صلح تحمیلی
صُلح تحمیلی، صلحی است که بدون رعایت حقوق و شروط عادلانه طرف مقابل، بر فرد، جامعه یا کشوری تحمیل می‌گردد. از تحمیل صلح به امام علی(ع) در جنگ صفین و همچنین صلح امام حسن(ع) با عنوان صلح تحمیلی یاد می‌شود که در تاریخ شیعه اتفاق افتاده است. صلح حدیبیه را نیز نمونه‌ای از صلح تحمیلی در دوره زندگانی پیامبر(ص)، در سال‌های اول هجرت به شمار آورده‌اند.
همچنین گفته می‌شود عهدنامه‌های گلستان و ترکمنچای دو نمونه از صلح‌های تحمیلی بوده‌اند که برای متوقف کردن جنگ، بر حاکمان ایران در دوره قاجار تحمیل شده است.
امام خمینی، اولین رهبر جمهوری اسلامی ایران، فشار برخی کشورها به ایران برای پذیرش صلح در جنگ عراق و ایران را نمونه‌ای از صلح تحمیلی خوانده است.
سیدعلی خامنه‌ای، دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، نیز فشار آمریکا و اسرائیل به ایران در جهت تضعیف توان دفاعی و علمی آن؛ به‌ویژه در مسئله هسته‌ای و تسلیم کردن آن در پای میز مذاکره را نوعی صلح تحمیلی دانسته و گفته است که ملت ایران نه‌تنها جنگ تحمیلی، بلکه صلح تحمیلی را هم نمی‌پذیرند.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
صلح تحمیلی، صلحی است که بدون رعایت حقوق و شروط عادلانه طرف مقابل، بر فرد، جامعه یا کشوری تحمیل می‌گردد.[۱] صلح، عنوان بابی مستقل در فقه است و فقها از احکام آن به تفصیل سخن گفته‌اند.[۲] از صلح در حقوق بین‌الملل نیز بحث می‌شود و در این اصطلاح عبارت است از حالتی که در آن جنگ حکمفرما نباشد.[۳]
نمونه‌هایی از صلح‌های تحمیلی در صدر اسلام
برخی از نمونه‌های تاریخی صلح تحمیلی در صدر اسلام به شرح زیر است:
صلح حدیبیه
قرارداد صلحی است که بین پیامبر(ص) و مشرکان مکه در سال ششم هجری منعقد گردید.[۴] به‌نقل از مورخان و سیره‌نویسان در روز دوم ذیقعده سال ششم هجری، مسلمانان به همراه پیامبر(ص) مدینه را به سوی مکه، به قصد زیارت خانه خدا ترک نمودند.[۵] در بین مسیر مشرکان مکه مانع از ورود پیامبر(ص) و مسلمانان به مکه شدند. پیامبر(ص) چندین بار به سران قریش پیغام فرستاد که هدفی جز زیارت خانه خدا و انجام مراسم عمره ندارد و به قصد جنگ نیامده است؛ با این حال قریش قانع نشدند و مانع از ورود مسلمانان به مکه شدند و اختلاف بین آنان تا جایی پیش رفت که ممکن بود به درگیری بین آنان بیانجامد.[۶] در نهایت در منطقه‌ای به نام حدیبیه پیمان صلحی بین پیامبر(ص) و قریش منعقد گردید و بنا شد که پیامبر(ص) و مسلمانان به مدینه برگردند و سال بعد، یعنی در سال هفتم هجری به زیارت خانه خدا بیایند و بیش از سه روز در مکه اقامت نکنند.[۷]
مهدی پیشوایی، پژوهشگر تاریخ، صلح امام حسن(ع) را مانند صلح حدیبیه دانسته است که در آن پیامبر(ص) مجبور شد برای مصالح عالی‌تری، به‌طور موقت با دشمنان کنار بیاید و صلح کند.[۸]
تحمیل صلح به امام علی(ع) در جنگ صفین
امام خمینی، اولین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در سخنرانی در جمع مسئولان نظام به مناسبت عید غدیر در سال ۱۳۶۵ش، از وادار کردن امام علی(ع) به صلح در جنگ صفین و پذیرش مسئله حکمیت، با تعبیر صلح تحمیلی یاد کرده است.[۹]
برپایه گزارش مورخان، در یکی از حساس‌ترین لحظه‌های جنگ صفین، زمانی که نشانه‌های پیروزی سپاه امام علی(ع) و شکست سپاهیان معاویه آشکار شد، ماجرای حکمیت را پیش کشیدند.[۱۰] با وجود آن که امام علی(ع) سپاهیان خود را از فریب معاویه آگاه کرد، ولی در نهایت برخی از سپاهیان از ادامه جنگ سر باز زدند و آتش‌بس و صلح را بر امام علی(ع) تحمیل کردند.[۱۱]
تحمیل صلح به امام حسن(ع)
امام خمینی[۱۲] و همچنین سیدعلی خامنه‌ای، دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کتاب انسان ۲۵۰ ساله،[۱۳] از صلح امام حسن(ع) با عنوان صلح تحمیلی یاد کرده‌اند.
صلح امام حسن(ع)، معاهده و صلح‌نامه‌ای بود که بین امام حسن(ع) و معاویة بن ابی‌سفیان در سال ۴۱ هجری قمری منعقد گردید.[۱۴]
بنا به گزارش مورخان، پس از شهادت امام علی(ع) در سال ۴۰ هجری قمری، مسلمانان با فرزند ارشد وی، یعنی امام حسن(ع) بیعت کردند.[۱۵] در همان زمان معاویة بن ابی‌سفیان در شام مدعی خلافت شد و حاضر به بیعت با امام حسن(ع) نشد و بلکه به قصد جنگ با امام حسن لشکری فراهم نمود و به سوی عراق حرکت کرد.[۱۶] پس از حرکت سپاه معاویه، امام حسن(ع) سپاهی متشکل از دوازده هزار نفر به فرماندهی عبیدالله بن عباس برای مقابله با معاویه فرستاد.[۱۷] از سوی معاویه پیشنهاد صلح داده شد و نقشه این بود که به امام حسن(ع) پیشنهاد صلح کنند، اگر پذیرفت که هیچ و گرنه صلح را به زور بر او تحمیل کنند و به هر قیمتی از شروع جنگ جلوگیری نمایند.[۱۸] به‌گفته ابن‌اثیر امام حسن(ع) پیشنهاد معاویه را برای سپاهیان خود مطرح نمود و آن را غیر منصفانه و خلاف عزت خواند.[۱۹] به گزارش تاریخ‌نگاران، در اثر عواملی همچون ضعف و سستی سپاه امام حسن(ع)، نبودِ انسجام و یکدستی در آن و فتنه‌انگیزی و خیانت برخی فرماندهان، با پیشنهاد معاویه موافقت کردند و چنین شد که صلح بر امام حسن(ع) تحمیل گردید و او برای حفظ جان شیعیان و جلوگیری از کشتار آنان، صلح را پذیرفت.[۲۰]
نمونه‌هایی از قرارداد و صلح‌های تحمیلی در جوامع شیعی
برخی از پیمان‌ها و صلح‌هایی که در جوامع شیعی بر حکومت‌ها تحمیل شده به شرح زیر است:
عهدنامه گلستان
صلح‌نامه‌ای برای توقف جنگ بین دو کشور ایران و روس بود که در سال ۱۱۹۲ش (مصادف با ۲ شوال ۱۲۲۸قمری) در منطقه‌ای به نام گلستان از توابع قراباغ منعقد گردید.[۲۱] مطابق این قرارداد ولایت‌های قراباغ، گنجه، شیروان، باکو و برخی نقاط دیگر که در تصرف دولت روسیه بود و همچنین تمامی داغستان و گرجستان از ایران جدا شد و به دولت روس ملحق گردید.[۲۲]
عهدنامه ترکمنچای
صلح‌نامه‌ای است که بین ایران و روس پس از دوره دوم جنگ‌های بین این دو کشور در دوره قاجار، در اول اسفند سال ۱۲۰۶ش (مصادف با ۵ شعبان ۱۲۴۳قمری)، در روستای ترکمنچای منعقد گردید.[۲۳] براساس این عهدنامه بخش‌هایی از خاک ایران مثل ایروان، نخجوان و بخشی از دشت مغان جدا شد و به روس ملحق گردید.[۲۴]
پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت
امام خمینی در سخنرانی خود در جمع مسئولان نظام به مناسبت عید غدیر در سال ۱۳۶۵ش، پیش از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت، مسئله وادار کردن ایران به صلح در جنگ ایران و عراق را به وادار کردن امام علی(ع) به صلح در جنگ صفین و صلح امام حسن(ع) شبیه دانسته و از آن با عنوان صلح تحمیلی یاد کرده است.[۲۵]
قطعنامه ۵۹۸، مصوبه نهایی شورای امنیت سازمان ملل متحد بود که در سال ۱۳۶۶ش، برای پایان‌دادن به جنگ ایران و عراق منعقد گردید.[۲۶] گفته می‌شود دولت عراق در همان سال در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل متحد، قطعنامه را پذیرفت و آماده همکاری با شورای امنیت شد؛ ولی ایران اگرچه قطعنامه را حاوی نکات مثبتی می‌دانست، اما سیاست «نه رد و نه قبول» را در پیش گرفت و با تلاش‌های سیاسی در صدد برآمد تا با معرفی دولت عراق به عنوان متجاوز و محکومیت آن، آتش‌بس را اعلام نماید.[۲۷]
دخالت‌های کشورهای غربی و فشارهای سیاسی بر کشور ایران، تهدید به تحریم تسلیحاتی و برخی عوامل دیگر موجب گردید تا صلح بر ایران تحمیل شده و وادار به پذیرش قطعنامه شود.[۲۸]
مقابله آمریکا و اسرائیل با پیشرفت علمی، صنعتی و دفاعی ایران
آمریکا و اسرائیل از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و پس از آن، در جهت تضعیف و مقابله با پیشرفت جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های علمی، صنعتی و دفاعی؛ به‌ویژه در حوزه دانش هسته‌ای، به کارهایی از قبیل فضاسازی‌های تبلیغاتی، سوء‌استفاده از نهادهای بین‌المللی، فشار و تحریم‌های اقتصادی و ترور دانشمندان هسته‌ای، روی آوردند.[۲۹]
علی‌رغم همه این تهدیدات و توطئه‌ها، سیاست‌های آنان برای توقف پیشرفت علمی و دفاعی ایران به شکست انجامید تا این که برای تسلیم و تحمیل صلح بر ایران و توقف پیشرفت‌های دفاعی و علمی آن، اسرائیل با حمایت و پشتیبانی آمریکا در بامداد ۲۳ خرداد سال ۱۴۰۴ش با ادعای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای[۳۰] و با هدف نابودی کامل برنامه هسته‌ای ایران[۳۱] به برخی از تأسیسات هسته‌ای، پایگاه‌های نظامی و منازل مقامات نظامی و دانشمندان هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران حمله کرد.[۳۲]
سیدعلی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در دومین پیام تلویزیونی خود پس از حمله اسرائیل در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ش، آمریکا را با اسرائیل هم‌دست خواند و چنین اظهار کرد که رئیس جمهور آمریکا زبان به تهدید گشوده و می‌خواهد که ملت ایران تسلیم شوند، در حالی که ملت ایران در مقابل جنگ تحمیلی محکم می‌ایستند و در مقابل صلح تحمیلی نیز محکم می‌ایستند.[۳۳]
پانویس
- ↑ «صلح تحمیلی در چه شرایطی اتفاق می‌افتد؟»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۹۲.
- ↑ جعفری لنگرودی، ترمنولوژی حقوق، ۱۳۸۴ش، ص۴۰۸.
- ↑ ابن هشام، السیره النبویة، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۷۷۶.
- ↑ واقدی، کتاب المغازی، ۱۹۶۶م، ج۲، ص۵۷۳.
- ↑ سبحانی، فرازهایی از تاریخ پیامبر، ۱۳۸۶ش، ص۳۶۷-۳۶۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۵۴.
- ↑ پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۱۱۸.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۷۸.
- ↑ منقری، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۷۸-۴۷۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۱۱۸.
- ↑ خامنه‌ای، انسان ۲۵۰ ساله، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۲.
- ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، دار الاضواء، ج۲، ص۱۳۸.
- ↑ ابن‌اعصم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۲۸۳.
- ↑ ابن‌اعصم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۲۸۶؛ مفيد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبيين، دار المعرفة، ص۷۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳-۱۴.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۷۲-۲۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۴؛ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۲۰؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۴، ص۶۰.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸۷ش، ص۸۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۱۱۸.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ۱۳۷۱ش، ص۶۸۴-۶۸۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دفاع و سیاست، ۱۳۸۹ش، ص۱۷-۱۸.
- ↑ ابوغزاله، جنگ عراق و ایران، ۱۳۸۰ش، ص۲۷۳ و ۳۰۸.
- ↑ «صلح تحمیلی؛ افشای توطئه‌ی کلیدی دشمن»، سایت khamenei.ir.
- ↑ «دلیل واقعی حمله اسرائیل به ایران/نتانیاهو سال‌ها برای حمله برنامه‌ریزی کرده بود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «اکسیوس: اسرائيل از آمریکا درخواست کرد به حملات علیه ایران بپیوندد»، یورونیوز.
- ↑ «جزییات ۵ موج عملیات موشکی ایران علیه اسراییل از شب گذشته تاکنون + تصاویر»، نورنیوز.
- ↑ «دومین پیام تلویزیونی خطاب به ملت ایران در پی تهاجم رژیم صهیونی»، سایت khamenei.ir.
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌اعصم، محمد بن علی، الفتوح، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق.
- ابوغزاله، عبدالحلیم، جنگ عراق و ایران، مترجم نادر نوروزشاد، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، ۱۳۸۰ش.
- اصفهانی، ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبيين، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت، دار الاضواء، بی‌تا.
- امام خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- «صلح تحمیلی در چه شرایطی اتفاق می‌افتد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱ تیر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۴ش.
- «اکسیوس: اسرائيل از آمریکا درخواست کرد به حملات علیه ایران بپیوندد»، یورونیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۴۰۴ش.
- پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۹۷ش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمنولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، ۱۳۸۴ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- «جزییات ۵ موج عملیات موشکی ایران علیه اسراییل از شب گذشته تاکنون + تصاویر»، نورنیوز، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۴ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، انسان ۲۵۰ ساله، تهران، مرکز صهبا، ۱۳۹۰ش.
- دینوری، احمد بن داود الدينورى، الأخبار الطوال، تحقيق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدين شيال، قم، منشورات الرضى، ۱۳۶۸ش.
- «دومین پیام تلویزیونی خطاب به ملت ایران در پی تهاجم رژیم صهیونی»، سایت khamenei.ir، تاریخ درج مطلب: ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۴ش.
- «دلیل واقعی حمله اسرائیل به ایران/نتانیاهو سال‌ها برای حمله برنامه‌ریزی کرده بود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۶ خرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۴ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- سبحانی، جعفر، فرازهایی از تاریخ پیامبر، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، نشر بهزاد، ۱۳۸۷ش.
- شیخ مفيد، محمد بن محمد، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- «صلح تحمیلی؛ افشای توطئه‌ی کلیدی دشمن»، سایت khamenei.ir، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۴ش.
- منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، بی‌نا، ۱۹۶۶م.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۶، دفاع و سیاست، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.