قصص العلماء (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمد بن سلیمان تنکابنی |
| موضوع | شرح حال دانشمندان شیعه از قرن سوم تا سیزدهم |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۲۹۰ق |
قِصَصُ العُلَماء، مشهورترین اثر محمد بن سلیمان تنکابنی(۱۲۳۴ یا ۱۲۳۵-۱۳۰۲ق) به زبان فارسی در شرح حال علماء و دانشمندان شیعه از قرن سوم تا سیزدهم قمری. در این کتاب شرح حال ۱۵۳ تن از علمای شیعه آمده است، این کتاب با معرفی سید ابراهیم موسوی قزوینی آغاز شده و با معرفی سید نعمت‌الله جزایری خاتمه یافته است. از برخی مشاهیر غیر شیعی نیز به مناسبت سخن به میان آمده است. آقابزرگ تهرانی از عدم نظم و ترتیب آن انتقاد کرده است.
مولف
محمد بن سلیمان تُنِکابُنی (۱۲۳۴ یا ۱۲۳۵- ۱۳۰۲ق) از شاگردان سید ابراهیم موسوی قزوینی و محمدحسن نجفی[۱] و هممباحثه سید محمدباقر خوانساری بود.[۲] وی در ۱۲۳۰ق[۳] و ۱۲۳۴ یا ۱۲۳۵ق به دنیا آمد[۴] و در ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۳۰۲ق درگذشت.[۵] از تنکابنی آثاری از جمله بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام، الفرائد الرضوية،(منظومه‌ای درباره اثبات نبوت خاصه و ردِّ یهود و نصاری از کتاب‌های خودشان) رسالة في غسل الجُنُب و رسالة في فاطمة بنت موسى بن جعفر برجای مانده است.[۶]
انگیزه تألیف
تنکابنی در مقدمه قصص العلماء، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، معرفی برخی از علمای شیعه که کمتر به شرح حال آن‌ها پرداخته شده، یا شرح حال آن‌ها در دسترس نبوده، دانسته است. هر چند تنکابنی پیشتر (بیست سال پیش از نوشتن قصص العلما)در تذکرة العلماء، شرح حال علما را نوشته بود، اما اشاره می‌کند که آن کتاب مختصر بوده است[۷]، وی همچنین در مقدمه قصص العلماء یادآور می‌شود که در مورد کرامات علماء کتاب چندانی جز چند مورد تألیف نشده است.[۸]
تاریخ نگارش
قصص العلماء به فارسی است و به گفته مؤلف، این کتاب حاصل محفوظات، شنیده‌ها و تتَبُّع پنجاه ساله او است که در مدت سه ماه نوشته است. برخی از مطالب آن نیز با کتاب مختصر وی در همین زمینه به نام تذکرة العلماء مشترک است.[۹] تنکابنی قصص العلماء را در روز مبعث ۱۲۹۰ق پایان رسانده است.[۱۰]
محتوا
این کتاب زندگینامه ۱۵۳ تن از علمای شیعه (بدون ترتیب) را دربر دارد[۱۱]که بیشتر آنان از مشایخِ اجازه و اصحاب تألیف قرن سوم قمری تا اواخر قرن سیزدهم‌اند و بیش از شصت درصد آنان به دوره صفویه و پس از آن تعلق دارند.[۱۲] تنکابنی چهارمین زندگینامه را به معرفی تفصیلی خود و آثارش اختصاص داده است[۱۳] وی آثار خودش را به ۱۶۶ کتاب رسانده است.[۱۴]
وی در این کتاب مناظرات و حکایاتی از دانشمندان نقل کرده و به شرح حال کسانی مانند سید علی‌محمد باب و شیخ احمد اَحسایی و نقد و رد آرای آنان پرداخته است.[۱۵]
تنکابنی درباره هر شخصیت، اطلاعاتی چون نام و نام خانوادگی، ویژگی‌های علمی و اخلاقی، آثار و تالیفات، شرح کوتاهی از دیدگاه‌ها، برخی از فعالیت‌های اجتماعی و سال تولد و وفات را آورده است. قصص العلماء از سبکی ساده و نثری نسبتاً روان برخوردار است.
روش
به نوشته آقا بزرگ، مطالب این کتاب به خلاف تذکرة العلماء بدون نظم و ترتیب است[۱۶] اما تنکابنی توضیح داده که در این کتاب از نظم خاصی پیروی کرده است.
او این کتاب را با شرح حال علمای زمان خویش، و مقدّم بر همه، یکی از استادان اجازه‌اش به نام سید ابراهیم موسوی قزوینی، صاحب ضوابط الاصول، آغاز کرده[۱۷] و کوشیده است تا زندگینامه‌ها را به ترتیب اجازات و دوره‌های زمانی از عصر مؤلف به قبل تنظیم کند،[۱۸] چنانکه مرسوم مؤلفان اجازات (مثلاً لؤلؤة البحرین بحرانی) بوده است. با این‌همه وی از روش خود، به‌ویژه پس از گزارش احوال نصیرالدین طوسی،[۱۹] عدول کرده و سرانجام قصص العلماء را با زندگینامه سید نعمت‌الله جزایری، از علمای قرن یازدهم قمری به پایان برده است.[۲۰]
چاپ
قصص العلماء نخستین بار در ۱۲۹۰ق، سال نگارش کتاب، همراه با سبیل النجاة یکی دیگر از آثار تنکابنی[۲۱] در تهران چاپ شد و پس از آن نیز بارها، چه جداگانه و چه همراه با آثار دیگر، در جاهای مختلف، به چاپ رسید.[۲۲] و در انتهای آن فهرست اعلام، کتب و اماکن به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۲۴،۶۷،۷۳؛ تبریزی خیابانی، علماء معاصرین، ص۱۳.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق،ج۱۷، ص۱۰۷؛ تنکابنی، قصص العلماء، ص۷۱.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق،ج۱۷، ص۱۰۶.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۷۳ـ۷۴.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب،۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۸۱؛ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق،ج۱۷، ص۱۰۷، به درگذشت او پیش از ۱۳۰۴ق و در ۱۳۰۲ق اشاره می‌کند؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش،ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق،ج۳، ص۶۰ ،ج۱۶، ص۱۵۴، ج۱۷، ص۱۰۷.
- ↑ تنکابنی، قصص العلما، علمیه اسلامیه، ص۳.
- ↑ تنکابنی، قصص العلما، علمیه اسلامیه، ص۲.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۴۵۳ـ۴۵۴.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ً،ج۱۷، ص۱۰۷.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۱۰۷
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، علمیه اسلامیه،ص۴۵۴.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، ص۷۰ـ۹۱.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۱۰۷؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۳۸۱.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، علمیه اسلامیه، ص۴۷ـ۵۰،۵۹ ـ۶۴،۳۱۳ـ۳۲۱،۴۵۳.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۰۷.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۰۷.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، علمیه اسلامیه،ص۳.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، علمیه اسلامیه،ص۱۰۰.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۳ق،ج۱۷، ص۱۰۷.
- ↑ اثری مختصر از مؤلف در گزارش گفتگوی تفصیلی وی با شخصی مسیحی در تنکابن، برای اثبات نبوت پیامبر اکرم؛ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۷،ص۱۰۷
- ↑ مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش، ج۵، ستون ۵۱۰ـ۵۱۱؛ مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش، ج۳، ستون ۳۹۱۰ـ۳۹۱۱؛ آقابزرگ، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۷، ص۱۰۷.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار‌الأضوا، بیروت ۱۴۰۳ق.
- محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران، ۱۳۶۳ش.
- تبریزی خیابانی، علی، علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران، ۱۳۶۶ق.
- تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلماء، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا.
- مدرس تبریزی، میرزا محمد علی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
- خان‌بابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
- خان‌بابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.