حرم عبدالعظیم حسنی

این مقاله دربارهٔ مرقد عبدالعظیم حسنی است. برای آشنایی با زندگی و شخصیت وی، مدخل عبدالعظیم حسنی را ببینید.

آستانه حضرت عبدالعظيم

نام	آستانه حضرت عبدالعظيم
استان	تهران
شهرستان	ری
بخش	مرکزی
اطلاعات اثر
کاربری کنونی	زیارتی
دیرینگی	صفویان
دورهٔ ساخت اثر	صفویان، ایلخانان، دوره قاجار
اطلاعات ثبتی
شماره ثبت	۴۰۶
تاریخ ثبت ملی	۱۱ بهمن ۱۳۳۴
اطلاعات بازدید
امکان بازدید	دارد

آستانه حضرت عبدالعظیم، عنوانی است برای حرم و مرقد عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و بناها و مؤسسه‌های وابسته و پیوسته به آن در شهر ری. در کنار حرم عبدالعظیم چند امامزاده قرار دارد و تعداد زیادی از عالمان دینی و مشاهیر ایران در این حرم دفن شده‌اند. از اتفاقات مهم تاریخی ترور ناصرالدین شاه قاجار در این حرم است.

ساختمان‌های آستانه

مدفن حضرت

باغی که پیکر عبدالعظیم را در آن به خاک سپرده شد، در دروازه باطان یا باب طاق یا ماطاق، بیرون از شهر ری در عهد اسلامی واقع بود و این وضع تا حدود یک قرن پیش دوام داشت، چنانکه ملاحسین کاشفی (متوفی ۹۰۶ق/۱۵۰۰م) به این معنی تصریح کرده است.

بنابر نقل کرپورتر جهانگرد انگلیسی در روزگار فتحعلی‎شاه، مرقد عبدالعظیم در بیرون ری قرار داشته است.

بیشتر منابع جغرافیای کهن‌تر به این مرقد اشاره‎‌ای نکرده‌‎اند. حتی مستوفی با آنکه از مقبره امامزاده حسن و امامزاده ابراهیم خواص و یکی از نوادگان امام موسی کاظم(ع) که ظاهراً همان حمزه است، در ری یاد کرده؛ اما نامی از حرم عبدالعظیم نبرده است.

نمایی از حرم عبدالعظیم حسنی

مرقد حضرت

مرقد حضرت عبدالعظیم همانند دیگر زیارتگاه‌های بزرگ در آغاز شامل بنای حرم یعنی هسته مرکزی و اصلی آستانه بود که به تدریج بناهای دیگری پیرامون آن احداث شد و به شکل مجموعه‎‌ای شامل ایوان‌ها و صحن‌ها و رواق‌ها درآمد.

بقعه امامزاده حمزه و امامزاده طاهر در جنب حرم عبدالعظیم نیز جزو بناهای آستانه به شمار می‎رود.

تاریخچه بقعه و حرم

از نخستین بنای بقعه آگاهی دقیقی در دست نیست. قدیمی‌ترین مأخذ مستندی که در باب بنای حرم تاکنون دیده شده است، سر در آجری درگاه اصلی حرم است که در آن به بانی سردر مذکور یعنی مجدالملک قمی براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی (اواخر قرن ۵ق/۱۱م) اشاره شده است.

در کتیبه‎‌ای که در سال‌های اخیر در دیوار سمت چپ همان درگاه تعبیه کرده‎‌اند، یادآور شده‎‌اند که در نیمه دوم قرن سوم هجری بنای بقعه توسط محمد بن زید داعی علوی (متوفی ۲۸۷ق/۹۰۰م) تعمیر اساسی شده است. اگر این مطلب درست باشد، باید گفت که داعی زیدی اندکی پس از درگذشت عبدالعظیم، بقعه وی را که قبلاً بنا شده بود، تعمیر کرد و شاید هم بنای اصلی آن را ساخت.

گذشته از این، متخصصان پس از پژوهش در اطراف دیوار آجری درگاه اصلی حرم که دارای کتیبه مذکور روزگار سلجوقی است، یادآور شده‌‎اند که پاره‎‌هایی از زیر و کنار دیوارهای آن کتیبه در اطراف درگاه ورودی، از آثار روزگار آل بویه است. از این‎رو می‎توان گمان کرد که دست کم همه این بخش از حرم ساخته آل بویه بوده و سپس در روزگار سلجوقیان به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است.

با این همه، برخی گفته‌‎اند که همه این سردر از آثار مجدالملک قمی و متعلّق به ۴۹۵-۴۹۸ق است که این تاریخ نادرست به نظر می‌‎آید.

از روزگار سلجوقیان تا صفویان آگاهی درست و چندانی در باب تعمیر یا توسعه و احداث بناهای تازه در آستانه در دست نیست، ولی آشکار است که این بقعه در طی روزگار مورد توجه امیران و سلاطین ایران، خاصه حاکمان شیعی مذهب بوده است، چنان که حسام‌‎الدوله اردشیر، امیر آل‎باوند در طبرستان سالانه ۲۰۰ دینار به آن بقعه اختصاص داده بود.

تغییرات حرم در روزگار تیموریان

این بقعه در روزگار تیموریان نیز مورد توجه بوده و آثاری از آن دوره برجای است. شاهرخ تیموری خود به زیارت آنجا رفته است.

تغییرات حرم در روزگار صفویان

آستانه حضرت عبدالعظیم در روزگار صفویان که نسب خویش را به امامزاده حمزه فرزند امام موسی کاظم(ع) می‌‎رساندند، بسیار مورد توجه واقع شد و آثار و ابنیه‌‎ای در اطراف حرم بنا گردید و اهمیت این بقعه همواره فزونی یافت.

تغییرات حرم در روزگار قاجاریه

سردر آرامگاه حضرت عبدالعظیم در دوران قاجار با نشان سلطان صاحبقران (بانی نوسازی بنا)

در روزگار قاجار که به سبب نزدیکی شهر ری به پایتخت، سخت مورد توجه واقع شد و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همین روزگار ساخته یا تکمیل و تزیین گشت.

تغییرات حرم در نیم قرن اخیر

در نیم قرن اخیر نیز آستانه حضرت عبدالعظیم، مانند دیگر بقاع متبرکه و معروف ایران، رو به توسعه نهاد و با کشف آثار کهن و بسیار گرانبهایی از روزگار آل بویه به این سوی، بر اهمیت تاریخی آن بسی افزوده گشت و متولیان وقت به توسعه و تکمیل و تزیین هرچه بیشتر آستانه و تعمیرات بنیادی بخش‌های کهن و پرارزش آن چون ضریح و صندوق همت گماشتند.

ابنیه آستانه حضرت عبدالعظیم

ساختمان حرم

همان‎طور که اشاره شد حرم هسته مرکزی و اصلی آستانه است و کهن‌‎ترین آثار تاریخی آستانه در همین بخش مشاهده می‌‎شود. حرم متشکل از چند بخش است:

ساختمان اصلی حرم

تصویری قدیمی از حرم عبدالعظیم حسنی

در باب ساختمان حرم، پیش از روزگار سلجوقیان، آگاهی مستندی در دست نیست. براساس قدیمی ترین مأخذی که به دست رسیده است، مجدالملک ابوالفضل اسعدبن محمد بر اوستانی (متوفی ۴۹۲ق/۱۰۹۹م) وزیر شیعی مذهب برکیارق سلجوقی درباره حرم عبدالعظیم چنین گفته است: «مشهد سیدعبدالعظیم حسنی به شهر ری و بسی از مَشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی(ع) فرموده با آلت و عدّت و شمع و اوقاف».

در ۱۳۴۷ش که تغییراتی در مجموعه آستانه پدید آمد مطلب فوق به اثبات رسید، بدین‎گونه که در تعمیر مسجد بالاسر که در سمت غربی حرم واقع است، پس از برداشتن بخشی از اندودِ دیوار، رگ چین آجریِ آراسته‎‌ای هویدا شد. کارشناسان با آشکار شدن این دیوار برای دستیابی به مدارک قطعی در باب تاریخ ساختمان حرم، در پیرامون درگاه اصلی حرم نیز به کاوش پرداختند.

پس از برداشتن اندود آن قسمت نیز، خشت‌های پخته زیبا و سفال‌های عالی با نقش‌های دلپذیر و ستون‌های کوچک روی دیوار، با حاشیه‎‌ای در پیرامون درگاه حاوی کتیبه‌‎ای زیبا نمایان شد که نام مجدالملک براوستانی را آشکارا به عنوانی بانی حرم یاد کرده بود.

از سوی دیگر بر رویِ درِ آهنیِ قدیمی حرم، تاریخ ۹۴۵ق/۱۵۳۸م یعنی روزگار شاه طهماسب اول نقش شده است، ولی به نظر کارشناسان، این در و کتیبه‎‌های کوفی آن باید مربوط به روزگار سلجوقیان باشد که سپس در روزگار صفویان بازسازی شده است.

بنای کنونی حرم، غیر از بخش‌های کهن‌تری که به آن اشاره شد، بیشتر از آثار روزگار صفویان است.

مشخصات ساختمان حرم

حرم، بنایی ۴ ضلعی است و مانند بیشتر بناهای روزگار سلجوقیان بر فراز ۴ گوشه آن، ۴ فیل‎گوش پدید آورده‌‎اند که در بالا شکل ۸ ضلعی به خود می‎‌گیرد.

بالاتر از آن نیز به سبب طاقبندی‌های کوچک، ۱۶ ضلعی به نظر می‎رسد.

حرم در هر ضلع به وسیله دری به رواق‌های مجاور گشوده می‎شود. درگاه اصلی حرم در شمال آن و رو به سوی ایوان بزرگ و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم در سوی مشرق بوده است.

دو مصراع (لنگه) در اصلی حرم زرّین است و احادیثی از پیامبر(ص)، امام‎‌رضا(ع) و امام‌‎هادی(ع) بر آن نقش بسته شده است. سطح دو لنگه در را برای محافظت خطوط و نقش و نگارهای آن و نیز دیوار آجری کهن کنار درگاه را از زمین به ارتفاع ۲ متر با حفاظی از شیشه پوشانده‎‌اند.

درِ جنوبی حرم که از چوب است و بسیار زیبا منبت‌‎کاری شده و اشعاری بر آن حک شده، به راهروِ جنوبی حرم در شرق امامزاده حمزه گشوده می‎‌شود. درب شرقی نیز به راهروِ شرقی حرم، و درِ غربی به مسجد بالاسر راه می‎‌یابد. گرداگرد دیوارهای درون حرم، از پایین یا ازاره‎ای از سنگ مرمر سیاه و سفید به ارتفاع ۶۵/۱ متر پوشیده شده است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف گونه زیبایی آینه‎‌کاری شده است. این آینه‎‌کاری در ۱۲۷۳ق/۱۸۵۷م به فرمان ناصرالدین‎شاه انجام یافته است زیر سقف، فیل‎گوش‌های زیبایی پوشیده از آینه دیده می‎٬شود. بر فراز این طاق‌ها و گرداگرد حرم، بر کتیبه‎‌ای احادیثی نقش شده است.

اتصال به ساختمان بقعه امامزاده حمزه

ظاهراً دو بقعه امامزاده حمزه و حضرت عبدالعظیم در قدیم از یکدیگر جدا بوده است. در قرن ۹ق/۱۵م همراه با ساختما‌ن‌های اطراف، این دو بقعه به صورت یک مجموعه درآمده است. این معنی از ۲ کتیبه چوبی مورخ ۸۴۸ق/۱۴۴۴م بر روی درِ منبت‎کاری کهنی که پیشتر میان مسجد بالاسر و مقبره ناصرالدین‎‌شاه بوده و سپس آن را در دهانه راهروی که به شمال ایوان امامزاده حمزه منتهی می‎‌گردد کار گذاردند، هویداست.

در دیوار جنوبی حرم به سمت غرب، به احتمال قوی محرابی بوده که مبدل به دالانی شده که اکنون به ایوان بقعه امامزاده حمزه متصل شده است.

ضریح

ضریح حضرت عبدالعظیم

کهن‎ترین مأخذ در باب ضریح مرقد حضرت عبدالعظیم، فرمان مورخ۹۵۰ق/۱۵۴۳م شاه طهماسب صفوی درباره متولی و موقوفات آستانه است. از فرمان یاد شده برمی‎آید که تا آن زمان بر گرد مزار، ضریحی نبوده است.

ساخت ضریح توسط شاه طهماسب

طهماسب صفوی طی یک فرمان، برای جلوگیری رسیدن دست زائران به صندوق مزار، دستور داد که ضریحی چوبی بر گرد مزار نصب شود.

به نظر می‌رسد که این ضریح تا روزگار فتحعلی‎شاه بر جای بوده است، زیرا هیچ اطلاعی در باب مرمت یا تغییر ضریح طهماسبی تا روزگار قاجار، به دست نیامده است.

تعویض ضریح توسط فتحعلی ‎شاه

فتحعلی ‎شاه قاجار ضریح ساخته شده در دوره صفوی را با ضریحی از نقره تعویض کرد.

تعمیر ضریح توسط ناصرالدین‎ شاه

این ضریح در روزگار ناصرالدین شاه قاجار تعمیر شد. با این همه در ۱۳۲۸ش به سبب لرزش سخت و سستی بنِ آن، پاره‎ای از بخش‌های ضریح را تعویض کردند و آن را بر پایه‎ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۳۵ سانتی‎متر بر پای داشتند؛ اما بخش بالای ضریح شامل کتیبه‎ ها و اشعار باقی ماند.

مشخصات ضریح

درازای ضریح ۳/۸۷ و پهنای آن ۲/۹۵ و ارتفاعش ۲/۴۰ متر است. در گرداگرد ضریح جمعاً ۱۴ دهانه مشبک دیده می‎شود. در پشت این دهانه‎‌ها به استثنای دهانه میانی جبهه شرقی ضریح که درب ورودی آن به شمار می‎٬رود، صفحات شیشه‌‎ای بزرگی برای جلوگیری از دست رساندن زائران به صندوق تعبیه کرده‎اند.

بر حاشیه بالای ضریح و گرداگرد آن کتیبه‌‎ای است که سوره الرحمن به خط ثلث بر آن نقش شده و در زیر، بر کتیبه دیگری اشعاری به فارسی رقم خورده است. در این اشعار، نام فتحعلی‎‌شاه، بانی ضریح نقره و امین‎ السلطان، مجری تعمیر آن در روزگار ناصرالدین‌‎شاه خوانده می‎‌شود.

بر فراز و گرداگرد ضریح، جمعاً ۶۴ گلدان زرین زیبا ـ در هر طول ۲۰ عدد و در هر عرض ۱۲ عدد ـ و افزون بر این، در ۴ گوشه ضریح، ۴ گلدان زرین بزرگتر نصب شده است.

صندوق مزار

صندوق مزار حضرت عبدالعظیم

یکی از نفیس‌‎ترین آثار تاریخی آستانه عبدالعظیم، صندوق چوبی روی مزار است که در ۴ سوی آن، زیارت‎نامه و آیات قرآنی به خط نسخ و خط ثلث برجسته، توسط یحیی‎ بن محمد اصفهانی حکاکی شده است و تاریخ ۷۲۵ق/۱۳۲۵م بر روی آن قابل خواندن است.

این صندوق به تصریح کتیبه روی آن، به دستور خواجه نجم‎‌الدین محمد، مقارن روزگار ابوسعید ایلخانِ مغول ساخته شده است.

به تصریح کتیبه مذکور، بنای مرقد نیز از هموست اما خواجه‌‎نجم‎‌‎الدین می‎‌بایست مرقد را تعمیر کرده باشد، زیرا چنان که اشاره شد، تجدید بنای اصلی حرم در روزگار سلجوقیان و به فرمان مجدالملک انجام یافت.

مرمت صندوق

صندوق یاد شده که در اثر مرور زمان فرسوده شده بود، در ۱۳۲۹ش توسط حاج‎ محمد صنیع خاتم، هنرمند مشهور عصر، به گونه زیبایی مرمت شد و اکنون به درازای ۵۸/۲ و پهنای یک و ارتفاع ۲۰/۱ متر بر جای است.

گنبد حرم

گنبد شاه عبدالعظیم

گنبد زراندود حضرت عبدالعظیم، خود از جمله آثار کهن آستانه است. این گنبد نیز نخستین‌‎بار توسط مجدالملک براوستانی، آنگاه که بقعه را تجدید بنا می‎‌کرد، ساخته شد. گنبد مانند دیگر گنبدهای بقاع متبرکه درجه اول دارای ۲ جدار است.

پوشش درونی، شامل طاق ضربی مدور و پوشش بیرونی مخروطی شکل بود که در روزگار شاه ‎طهماسب تغییر شکل یافت و در ۱۲۷۰ق/۱۸۵۴م به فرمان ناصرالدین‌‎شاه طلاکاری شد.

ارتفاع گنبد از رأس تا سطح بام به صورت عمودی حدود ۱۲ متر و به صورت محدب حدود ۱۸ متر است.

بر گرداگرد گنبد، ۲ ردیف کتیبه نصب شده است.

بر کتیبه‎٬های بالایی، اشعاری با خطوط زرین بر متن لاجوردی رنگ حاکی از طلاکاری گنبد به فرمان ناصرالدین‌‎شاه است.

بر کتیبه زیرین که عریض‌‎تر از کتیبه بالای است، آیه «‌انا فَتَحْنالَکَ فَتْحاً مُبیناً‌» نقش بسته است.

پوشش درونی گنبد، همراه با دیوارهای حرم آینه‎٬کاری شده است.

گلدسته‎‌های حرم

گلدسته‌های شاه عبدالعظیم

گلدسته‎ های حرم برخلاف گنبد، از آثار نیمه دوم قرن ۱۳ق/۱۹م است و به فرمان ناصرالدین‌‎شاه، همراه با طلاکاری گنبد، بنا گشت

ارتفاع مناره‌‎ها از رأس تا سطح بام حدود ۲۴ متر و قطر میله گلدسته‌‎ها یا بخش استوانه‌‎ای آن ۲ متر است.

از هر مناره به وسیله ۲ پلکان داخلی به بالای آن می‌‎توان رفت.

این مناره‌‎ها بر پایه‌‎های مربع ‎شکل آجری به درازای هر ضلع ۲۰/۴ متر استوار شده است.

صحن‌ها و ایوان‌ها

در اطراف حرم، صحن‌ها و ایوان‌هایی است که بیشتر در روزگار صفویان و قاجاریان ساخته یا تعمیر و تزیین شده است.

مهم‌ترین صحن و ایوان فعلی، صحن و ایوان بزرگ آستانه در شمال حرم است. این بنا در روزگار ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد.

ساختمان ایوان بزرگ آینه در این صحن که اکنون در دو سوی آن محل کفشداری‌ها واقع است، به دستور میرزا ابراهیم‎ خان امین‎ السلطان آغاز شد و در زمان فرزندش میرزا علی‎ اصغر خان در ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م م به پایان رسید

این ایوان دارای ۱۰ ستون سنگی بلند و بسیار زیباست. ازاره ایوان از سنگ مرمر سیاه و سفید است. در بالای مدخل ایوان به سوی حرم، کتیبه‎‌ای بر کاشی نقش گشته که از نام بانی آن حکایت دارد. برخی حدس زده‌‎اند که سابقاً به جای رواق و ایوان شمالی، مسجدی بوده که بخشی از آستانه محسوب می‎‌شده است. کتیبه‌‎های ۲ جفت درِ منبت‎‌کاری که در خزانه است، نام جنت‎‌سرا را یاد می‎‌کند و این احتمال هست که مسجدی در بخش شمالی حرم به نام جنت‌‎سرا وجود داشته است

در سال‌های اخیر این صحن سنگفرش شد و آینه‌‎کاری ایوان آن تجدید گشت. در شرق صحن بزرگ، بنای امامزاده ‎طاهر جای دارد. ایوان جنوبی حرم در ۹۴۴ق/۱۵۳۷م به فرمان شاه ‎طهماسب اول ساخته شد و در ۱۲۷۰ق/۱۸۵۴م به فرمان ناصرالدین‎ شاه توسط میرزاآقاخان نوری آینه‎‌کاری و تزیین شد.

صحن‌های دیگر آستانه در گرداگرد حرم عبارتند از:

1. صحن باغ طوطی یا مدرسه امین‎‌السلطان در شمال غربی حرم
2. صحن ناصرالدین‎‌شاه، یا صحن ولیعهدی که اکنون به صحن کاشانی معروف است، در غرب حرم
3. صحن باغ علی‎جان در شرق حرم
4. صحن جنوبی که به صحن امامزاده حمزه معروف است.

رواق‌ها و مسجدها

مسجد و رواق بالاسر، در غرب حرم، از ساخته‎‌های روزگار صفویان، محوطه‌‎ای بزرگ است که به وسیله راهرو و پنجره‌‎هایی در غرب آن به صحن ناصرالدین شاه قاجار متصل می‎‌شود.

ازاره این مسجد از سنگ مرمر سیاه و سفید است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف آینه‎‌کاری است. این رواق دارای محرابی بسیار زیبا از کاشی‌های معرق رنگارنگ است که بر روی آنها و گرداگرد محراب آیات قرآنی نقش شده است.

میان مسجد بالاسر و حرم عبدالعظیم از سوی شرق، دری زیبا و منبت‎‌کاری است که به شهادت کتیبه روی آن، در ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م به دستور اعتمادالدوله و توسط میرزامحمدحسین شیرازی ساخته شده است. بر بالای این در، پنجره‎‌های مشبک واقع است که گرداگرد آن مانند سایر بخش‌های دیوار رواق آینه‌‎کاری است.

در جنوب مسجد بالاسر رواق دیگری است که از جنوب به حرم امامزاده حمزه و از شرق به حرم عبدالعظیم می‎‌پیوندد. این رواق نیز دارای ازاره‎٬ای از سنگ مرمر سیاه و سفید و از بالای آن تا سقف و خود سقف آینه‌‎کاری است.

در شرق حرم عبدالعظیم، مسجد زنانه یا پایین پا، از ساخته٬‎های روزگار صفویان، واقع است که پیش از احداث صحن و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم بود. ولی سپس آن مدخل را مسدود و دهلیز آن را به مسجد زنانه تبدیل کردند.

همان سان که اشاره شد، از کتیبه‎٬های درهای منبت‎کاری که اکنون در خزانه آستانه است، می‎‌توان حدس زد که مسجدی به نام مسجد جنت‎‌سرا در بخش شمالی حرم بوده است. ظاهرا آن مسجد، همان رواق کوچکی باشد که اکنون میان ایوان بزرگ شمالی و حرم عبدالعظیم واقع است.

این رواق از سوی جنوب به وسیله ۲ در زرین بزرگ به حرم می‌‎پیوندد. ازاره رواق از کاشی معرق و رنگارنگ است و از بالای آن تا سقف و همه سقف آینه‎‌کاری است. میان این رواق و مسجد زنانه یا مسجد پایین پا در شرق حرم، درِ بزرگ چوبی زیبایی جای دارد که کتیبه‌‎ای حاوی آیات قرآن مجید بر حاشیه آن حکاکی شده و بر بالای آن تاریخ ۹۰۴ق/۱۴۹۹م ـ روزگار تیموریان ـ قابل مشاهده است.

موزه و خزانه

چنان که اشاره شد، حرم حضرت عبدالعظیم از دیرباز مورد توجه بوده است و از همان روزگاری که نخستین بنای بقعه پی افکنده شد، به تدریج آثاری در اطراف حرم پدید آمده و اشیایی از سوی امیران و وزیران و مردم به حرم اهدا شده که هریک نسبت به قدمت و نفاست خود از جمله ارزشمندترین آثار هنری اسلامی به شمار می٬‎روند.

پاره‎ای از این آثار برای جلوگیری از فرسودگی و ویرانی، در تعمیرات متعدد آستانه، به خزانه منتقل گشته، و برخی هم مانند کاشی‌ها و رگ‎چین‌های آجری اطراف حرم، در جای خود با پوشش‌های شیشه‌‎ای محافظت شده‌‎اند.

قدیمی‌ترین خبر مستند در باب خزانه آستانه عبدالعظیم را در فرمان مورخ ۹۵۰ق/۱۵۴۳م شاه‌‎طهماسب صفوی می‌‎توان یافت که وی طی آن دستور داده در میان منازل اطراف آستانه، محلی مناسب برای خزانه جدید بیابند.

از این فرمان آشکارا برمی‌‎آید که پیش از آن هم در آستانه عبدالعظیم محلی برای خزانه بوده که حتما اشیای نفیس و هدایای زائران و احیاناً نقدینه‎‌ها را در آنجا نگه می‎‌داشته‌‎اند.

در سال‌های اخیر نیز تعدادی از آثار نفیس آستانه را به خزانه منتقل ساخته‎‌اند که از آن میان می‎‌توان به اشیاء زیر اشاره کرد:

الف ـ دو در آهنی با کتیبه‎‌هایی به خط کوفی به ابعاد ۷۰ و ۱۲۰ سانتیمتر که به نظر می‎‌رسد از جمله کهن‌ترین آثار این بنا و متعلق به روزگار سلجوقیان باشد.

با آنکه بر روی کتیبه‌‎ها تاریخ ۹۴۵ق/۱۵۳۸م دوره سلطنت شاه ‎طهماسب اول صفوی دیده می‌شود، به عقیده کارشناسان این خط کوفی مربوط به خطوط دوره سلاجقه (قرن ۵ و ۶ق/۱۱ و ۱۲م) است و حتی نمی‎‌تواند مربوط به قرن ۷ق/۱۳م باشد چه رسد به قرن‌های ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶م.

اگر قدمت این کتیبه‎‌ها به ثبوت رسد، می‌‎توان حدس زد که این ۲ کتیبه بر درهایی مربوط به روزگارسلجوقیان نصب بوده و در روزگار صفویه آن درها را به سبب فرسودگی تعویض یا مرمت و همان کتیبه‎‌های قدیم را با تغییراتی بر درهای جدید نصب کرده‎اند.

این ۲ در بعدها در انتهای معبر جنوب غربی امامزاده حمزه نصب شده است و سپس به سبب نفاست، آنها را به خزانه منتقل ساخته‌‎اند.

ب ـ دو درِ منبت‌‎کاری بسیار کهن و زیبا به ابعاد ۷۷/۱ و ۹۴/۰ متر مربوط به روزگار شاه اسماعیل اول صفوی که اشعاری به خط ثلث برجسته بر آن نقش بسته است.

از این اشعار تاریخ ۹۱۸ق/۱۵۱۲م به دست می‌‎آید که مربوط به روزگار حکومت شاه ‎اسماعیل اول صفوی است. حدس زده‌‎اند که این درها پیش از احداث صحن بزرگ و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم از سوی مشرق، یعنی مسجد زنانه فعلی بوده است.

ج ـ یک درِ منبت‎‌کاری نفیس که مدت‌ها پیش از آن را از گوشه جنوب شرقی مسجد بالاسر حرم برداشتند و در شمال ایوان امامزاده حمزه نصب کردند و سپس به خزانه آستانه منتقل ساختند.

گفته‎‌اند که این در قبلاً در مسجد هولاکو که بعداً به آرامگاه ناصرالدین‎‌شاه تبدیل شد جای داشته است. بر روی این در ۲ کتیبه به خط ثلث برجسته هست که می‌‎گویند بر روی دری کهن‎‌تر بوده و پس از تعویض آن، کتیبه‎‌های مذکور را بر روی در جدید نصب کرده‌‎اند.

بر این کتیبه‎‌ها تاریخ ۸۴۸ق/۱۴۴۴م دیده می‎‌شود. از این‎رو این کتیبه‎‌ها و احتمالاً درِ اصلی، از ساخته‌‎های روزگار شاهرخ تیموری است

د ـ یک پنجره از کاشی مشبک بسیار نفیس به ابعاد ۵۸/۱ و ۵۶/۱ متر، مرکب از ۱۲ خشت کاشی. این پنجره بر فراز در میانی ایوان بزرگ شمالی نصب بوده و به استناد کتیبه٬‎ای که مربوط به آخرین آینه‎‌کاری عصر قاجار در ایوان مذکور است، در عهد ناصرالدین‌‎شاه به دستور امین‎‌السلطان در ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م ساخته شده است

هـ ـ چیزهایی از قبیل پرده‎‌های بسیار نفیس، قرآن‌های خطی، فرش‌های متعدد، شمعدان‌های قدیمی و پرارزش و تابلوهای نقاشی و روپوش زری و کهن صندوق مزار مربوط به روزگار صفویه.

هم‌‎اکنون برای گردآوری و طبقه بندی این اشیاءِ نفیس به گونه‌‎ای که در معرض بازدید علاقه‎‌مندان قرار گیرد، ساختمانی ویژه موزه آستانه در غرب صحن ناصرالدین‎‌شاه در دست ساختمان است.

درِ غربی این موزه متشکل از سر در کاشی بسیار کهن و زیبای حرم است که قبلاً برای جلوگیری از فرسودگی به خزانه منتقل گشته بود.

با آغاز بنای موزه، این سردر و کتیبه‎‌های بسیار کهن و زیبای آن توسط استادان فن، در غرب موزه نصب شده است.

کتابخانه

همراه با اشیای گرانبهایی که در طی روزگار به آستانه حضرت عبدالعظیم اهدا یا وقف شده، کتاب‌ها و قرآن‌های خطی نفیسی هم بوده است، چنانکه شاه ‎عباس صفوی در ۱۰۳۷ق/۱۶۲۷م تعداد ۱۱۹ جلد کتاب وقف آستانه کرده که ۳ جلد از آنها هنوز باقی است.

حتما کتابخانه‌‎ای در آستانه بوده است که میرزا محمدتقی نوری در حدود ۱۲۳۰ق/۱۸۱۴م از آن استفاده کرده است.

اما از محل و چگونگی در محل فعلی محل کفشداری ایوان بزرگ بوده ظاهراً می‎‌بایست مربوط به روزگار قاجار باشد که طی آن ابنیه و بیوتات آستانه توسعه یافته است. در ۱۳۲۴ش دایر بوده است. در اردیبهشت آن سال در جنوب امامزاده حمزه، کتابخانه‎‌ای در ۲ طبقه ساخته شده که تاکنون نیز برجای است.

کهن‎‌ترین قرآن خطی آستانه که در فهرست راهنمای گنجینه قرآن موزه ایران باستان ثبت شده، قرآنی است بسیار نفیس به خط نسخ و ثلث که در ۹۴۰ق/۱۵۳۳م به روزگار شاه‎ طهماسب اول نگاشته شده است

نیز مجموعه اسناد و فرامین و وقفنامه‎‌های آستانه که به همت احمد هدایتی گردآوری شده، در کتابخانه نگاهداری می‎‌شود.

کهن‎‌ترین سند رسمی، فرمان شاه‎ طهماسب درباره اوقاف و تولیت آستانه عبدالعظیم است.

کتابخانه آستانه هم‎اکنون نزدیک به ۰۰۰‘۶ جلد کتاب چاپی و خطی دارد.

امامزاده‌های مدفون در جوار آستانه

مقالهٔ اصلی: مدفونان در حرم عبدالعظیم حسنی

گنبد امامزاده طاهر

امامزاده حمزه

مقالهٔ اصلی: امامزاده حمزه

بقعه امامزاده حمزه، فرزند امام موسی‎کاظم(ع) از بقاع متبرکه معروف و در طرف جنوب غربی حرم عبدالعظیم واقع است.

امامزاده حمزه از ۴ سوی به بیوتات اطراف می‎پیوندد. درِ شمالی به رواق میان مسجد بالاسر و حرم امامزاده حمزه، درِ جنوبی به مسجد زنانه و درِ شرقی به راهروِ جنوبی حرم عبدالعظیم متصل است. درِ غربی را اکنون با دیوار مسدود ساخته‎اند.

امامزاده طاهر

بقعه امامزاده طاهر از فرزندان امام زین العابدین(ع) ، نیز از بقاع متبرکه جنب آستانه عبدالعظیم و در سوی شرقی صحن بزرگ، میان این صحن و باغ علی‎جان واقع است.

تولیت

تولیت بقاع متبرکه و املاک و رقبات وابسته به آنها، اساساً بر طبق شرع، وابسته به نظر واقف است و از همین روی متولیان مختلف از سوی واقفان املاک و رقبات عهده‎دار اداره امور مربوط به تولیت خود بوده‎اند. ولی برای جلوگیری از تصرفات نامشروع و هماهنگ کردن امور مربوط به موقوفات، از روزگاران گذشته چنین مرسوم شده که تولیت واحدی با تأیید سلطان وقت تعیین گردد که کارگزاران دولت نیز در امور مربوط به آن از دستورهای او پیروی کنند.

درباره متولیان آستانه عبدالعظیم پیش از روزگار صفویه، سندی مکتوب دیده نشده است.

کهن‎‌ترین اثری که در این باب به دست آمده، فرمان شاه ‎طهماسب صفوی است که طی آن تولیت مزرعه‌‎ای به نام مبارک‎‌آباد درخوارری را که طغرل سلجوقی وقف آستانه کرده بود، به سید شرف الدین واگذاشته است.

مطابق فرمان‌های دولتی که از عهد صفویه تاکنون به جای مانده است می‎‌توان سلسله متولیان آستانه را که نوادگان آنها تا چند سال پیش عهده‎‌دار تولیت این آستانه بودند، شناخت.

در روزگار شاه ‎طهماسب، میرزا حبیب الله، فرزند بزرگ سید حسین خاتم المجتهدین و نواده دختری محقق ثانی، به تولیت آستانه گمارده شد. سپس جای او را میرزا ابراهیم شیخ الاسلام نواده خاتم‎‌المجتهدین گرفت و تولیت آستانه در خانواده او ادامه یافت.

در ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م چندی پس از تشکیل وزارت معارف و اوقاف، تولیت میرزا هدایت‎‌الله از همان سلسله، از سوی کسانی که مأمور نظارت و رسیدگی به موقوفات آستانه شده بودند، تأیید شد و فرزندان او نیز تا چند سال پیش اداره آستانه را به عهده داشتند. نام این متولیان در فرامین شاهان صفوی و کتاب تحفه سامی اثر سام‎میرزا فرزند شاه‎ اسماعیل صفوی آمده است.

از شاه عباس و شاه طهماسب دوم و اشرف افغان و کریم‎خان زند و شاهان قاجار نیز فرامینی درباره تولیت در دست است.

پس از انقلاب اسلامی ایران از سوی امام خمینی در ۵ فروردین سال ۱۳۵۸ش احمد مولایی (۱۳۰۳-۱۳۷۴ش) که تولیت حرم حضرت معصومه(س) را در قم برعهده داشت به مدیریت و ساماندهی حرم عبدالعظیم نیز مأمور شد.

در تاریخ ۲۰ فروردین ماه ۱۳۶۹ش محمدی‌ ری‌شهری طی حکمی از جانب رهبر جمهوری اسلامی ایران به تولیت این آستان منصوب گردید.

پس از فوت محمدی ری‌شهری در روزهای آغازین سال ۱۴۰۱ش، سیدعلی قاضی‌عسکر در تاریخ ۷ فروردین، تولیت آستان حضرت عبدالعظیم و متعلقات و بقاع وابسته را عهده‌دار شد.

موقوفات

همگام با افزایش اهمیت و توسعه آستانه عبدالعظیم حسنی، از دیرباز کسانی مزارع و املاک و رقبات و اشیائی، غالباً با تعیین مورد مصرف آنها، وقف آستانه کرده‎اند و فرمانهایی نیز از سوی حاکمان وقف درباره موقوفات صادر شده که هم‎اکنون پاره‎ای از آنها در دست است.

کهن‎ترین خبری که درباره اوقاف آستانه دیده شد، روایت عبدالجلیل قزوینی رازی است که می‎گوید مجدالملک براوستانی اوقافی برای حضرت عبدالعظیم مقرر داشته است.

کهن‎ترین فرمان دولتی در این باره، فرمان مورخ ۹۶۰ق/۱۵۵۳م شاه‎طهماسب است که صورت موقوفات غیرمنقول آستانه با مشخصات کامل در آن ذکر شده است.

براساس این فرمان، ۱۶ رقبه مزرعه و باغچه در ری و شمیران و شهریار، از جمله املاک وقفی آستانه بوده که امروزه ۵ رقبه از آن باقی و در تصرف آستانه است و بقیه در طی روزگار به علت نابسامانیهای سیاسی و سوءاداره آستانه، توسط کسانی تصرف شده است کهن‎ترین رقبه وقفی مشخص، مزرعه مبارک‎آباد معروف به خیرآباد واقع در ناحیه خوار شهر ری بوده که طغرل سلجوقی وقف آستانه کرده است.

به جز فرمان شاه‎طهماسب، فرامین دیگری از سلاطین صفویه و زندیه و قاجاریه در دست است.

موقوفات آستانه شامل زمین‌های کشاورزی، روستا، قنات آب، ساختمان و اشیای گوناگون است.

پیوند به بیرون

• متن و صوت زیارتنامه حضرت عبدالعظیم(ع)
• آستان مقّدس حضرت عبدالعظیم علیه السّلام
• دایره المعارف بزرگ اسلامی