سوره‌های مکی و مدنی

سوره‌های مکی و مدنی به تقسیم سوره‌های قرآن به اعتبار محل نزول آنها در مکه و مدینه اشاره دارد. شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های مسلمانان از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است.

معیارهای تمایز میان سوره‌های مکی و مدنی و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی، از مهم‌ترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، آموختن آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.

تعداد سوره‌های مکی و مدنی

گفته شده تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌ها (۸۲ سوره) مکی هستند. سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، نور، احزاب، محمد، فتح، حجرات، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه جمعه، منافقون، طلاق، تحریم و نصر. سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: فاتحه، رعد، الرحمن، صف، تغابن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق و ناس. البته در قرآن‌های چاپی معمولا در ابتدای سوره، مکی یا مدنی بودن سوره مشخص شده و ۲۸ سوره به عنوان سوره مدنی و ۸۶ سوره به عنوان سوره مکی معرفی شده است.

معیارها و ملاک‌های تشخیص

درباره معیارها و ملاک‌های تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:

1. معیار زمانی:‌ هر آنچه پیش از هجرت نازل شده مکی و هر آنچه پس از هجرت نازل شده مدنی محسوب می‌گردد هر چند در مکه یا در سفری از سفرهای پیامبر(ص) نازل شده باشد مانند سال عام الفتح و حجة الوداع این معیار از دو معیار دیگر مشهورتر است و اکثر پژوهشگران علوم قرآنی این معیار را برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی انتخاب کرده‌اند؛ چرا که این معیار بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد.
2. معیار مکانی: هر آنچه در مکه نازل شده، مکی، و هر آنچه در مدینه نازل شده مدنی محسوب می‌گردد و هر آنچه در نواحی مجاور مکه ( مانند منی، عرفات و حدیبیه)نازل شده مکی و هر آنچه در نواحی مجاور مدینه ( مانند بدر ، اُحُد و سَلْع =کوه ودره‌ای درمنطقه جنگ احزاب) نازل شده مدنی است. ولی این معیار جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشد، بلکه در مکان‌های دورتری مانند تبوک و بیت‌المقدس نازل گردید.
3. معیار مخاطب: برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده و گفته‌اند هر آنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هر آنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص این خطاب این است که هر آنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده، مکی و هر آنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده، مدنی است. این قول منسوب به ابن مسعود است. این معیار نیز با اشکال مواجه دانسته شده است؛ زیرا برخی از آیاتی که قطعا مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعا مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.

از ابن عباس نقل است که اگر آغاز سوره‌ای در مکه نازل شده آن سوره مکی محسوب می‌شود. برخی از مفسران معتقدند که مکی سوره‌ای است که در مکه نازل شده هر چند پس از هجرت و مدنی آن است که در مدینه نازل شده و آن چه در مسافرت‌ها نازل شده نه مکی هستند و نه مدنی. این قول را مستند به روایتی از پیامبر کرده‌اند که فرمود قرآن در سه مکان نازل شده است؛ مکه ، مدینه و شام. برخی مفسران شام را در روایت نبوی به بیت المقدس وبرخی دیگر به تبوک تفسیر کرده اند.

ضوابط نامگذاری

بنابر معیار سوم، یعنی معیار زمانی، تمامی آیات در برخی از سوره‌ها، پیش از هجرت به مدینه نازل شده، و بنابراین آن سوره مکی خوانده می‌شود. به‌علاوه، در برخی دیگر از سوره‌ها، تمامی آیات پس از هجرت نازل شده و بر این اساس، سوره مدنی خوانده می‌شود. با این حال، در برخی دیگر از سوره‌ها، آیات ابتدایی در مکه و آیات میانی یا پایانی در مدینه نازل شده و در این حالت، مکی یا مدنی بودن سوره، با ملاحظه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی صورت می‌گیرد. برخی از پژوهشگران معتقدند در این رابطه آنچه مکی یا مدنی بودن سوره‌ها را تعیین می‌کند، نه تعداد بیشتر آیات مکی یا مدنی، بلکه مکی یا مدنی بودن آیات آغازین است.

ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی

از آنجا که مکه و مدینه دو فضای کاملا متفاوتی داشتند (غلبه کفار در مکه و برپایی حکومت دینی در مدینه) سوره‌های مکی و مدنی ویژگی‌های متفاوتی را در خطاب و محتوا پیدا کرد. با این حال این ویژگی‌ها، دقیق نیست و همه آیات و سوره‌ها را به صورت کامل شامل نمی‌شود و تنها احتمال مکی یا مدنی بودن سوره را تقویت می‌کند. همچنین ممکن است سوره‌ای مکی یا مدنی باشد، اما برخی از آیات آن از آیات استثنائی بوده و این ویژگی‌ها تنها در آن آیه استثنائی وجود داشته باشد.

ویژگی سوره‌ها و آیات مکی

1. دعوت به اصول عقاید، مانند ایمان به خدای یکتا و ایمان به روز قیامت؛
2. کوتاه بودن آیات و سوره‌ها؛
3. استفاده فراوان از تعبیر مانند «یا أَیُّهَا النَّاس‏» و ندرت استفاده از تعبیر «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»؛
4. بیان شدن قصص انبیا و امت‌های پیشین؛
5. داشتن لحن تند؛
6. به کار رفتن کلمه «کلّا» در سوره؛
7. داشتن آیات سجده‌دار؛
8. آغاز شدن با حروف مقطعه مانند الم، الر، طسم، و حم (به غیر از سوره‌های بقره و آل‌عمران)؛
9. حمله شدید به بت‌پرستی؛

ویژگی سوره‌های مدنی

1. بیان کردن فرایض و حدود؛
2. طولانی بودن آیه‌ها و سوره‌ها؛
3. بیان قوانین اقتصادی و سیاسی؛
4. داشتن زبان نرم و ملایم با مؤمنان؛
5. پرداختن به مسائل منافقان؛
6. بیان احوال و اقدامات منافقین و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آن‌ها، در سوره‌های مدنی دیده می‌شود.
7. در آیات مدنی به تبیین عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آنها به اسلام پرداخته می‌شود؛

فواید شناخت

برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی، فواید و کاربردهایی ذکر شده است؛ از جمله:

1. شناخت ناسخ و منسوخ؛ آیات پسین با وجود شرایط نسخ، آیات پیشین را منسوخ می‌کند و یکی از راه‌های شناخت زمان نزول آیات، بازشناسی مکی یا مدنی بودن آیات است.
2. شناخت معنای دقیق واژگان؛ معنای برخی واژگان در سوره‌های مکی با معنای آن در سوره‌های مکی متفاوت است، مانند کلمه «زکاة» که در سوره‌های مکی به معنای مطلق کار خیر و یا تزکیه و پاکسازی روح است، در حالی که در سوره‌های مدنی در معنای زکات فقهی استفاده شده است.
3. شناسایی شرایط زمان نزول آیه؛ با شناختن آیات مکی و مدنی می‌توان مراحل دعوت پیامبر(ص)، خصوصیات روحی و اجتماعی مردم، و نیز موانع فکری و اجتماعی موجود را شناخت.
4. شناخت سیر تکاملی دعوت اسلامی، تشریع و قانون‌گذاری؛
5. آگاهی از چگونگی نزول قرآن و نیز کمک به شناخت اسباب نزول که خود از علوم قرآنی است؛
6. رفع اختلافات مربوط به سیره پیامبر(ص).

منابع

• حاجی میرزایی، فرزاد، «مکی و مدنی»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.