آقاخانیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | حسنعلی (آقاخان اول) |
| قدمت | قاجاریه |
| گستره جغرافیایی | هند، پاکستان، افغانستان و آسیای میانه |
| شهرهای مهم | دوشنبه پایتخت تاجیکستان |
| علل پیدایش | کشته شدن امام نزاری |
| اطلاعات دینی | |
| از فرقه‌های | اسماعیلیه |
| از شاخه‌های | فرقه نزاریه |
| باورها | تعیین امام بعدی بر اساس وراثت و نص امام مستقر است. |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | فعال |
| مؤسسات | مرکز اسماعیلیان آقاخانیه در تاجیکستان |
آقاخانیه بازمانده و تداوم شیعیان اسماعیلیه نزاریه و منسوب به حسنعلی شاه ملقب به آقاخان محلاتی (درگذشت ۱۲۹۸ق)، امام چهل و ششم نزاریان، هستند. لقب آقاخان از سوی فتحعلی شاه قاجار به حسنعلی شاه اعطا شد و از آن به بعد امامان اسماعیلیه نزاریه با عنوان آقاخان خوانده شدند. پس از آقاخان محلاتی که آقاخان اول به شمار می‌رفت، پسرش علی‌شاه (۱۲۴۶ ـ ۱۳۰۲ق) امامت اسماعیلیه را برعهده گرفت و به عنوان آقاخان دوم مشهور شد. سلطان محمد شاه، در سال ۱۳۰۲ق/ ۱۸۸۶م به امامت رسید و آقاخان سوم شد. پس از او، کریم آقاخان، نوه سلطان محمد شاه به وصیت پدربزرگش به امامت اسماعیلیه رسید و با مرگ او در ۴ فوریه ۲۰۲۵م/۱۶ بهمن ۱۴۰۳ش، پسرش رحیم آقاخان امام و رهبر آقاخانیه شد. آنان خود را از نسل امامان نزاری می‌دانند.
آقاخان محلاتی بعد از اختلاف با قاجاریه، از ایران خارج شد و به افغانستان و سپس هندوستان رفت. او در آنجا با دولت انگلیس ارتباط پیدا کرد و با حمایت آنان فعالیت‌هایش را گسترش داد. خاندان آقاخان پس از استقلال هند به اروپا مهاجرت کردند.
آقاخان چهارم در ۲۰۱۵م به دعوت دولت پرتغال، مرکز جهانی امامت اسماعیلیه را در لیسبون پرتغال تأسیس کرد و در ۲۰۱۸م کاخ هنریک مندونسا در لیسبون را به عنوان مقر امامت اسماعیلیه تعیین و آن را دیوان امامت اسماعیلیه نامید.
امروزه پیروان فرقه آقاخانیه در کشورهای متعددی پراکنده‌اند؛ بیشتر آنان در شبه‌قاره هند، افغانستان، آسیای میانه و گروهی دیگر در اروپا، آمریکای شمالی و افریقا سکونت دارند. جمعیت پیروان آقاخانیه را ۱۲ تا ۱۵ میلیون نفر گفته‌اند.
معرفی و تاریخچه
آقاخانیه فرقه‌ای از اسماعیلیان نزاری به شمار می‌روند که به حسن علی شاه محلاتی، معروف به آقاخان اول منتسب‌اند.[۱] گفته می‌شود جد این خاندان سید ابوالحسن خان، اهل کهک قم بود و از سادات اسماعیلی به شمار می‌رفت و خود را از نسل اسماعیل فرزند امام صادق(ع) می‌دانست.[۲] سید ابوالحسن خان از آغاز دولت زندیه تا زمان حکومت آغا محمدخان قاجار حکومت کرمان را داشت و پس از برکناری از حکومت، در محلات (واقع در استان مرکزی امروزی) سکونت گزید.[۳] پس از درگذشت وی فرزندش شاه خلیل الله به امامت رسید. شاه خلیل‌الله پس از آن که به امامت رسید به یزد سفر کرد و پس از دو سال توقف در آن شهر در درگیری‌ای که میان پیروان او و شیعیان اثناعشری، در دوره حکومت فتحعلی‌شاه قاجار، درگرفته بود، به قتل رسید.[۴]
آقاخان اول
گفته می‌شود پس از آن که فتحعلی‌شاه قاجار از این واقعه آگاه شد، حسن‌علی‌شاه، پسر خلیل‌الله، را به تهران فراخواند و از او دلجویی نمود و سپس دختر خود را به همسری وی درآورد. فتحعلی‌شاه حکومت قم و محلات را به وی واگذار نمود و به او لقب «آقاخان» داد.[۵]
فرزند خلیل شاه، حسنعلی همراه مادرش برای دادخواهی به تهران رفت و فتحعلی‌شاه قاجار از آنان به گرمی استقبال کرد. او یکی از دخترانش را به همسری حسنعلی داد. با حمایت فتحعلی‌شاه قاجار، حسنعلی به مرتبه بالایی رسید و از سوی قاجاریه لقب آقاخان یافت.
آقاخان، بعد از مرگ فتحعلی‌شاه، با دستور فرزندش، محمد شاه، به حکومت کرمان رسید، اما مدتی بعد عزل شد و به‌دلیل تحرکاتی مورد سوء‌ظن شاه قرار گرفت و در قلعه بم پناه گرفت. حسنعلی سپس به تهران آمد و در حرم شاه عبدالعظیم متحصن شد و دست آخر از سوی شاه بخشیده شد و به محلات رفت. او در سال ۱۲۵۶ق/۱۲۱۹ش به سوی کرمان به حرکت آمد و چنین شایع کرد که از سوی شاه حاکم این دیار شده است[۶] اما چنین ادعایی از سوی تهران رد شد و آقاخان مجبور به جنگ با قوای دولتی کرمان شد. زد و خورد با قوای دولتی برای غلبه بر کرمان حدود ۱۴ ماه به طول انجامید اما نتیجه‌ای نداشت و در نهایت، آقاخان مجبور به فرار به افغانستان شد و در آنجا با حمایت دولت انگلستان که پیشتر از شورش او حمایت کرده بود، به سِند، در غرب هندوستان رفت و با سفر به شهرهای مختلف به امور اسماعیلیان و پیروان خود پرداخت.[۷] آقاخان اول در سال۱۲۹۸ق/۱۲۵۹ش/۱۸۸۱م درگذشت و در باغ حسن‌آباد در هند به خاک سپرده شد.
آقاخان دوم
بعد از مرگ آقاخان اول، پسرش علی‌شاه (۱۲۴۶ ـ ۱۳۰۲ق) امامت پیروان پدرش را برعهده گرفت و با عنوان آقاخان دوم مشهور شد. او عضو مجلس مقننه بمبئی بود و ریاست جمعیت اتحاد اسلام را بر عهده داشت.
آقاخان سوم
سلطان محمد با لقب آقاخان سوم در سال ۱۳۰۲ق/ ۱۸۸۶م. به امامت رسید. وی در سیاست داخلی هند و نیز در عرصه جهانی فعالیت‌های زیادی داشت و چهره‌ای شناخته شده بود. او در هندوستان، در جهت بهبود وضعیت مسلمانان رایزنی‌هایی را با مقامات انگلیسی انجام داد. او در تاسیس مسلم لیگ نقش داشت و از سال ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۳م نخستین رئیس این حزب بود.[۸] آقاخان سوم عضو شورای قانونگذاری سلطنتی هند (۱۹۰۴-۱۹۰۲م) و بنیانگذار کنفرانس مسلمانان سراسر هند (۹-۱۹۲۸م) بود. در سال ۱۹۳۴م. به عضویت شورای خبرگان بریتانیا منصوب شد. او در مقام نماینده هند در کنفرانس کاهش تسلیحات در ژنو در سال ۱۹۳۲م. و به عنوان فرستاده ارشد هند در جامعه ملل در دهۀ ۱۹۳۰م. شرکت داشت. در سال ۱۹۳۷م. او به عنوان رئیس جامعه ملل انتخاب گردید.[۹]
آقاخان چهارم
بعد از مرگ آقاخان سوم در سال ۱۹۵۷ میلادی، نوه ۲۰ ساله‌اش به نام کریم الحسینی ملقب به آقاخان چهارم، طبق وصیت آقاخان سوم، به عنوان چهل‌ونهمین امام موروثی فرقه اسماعیلیه معرفی شد. او ۶۸ سال امامت اسماعیلیه را برعهده داشت. آقا خان چهارم (۱۳ دسامبر ۱۹۳۶ – ۴ فوریه سال ۲۰۲۵ م) در شهر ژنو زاده شده است. سال‌های آغازین کودکی‌اش را در نایروبی پایتخت کنیا سپری نموده و در سال ۱۹۵۹م با مدرک لیسانس در رشته تاریخ اسلام از دانشگاه هاروارد فارغ‌التحصیل شده است.[۱۰]
کریم آقاخان را فردی برجسته در امور خیریه و تجارت شمرده و گفته‌اند او مانند رئیس‌جمهور یک کشور مورد احترام قرار می‌گرفت.[۱۱] گفته می‌شود که او بیشتر به اصلاح اوضاع اقتصادی، اجتماعی و آموزشی پیروانش علاقه داشت.[۱۲] تأسیس شبکه توسعه آقاخان (بنیاد آقاخان)، مؤسسه مطالعات اسماعیلی، جایزه بین‌المللی معماری آقاخان، جایزه موسیقی آقاخان از جمله فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی او به شمار می‌رود.
کریم آقاخان در ۴ فوریه ۲۰۲۵م/۱۶ بهمن ۱۴۰۳ش در سن ۸۸ سالگی در لیسبون پرتغال درگذشت[۱۳] و در ۲۱ بهمن در مقبره خانوادگی‌شان در اَسْوان مصر، در نزدیکی رود نیل، در کنار پدربزرگش آقاخان سوم دفن شد.[۱۴]
آقاخان پنجم
پس از درگذشت کریم آقاخان در بهمن ۱۴۰۳ش، فرزندش رحیم آقاخان (متولد ۱۹۷۱م) به عنوان پنجاهمین امام موروثی شیعیان اسماعیلیه معرفی شد.[۱۵] امامت رحیم آقاخان، طبق وصیت‌نامه کریم آقاخان و سنت اسماعیلیه مبنی بر تعیین مستقیم امام از سوی امام پیشین، بود.[۱۶]
شیعیان آقاخانیه معاصر
اسماعیلیان آقاخانیه در حال حاضر در حدود ۲۵ کشور جهان پراکنده هستند و عمدتاً در هند، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و پامیر چین زندگی می‌کنند و همچنین در کشورهای افریقایی و اروپایی و آمریکای شمالی نیز وجود دارند. از سال ۱۹۷۰ میلادی شماری از اسماعیلیان به غرب مهاجرت کرده در کشورهایی چون، کانادا، آمریکا و انگلیس سکونت گزیدند. عده‌ای هم در کشورهای سواحل خلیج فارس همچون ایران، عمان و بحرین حضور دارند.
آقاخانیه در مناطق متعددی همچون پایتخت تاجیکستان مراکزی تأسیس کرده است؛ اما در سال در ۲۰۱۵م، آقاخان چهارم به دعوت دولت پرتغال، مرکز جهانی امامت اسماعیلیه را در لیسبون پرتغال تأسیس کرد و در ۲۰۱۸م کاخ هِنْریک مِنْدونْسا در لیسْبون را به عنوان مقر امامت اسماعیلیه تعیین و آن را دیوان امامت اسماعیلیه نامید.[۱۷]
مرکز آقاخانیه در تاجیکستان در سال ۲۰۰۹ میلادی در پایتخت تاجیکستان شهر دوشنبه افتتاح گردید. در مورد تعداد افراد دارای این مذهب در تاجیکستان اطلاعات زیادی در دست نیست اما جمعیت آنها را در حدود ۲۰۰ هزار نفر تخمین می‌زنند که بیشتر در منطقه پامیر و شهر دوشنبه ساکنند. اسماعیلیان تاجیک به خاطر شرایط دوران حکومت کمونیستی و قاعده تقیه، از آداب و رسوم و اعتقادات خود فاصله گرفته و جوانان اسماعیلی مسلک عموماً چندان چیزی از آئین و مرام خود نمی‌دانند. از این روی تشکیلات اسماعیلیان تلاش وسیعی را برای آشنا کردن پیروان سابق و جذب افراد تازه که بدانها مُستَجیب گفته می‌شود انجام می‌دهد.[۱۸]
باورهای اسماعیلیان آقاخانی
از نظر اسماعیلیان آقاخانی امامت دارای مراتب چهارگانه زیر است:
- امام مقیم: کسی که پیامبر ناطق را برمی‌انگیزد و این عالی‌ترین درجه امامت است و آن را (رب الوقت) نیز گویند.
- امام اساس: وصی و جانشین پیامبر که سلسله امامان مستقر در نسل او تداوم می‌یابد.
- امام مستقر: کسی که امام پس از خود را تعین می‌کند.
- امام مستودع: که به نیابت از امام مستقر به انجام امور امامت قیام می‌کند و حق تعیین امام پس از خود را ندارد وی را نایب الامام نیز گویند.
همچنین راه تعیین امام از نظر اسماعیلیه آقاخانی دو چیز است: وراثت و نص امام مستقر.
تعالیم ظاهری اسماعیلیه با معتقدات شیعه دوازده امامی چندان تفاوتی ندارد و همان احکام شرعی اسلام مانند نماز و روزه، خمس و زکات و غیره است. اسماعیلیان در نماز پس از خواندن سوره فاتحه این دعا را می‌خوانند: "سجدتُ وجهی الیک و توکّلتُ علیک، مِنک قُوَّتی و انت عِصمتی یا رب العالمین اللهم صل علی محمد المصطفی و علیٰ علیٍّ المرتضی و علی الائمة الاطهار وعلی حجة الامر صاحب الزمان و العصر امامنا الحاضر الموجود مولانا شاه کریم الحسینی اللهم لک سجودی و طاعتی"
در سازمان مذهبی اسماعیلیان به تازه معتقدان مُستَجیب گفته می‌شود،[۱۹] سپس مأذون، پس از آن داعی، و در نهایت حجت، باب و امام قرار می‌گیرند.[۲۰] رهبری در اسماعیلیه ارثی است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۱.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۱؛ نیشابوری، تاریخ و عقاید فرقه آقاخانیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۳-۱۸۴.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۵ش، ص۱-۲.
- ↑ اعتماد السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ۳، ص ۱۶۴۹-۱۶۵۰؛ خورموجی، حقایق الاخبار ناصری، ج۲، ص ۲۹-۳۰
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۱۳۸-۱۳۹
- ↑ فراهانی، روزشمار تاریخ معاصر ایران، ج۱، ص ۴۱۷؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۴۶۴
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹، ص ۱۳ الی ۵۸
- ↑ «درگذشت امام میلیاردر اسماعیلیه و عضو تیم اسکی ایران در المپیک؛ آقاخان که بود و چگونه نماد صلح شد»، یورونیوز.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۶۲۱.
- ↑ «His Highness Prince Karim Aga Khan IV, 1936-2025», The Institute of Ismaili Studies؛ «کریم آقاخان کیست؟ فرقه اسماعیله چه تفاوتی با مذهب شیعه دارد؟»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «Funeral ceremony for Aga Khan IV», agency of the Aga Khan Development Network.
- ↑ «His Highness the Aga Khan's Biography», the. Ismaili.
- ↑ «در پی درگذشت کریم آقاخان، رحیم آقاخان (حسینی) به عنوان پنجاهمین امام وراثتی اسماعیلیان معرفی شد»، خبرگزاری شفقنا.
- ↑ «Ismaili Imamat», the.ismaili.
- ↑ اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ ساعی، محسن، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹، ص ۱۳-۵۸
- ↑ https://ensani.ir/file/download/article/20150606130102-9733-44.pdf
یادداشت
منابع
- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، تاریخ منتظم ناصری، محقق: محمد اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، ۱۳۶۷ش.
- خورموجی، محمد جعفر، تاریخ قاجار، حقایق الاخبار ناصری، مصصح: حسین خدیو جم، تهران، زوار، ۱۳۴۴ش.
- دفتر تبلیغات اسلامی قم، مسلمانان و تشکیلات مذهبی در تاجیکستان، پگاه حوزه (۰۵۳)، جلد ۱.
- سنتها و رسوم مذهبی اسماعیلیان بدخشان، ماهنامه چشم انداز، بنیاد اندیشه، شماره ۱۱، بهمن ۱۳۷۶.
- شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، ۱۳۸۷ش.
- فراهانی، حسن، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ۱۳۸۵ش.
- مجیداسدی، تاجیکان اسماعیلی، فرهنگ نغز، ۱۳۸۹ش.
- محسن ساعی، آقاخان محلاتی و فرقه اسماعیلیه، تهران، ۱۳۲۹ش.
- مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی وضعیت شیعیان آسیای مرگزی، گروه مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت (ع)، ۱۳۹۴ش.
- مرتضی اشرافی، گفتگو با مطراب مطراب اف، دکترای حقوق، کارمند مرکز اسمائیلیان تاجیکستان، مجمع جهانی اهل بیت (ع)، گروه مطالعات راهبردی، فروردین ماه ۱۳۹۴.
پیوند به بیرون
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
- مقالات مرتبط ویکی فقه، اسماعیلیه
- فصلنامه تاریخ اسلام: اسماعیلیان و مخالفانشان