آقاخانیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | حسنعلی (آقاخان اول) |
| قدمت | قاجاریه |
| گستره جغرافیایی | هند، پاکستان، افغانستان و آسیای میانه |
| شهرهای مهم | دوشنبه پایتخت تاجیکستان |
| علل پیدایش | کشته شدن امام نزاری |
| اطلاعات دینی | |
| از فرقه‌های | اسماعیلیه |
| از شاخه‌های | فرقه نزاریه |
| باورها | تعیین امام بعدی بر اساس وراثت و نص امام مستقر است. |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | فعال |
| مؤسسات | مرکز اسماعیلیان آقاخانیه در تاجیکستان |
آقاخانیه بازمانده فرقه اسماعیلیه نزاری هستند که در حال حاضر به امامت کریم الحسینی، ملقب به آقاخان چهارم اعتقاد دارند. آنان خود را از نسل امامان نزاری می‌دانند. نخستین بار فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۱-۱۲۵۰ق) به حسنعلی فرزند خلیل‌الله، امام نزاریه، لقب آقاخان داد. آقاخان بعد از اختلاف با قاجاریه، از ایران خارج شد و به افغانستان و سپس هندوستان رفت. او در آنجا با دولت انگلیس ارتباط نزدیکی داشت و با حمایت آنان فعالیت‌هایش را گسترش داد. تاکنون سه تن از نسل او به امامت اسماعیلیان رسیده‌اند. خاندان آقاخان پس از استقلال هند به اروپا مهاجرت کردند.
امروزه پیروان فرقه آقاخانیه در کشورهای متعددی پراکنده‌اند؛ بیشتر آنان در شبه‌قاره هند، افغانستان، آسیای میانه و گروهی دیگر در اروپا، آمریکای شمالی و افریقا سکونت دارند.
تاریخچه آقاخانیه
پس از حمله هلاکوخان مغول به ایران در سال ۶۵۴ق، و از میان رفتن قلعه‌های نزاریان، بازماندگان آنان در مناطق مختلفی پراکنده شدند و مدت طولانی در حالت تقیه زندگی می‌کردند. در سده نهم قمری، نزاریانی که در انجدان در نزدیکی محلات زندگی می‌کردند وارد مرحله‌ای از تجدید حیات دینی شدند. امامان نزاری که خود را از نسل رکن الدین خورشاه می‌دانستند، در این دوران با ارسال نمایندگانی ارتباط خود را با اسماعیلیان سایر نقاط جهان افزایش دادند و به تقویت پایگاه اجتماعی و سیاسی خود پرداختند.
در دوران حکومت زندیه، میرزا ابوالحسن خان، امام نزاری، حاکم کرمان بود اما با سرکار آمدن محمد خان قاجار از این سمت عزل شد و به روستای کهک در قم رفت.[۱] بعد از مرگ او در سال ۱۱۹۲ قمری، فرزندش خلیل شاه به امامت نزاریان رسید و محل زندگی خود را به یزد منتقل کرد. او در نزاعی مذهبی در یزد به تحریک میرزا محمد جعفر صدر الممالک، یکی از روحانیان شهر یزد، به دست گروهی از مخالفان کشته شد.[۲]
آقاخان اول
فرزند خلیل شاه، حسنعلی همراه مادرش برای دادخواهی به تهران رفت و فتحعلی‌شاه قاجار از آنان به گرمی استقبال کرد. او یکی از دخترانش را به همسری حسنعلی داد. با حمایت فتحعلی‌شاه قاجار، حسنعلی به مرتبه بالایی رسید و از سوی قاجاریه لقب آقاخان یافت. آقاخان، بعد از مرگ فتحعلی‌شاه، با دستور فرزندش، محمد شاه، به حکومت کرمان رسید، اما مدتی بعد عزل شد و به‌دلیل تحرکاتی مورد سوء‌ظن شاه قرار گرفت و در قلعه بم پناه گرفت. حسنعلی سپس به تهران آمد و در حرم شاه عبدالعظیم متحصن شد و دست آخر از سوی شاه بخشیده شد و به محلات رفت. او در سال ۱۲۵۶ق/۱۲۱۹ش به سوی کرمان به حرکت آمد و چنین شایع کرد که از سوی شاه حاکم این دیار شده است[۳] اما چنین ادعایی از سوی تهران رد شد و آقاخان مجبور به جنگ با قوای دولتی کرمان شد. زد و خورد با قوای دولتی برای غلبه بر کرمان حدود ۱۴ ماه به طول انجامید اما نتیجه‌ای نداشت و در نهایت، آقاخان مجبور به فرار به افغانستان شد و در آنجا با حمایت دولت انگلستان که پیشتر از شورش او حمایت کرده بود، به سِند، در غرب هندوستان رفت و با سفر به شهرهای مختلف به امور اسماعیلیان و پیروان خود پرداخت.[۴] آقاخان اول در سال۱۲۹۸ق/۱۲۵۹ش/۱۸۸۱م درگذشت و در باغ حسن‌آباد در هند به خاک سپرده شد.
آقاخان دوم
بعد از مرگ آقاخان اول، پسرش علی‌شاه (۱۲۴۶ ـ ۱۳۰۲ق) امامت پیروان پدرش را برعهده گرفت و با عنوان آقاخان دوم مشهور شد. او عضو مجلس مقننه بمبئی بود و ریاست جمعیت اتحاد اسلام را بر عهده داشت.
آقاخان سوم
سلطان محمد با لقب آقاخان سوم در سال ۱۳۰۲ق/ ۱۸۸۶م. به امامت رسید. وی در سیاست داخلی هند و نیز در عرصه جهانی فعالیت‌های زیادی داشت و چهره‌ای شناخته شده بود. او در هندوستان، در جهت بهبود وضعیت مسلمانان رایزنی‌هایی را با مقامات انگلیسی انجام داد. او در تاسیس مسلم لیگ نقش داشت و از سال ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۳م نخستین رئیس این حزب بود.[۵] آقاخان سوم عضو شورای قانونگذاری سلطنتی هند (۱۹۰۴-۱۹۰۲) و بنیانگذار کنفرانس مسلمانان سراسر هند (۹-۱۹۲۸) بود. در سال ۱۹۳۴م. به عضویت شورای خبرگان بریتانیا منصوب شد. او در مقام نماینده هند در کنفرانس کاهش تسلیحات در ژنو در سال ۱۹۳۲م. و به عنوان فرستاده ارشد هند در جامعه ملل در دهۀ ۱۹۳۰م. شرکت داشت. در سال ۱۹۳۷م. او به عنوان رئیس جامعه ملل انتخاب گردید.[۶]
آقاخان چهارم
بعد از مرگ آقا خان سوم، در سال ۱۹۵۷ میلادی، نوه ۲۰ ساله‌اش به نام کریم الحسینی ملقب به آقا خان چهارم به رهبری فرقه اسماعیلیه رسید. او چهل‌ونهمین امام موروثی اسماعیلی است. آقا خان چهارم در سیزدهم دسامبر سال ۱۹۳۶ در شهر ژنو زاده شده است. سال‌های آغازین کودکی‌اش را در نایروبی پایتخت کنیا سپری نموده و در سال ۱۹۵۹م با مدرک لیسانس در رشته تاریخ اسلام از دانشگاه هاروارد فارغ‌التحصیل شده است.[۷]
آقا خان چهارم سیستم پیچیدۀ ادارۀ جامعۀ اسماعیلی را، که توسط پدربزرگش بنیان نهاده شده بود، با دنیای جدید سازگار نمود. او از ثروتمندترین اشخاص جهان است که درآمد سالانه‌اش را ۱۵۰ میلیون دلار در سال تخمین زده‌اند.[۸]
شیعیان آقاخانیه معاصر
اسماعیلیان آقاخانیه در حال حاضر در حدود ۲۵ کشور جهان پراکنده هستند و عمدتاً در هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و پامیر چین زندگی می‌کنند و همچنین در کشورهای افریقایی و اروپایی و آمریکای شمالی نیز وجود دارند. از سال ۱۹۷۰ میلادی شماری از اسماعیلیان به غرب مهاجرت کرده در کشورهایی چون، کانادا، آمریکا و انگلیس سکونت گزیدند. عده‌ای هم در کشورهای سواحل خلیج فارس همچون ایران، عمان و بحرین حضور دارند.
مرکز اسماعیلیان آقاخانیه در دوشنبه
مرکز اسماعیلیان آقاخانیه در تاجیکستان قرار دارد. این مرکز در سال ۲۰۰۹ میلادی در پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه افتتاح گردید. در مورد تعداد افراد دارای این مذهب در تاجیکستان اطلاعات زیادی در دست نیست اما جمعیت آنها را در حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند که بیشتر در منطقه پامیر و شهر دوشنبه ساکنند. اسماعیلیان تاجیک به خاطر شرایط دوران حکومت کمونیستی و قاعده تقیه، از آداب و رسوم و اعتقادات خود فاصله گرفته و جوانان اسماعیلی مسلک عموماً چندان چیزی از آئین و مرام خود نمی‌دانند. از این روی تشکیلات اسماعیلیان تلاش وسیعی را برای آشنا کردن پیروان سابق و جذب افراد تازه که بدانها مُستَجیب گفته می‌شود انجام می‌دهد.[۹]
باورهای اسماعیلیان آقاخانی
از نظر اسماعیلیان آقاخانی امامت دارای مراتب چهارگانه زیر است:
- امام مقیم: کسی که پیامبر ناطق را برمی‌انگیزد و این عالی‌ترین درجه امامت است و آن را (رب الوقت) نیز گویند.
- امام اساس: وصی و جانشین پیامبر که سلسله امامان مستقر در نسل او تداوم می‌یابد.
- امام مستقر: کسی که امام پس از خود را تعین می‌کند.
- امام مستودع: که به نیابت از امام مستقر به انجام امور امامت قیام می‌کند و حق تعیین امام پس از خود را ندارد وی را نایب الامام نیز گویند.
همچنین راه تعیین امام از نظر اسماعیلیه آقاخانی دو چیز است: وراثت و نص امام مستقر.
تعالیم ظاهری اسماعیلیه با معتقدات شیعه دوازده امامی چندان تفاوتی ندارد و همان احکام شرعی اسلام مانند نماز و روزه، خمس و زکات و غیره است. اسماعیلیان در نماز پس از خواندن سوره فاتحه این دعا را می‌خوانند: "سجدتُ وجهی الیک و توکّلتُ علیک، مِنک قُوَّتی و انت عِصمتی یا رب العالمین اللهم صل علی محمد المصطفی و علی علیٍّ المرتضی و علی الائمة الاطهار وعلی حجة الامر صاحب الزمان و العصر امامنا الحاضر الموجود مولانا شاه کریم الحسینی اللهم لک سجودی و طاعتی"
در سازمان مذهبی اسماعیلیان به تازه معتقدان مستجیب گفته می‌شود،[۱۰] سپس طیف ماذون، پس از آن داعی، و در نهایت حجت، باب و امام قرار می‌گیرند. رهبری در اسماعیلیه ارثی است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ص۱۳۶.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ۳، ص ۱۶۴۹-۱۶۵۰؛ خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۲، ص ۲۹-۳۰
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸-۱۳۹
- ↑ فراهانی، روزشمار تاریخ معاصر ایران، ج۱، ص ۴۱۷؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۴۶۴
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹، ص ۱۳ الی ۵۸
- ↑ اسدی، مجید، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، ۱۳۸۹، همچنین مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق، کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴
- ↑ اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹، ص ۱۳-۵۸
یادداشت
منابع
- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، تاریخ منتظم ناصری، محقق: محمد اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، ۱۳۶۷ش.
- خورموجی، محمد جعفر، تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصری، مصصح: حسین خدیو جم، تهران، زوار، ۱۳۴۴ش.
- دفتر تبلیغات اسلامی قم، مسلمانان و تشکیلات مذهبی در تاجیکستان، پگاه حوزه (۰۵۳)، جلد ۱.
- سنتها و رسوم مذهبی اسماعیلیان بدخشان، ماهنامه چشم انداز، بنیاد اندیشه، شماره ۱۱، بهمن ۱۳۷۶.
- شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، ۱۳۸۷ش.
- فراهانی، حسن، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۵ش.
- مجیداسدی، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، ۱۳۸۹ش.
- محسن ساعی، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹ش.
- مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت (ع)، ۱۳۹۴ش.
- مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق، کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴.
پیوند به بیرون
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
- مقالات مرتبط ویکی فقه، اسماعیلیه
- فصلنامه تاریخ اسلام: اسماعیلیان و مخالفانشان