شماره ۵۹، تابستان ۱۳۸۵ش.
- جاناحمدی، فاطمه، «صلیحیون و آثار معماریشان در یمن»، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۳ش.
- حسنپور، مریم، «صلیحیان»، دانشنامه جهان اسلام، ج۳۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، بیتا.
- خضری، احمدرضا، تشیع در تاریخ، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
- دفتری، فرهاد، «اسماعیلیه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بیتا.
- دفتری، فرهاد، تاریخ تشیع، ترجمه رحیم غلامی، تهران، فرزان روز، ۱۳۹۷ش.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، فرزان روز، ۱۳۸۶ش.
- دفتری، فرهاد، «داعی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- طاهری بوئینی، هدی، «صلیحیان یمن با تأکید بر داعی الدعاه یمین ملکه أروی»، سایت دانشگاه ادیان و مذاهب، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۴۰۳ش، بازدید: ۲۶ دی ۱۴۰۳ش.
- کحاله، عمررضا، اعلام النساء فی عالمی العرب و الإسلام، بیروت، مؤسسة الرسالة، بیتا.
- مقریزی، احمد بن علی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، قاهره، وزارة الاوقاف، ۱۴۱۶ق.
- همدانی، حسین بن فضلالله، الصلیحیون و الحرکة الفاطمیة فی الیمن، دمشق، دار المختار للطباعة و النشر، بیتا.