ابوالحسن کسایی مروزی

اطلاعات فردی
نام کامل	مجدالدین ابوالحسن کسایی مروزی
لقب	کسایی مروزی
تاریخ تولد	۳۴۱ق.
محل زندگی	مرو
تاریخ وفات	بعد از سال ۳۹۰ ق.
محل دفن	مرو
اطلاعات علمی
تألیفات	دیوان اشعار

مَجدُالدین اَبُوالحَسن کَسایی مَروَزی (۳۴۱- وفات بعد از ۳۹۰ق) از شاعران شیعی قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. وی نخستين شاعر شيعی مذهب زبان فارسی و همچنین نخستین کسی است که سوگ نامه کربلا به زبان فارسی سروده است. کسایی ابتدا در مدح سلاطین زمان خود شعر می‌سرود ولی بعدها پشیمان شد و به مدح حضرت مصطفی (ص) و اهل بیت (ع) پرداخت.

اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند:کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس سروری، لباب‌الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی و دیگر فرهنگ‌های لغت استخراج کرده‌اند. محققان، علت تخلص او به کسایی را، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌دانند.

زادگاه، ولادت، کنیه

کسایی از شاعران قرن چهارم و معاصر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی است که در مرو دیده به جهان گشود. زادروز او را بنا بر آنچه در مطلع قصیده لامیه‌اش (به سیصد وچهل و یک رسید نوبت سال)آورده چهارشنبه ۲۷ شوال سال ۳۴۱ هجری می‌باشد.

کنیه کسائی، مجدالدین ابوالحسن و همچنین بنا بر نقل دیگری ابواسحاق است.در مورد کنیه وی میان تذکره نویسان اختلاف وجود دارد. در «دمیة القصر» باخرزی از شاعری به نام ابو الحسن علی بن محمد کسائی مروزی نام برده می‌شود که به حدس احمد آتش مراد همین کسائیست  و اگر این حدس را درست بدانیم نام و نام پدر و کنیه او به خوبی روشن می‌شود.

فعالیت‌های اجتماعی

از زندگی کسایی به ویژه آغاز و اواخر آن، آگاهی درستی در دست نیست. محققان دامنه زندگی او را از عهد سامانیان تا غزنویان و تمایلات دینی او را از مدح خلفای عباسی تا ائمه معصومین گسترانیده‌اند. وی در آغاز در دربار سامانیان بوده ولی بعدها به دربار غزنویان رفته است و در اواخر عمر از مدح سلاطین پشیمان شد و به مدح و ثنای اهل بیت(ع) پرداخت. او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌رود. برخی به استناد به قصیده فضل امیرالمؤمنین کسائی اینکه او مداح غزنویان سنی‌مذهب بوده باشد را رد کرده‌اند.

اهل بیت(ع) در اشعار کسایی

شعر کسایی مروزی درباره علی(ع)

مدحت کن و بستای کسی را که پیمبر

بستود و ثنا کرد و بدو داد همه کار

آن کیست بدین حال و که بوده است و که باشد

جز شیر خداوند جهان حیدر کرار

این دینِ هُدی را به مَثَل دایره‌ای دان

پیغمبر ما مرکز و حیدر خطِ پرگار

علمِ همه عالم به علی داد پیمبر

چون ابر بهاری که دهد سیل به گلزار

---

---

درخشان، ص۴۴

کسائی مروزی از شیعیان و معتقدان به اهل بیت(ع) بود. وی حضرت علی(ع) را با تصریح به آیه «مودت قربی» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتی» می‌ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانی»، «ولی بی‌مانند» و «سرّ ذوالجلال» می‌داند و همچنین ایشان را «امیرالمؤمنین»، «امام المتقین»، «امام امت»، «برگزیده امت» توصیف می‌کند و با صراحت می‌گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد.

کسایی مروزی نخستین شاعری است که ادب پارسی را با درون مایه‌ای از واقعه غدیر زینت بخشیده است. او از طلایه داران شعر فارسی به شمار می‌رود. کسایی در ستایش امام علی(ع) برای نشر ایمان شعر می‌سروده است. وی در قصیده فضل امیرالمؤمنین با اشاره به حدیث لافتی می‌گوید:

لافتی الّا علی بر خوان و تفسیرش بدان

یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین

صاحب النقض و مؤلف لباب الالباب، به صراحت و تفصیل عقاید و افکار و مذهب کسائی را بیان کرده و او را از جمله شاعران شیعی‌ مذهب دانسته‌اند. دیوان اشعار کسایی تا نیمه دوم قرن ششم و تا زمان تألیف کتاب «النقض» وجود داشته و مؤلف آن کتاب دیوان او را دیده و می‌نویسد: «همه اشعار کسایی مروزی، ذکر مناقب و مدایح پیغمبر اکرم(ص) و آل طاهرین(ع) اوست.» هرچند در گذشته سیره و سنت همه شاعران پارسی‌زبان بوده که به شکرانه عنایت و احسان بزرگان و به پاس حمایتی که از آنان می‌شد، زبان به مدح آنان می‌گشودند و گذشته از ارتزاق و امرار معاش، از این راه هم خود را معرفی کرده و به نشر و حفظ آثار و اشعار خود می‌پرداختند و هم با تقرب به آنان از کتابخانه‌ها و دیگر وسائل علمی که در گذشته منحصراً در اختیار بزرگان، ملوک و رجال بود استفاده می‌کردند.

اولین عاشورایی سرا

از ویژگی‌های دیگر کسایی این است که وی نخستین سوگنامه کربلا به زبان فارسی را سروده است. بخشی ازاین سوگنامه چنین است:

باد صبا درآمد، فردوس گشت صحرا

آراست بوستان را نیسان به فرشِ دیبا

میراثِ مصطفی را فرزند مرتضی را

مقتول کربلا را تازه کنم تَوَلّا

آن پنج ماهه کودک باری چه کرد ویحک!

کز پای تا به تارک مجروح شد مُفاجا

پاکیزه آلِ یاسین، گمراه و زار و مسکین

وان کینه‌های پیشین آن روز گشته پیدا

آن زینب غَریوان اندر میان دیوان

آلِ زیاد و مروان نظّاره گشته عَمْدا

کسایی با انتقاد از رفتار سلاطین با اهل بیت(ع) اعتراض خود را در قصیده فضل امیرالمؤمنین چنین بیان می‌کند:

مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا

کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان

یا چه خلعت یافتیم از معتصم یا مستعین

وین همه میمون و منصورند، امیرالفاسقین

مدیحه سرائی

کسائی را برخی از محققان با استناد به ابیاتی، مداح سلطان محمود غزنوی شمرده‌اند. چنانکه سوزنی سمرقندی می‌گوید:

کرد عُتبی با کسائی همچنان کردار خوب

ماند عتبی از کسائی تا قیامت زنده‌نام

شاید او را صرفاً شاعری مدیحه‌سرا شمردن صحیح نباشد زیرا هرچند که کسایی در جوانی و اوایل عمر اشعاری در مدح برخی از بزرگان آل سامان سروده ولی به‌زودی از این کار روی برگردانیده است. امروزه دیوان کامل اشعار کسایی در دست نیست تا با مراجعه به آن درباره او به انصاف و درستی قضاوت شود و همین امر سبب گردیده که چهرۀ واقعی وی شناخته نگردد. صاحب کتاب النقض گوید: «به بعضی از شعرای فارسیان که شاعی و معتقد و متعصب بوده‌اند اشاره‌ای می‌کنیم که از جمله آنها، فردوسی و فخر جاجرمی است و در کسائی نیز خلافی نیست که همه دیوان او مدایح و مناقب حضرت مصطفی(ص) و اهل بیت(ع) اوست.» 

موضوع و قالب‌های شعری

وی در قالب‌های قصیده، رباعی و قطعه طبع آزمایی کرده است. همچنین موضوع اشعار کسایی را می‌توان به سه دستۀ مدح، وصف طبیعت و نصیحت و اندرز تقسیم کرد.

درون‌مایه اشعار

ترویج مذهب تشیع، ظلم ستیزی، مداحی و مرثیه سرایی اهل بیت(ع)، پند و اندرزهای حکیمانه، نگرشی متعالی به جهان هستی و زبان شیوا و شیرین او، مهم‌ترین ویژگی‌های شعر اوست. محققان، علت تخلص او را به کسایی، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کساء می‌دانند.

آثار

دیوان کسایی مروزی، تا نیمه قرن ششم موجود و معروف بوده، ولی بعدها از بین رفته است. اشعار باقیمانده وی از قطعی، مشکوک و مردود آنها، که به صورت تک‌بیتی یا چندبیتی در کتب و مصادر و فرهنگ‌نامه‌ها دیده می‌شود، شامل دو قصیده، چهار غزل و ۲۵ قطعه چند بیتی است که مجموع آنها بیشتر از ۳۰۰ بیت نیست. اشعار حکیم کسایی را بیشتر از منابعی مانند: کتاب لغت فرس از اسدی طوسی، کتاب النقض، مجمع الفرس، سروری، لباب‌الالباب، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، فرهنگ مجموعة الفرس، صحاح الفرس، فرهنگ قواس و دیگر فرهنگ‌های لغت استخراج کرده‌اند. اندک اشعار باقیمانده از وی شامل بخش‌های زیر است:

1. دیوان اشعار
2. ابیات پراکنده از فرهنگ‌های لغت
3. رباعی ها

درگذشت

زمان وفات وی به‌درستی معلوم نیست. اما از قصیده‌ای که در پنجاه سالگی خود سروده مسلم است که وفاتش بعد از سال ۳۹۰ هجری قمری بوده است.همچنین از شعر‌های او چنین برمی‌آید که تا پنجاه سالگی زنده بوده است و بر همین اساس، عده‌ای او را شاعر قرن چهارم (۳۴۱-۳۹۴ق)و برخی او را شاعر نیمه دوم قرن چهارم و آغاز قرن پنجم هجری قمری می‌دانند که تا سال‌هایی پس از ۴۱۹ق. زندگی کرده است.

در مدح امیرالمؤمنین علی(ع)

شعر کسایی مروزی در مدح امیرالمؤمنین علی(ع):

فهم کن گر مؤمنی فضل امیر المؤمنین

فضل حیدر شیر یزدان مرتضای پاکدین

فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضلتر اوست

فضل آن رکن مسلمانی امام المتقین

فضل زین الاصفیا داماد فخر انبیا

کافریدش خالق خلق‌آفرین از آفرین

ای نواصب گر ندانی فضل سر ذو الجلال

آیت «قربی» نگه کن وان «اصحاب الیمین»

«قل تعالوا ندع» بر خوان ور ندانی گوش دار

لعنت یزدان ببین از «نبتهل» تا «کاذبین»

«لا فتی الا علی» برخوان و تفسیرش بدان

یا که گفت و یا که داند گفت جز «روح الامین»

آن نبی وز انبیا کس نی بعلم او را نظیر

وین ولی وز اولیا کس نی بفضل او را قرین

آن چراغ عالم آمد وز همه عالم بدیع

وین امام امت آمد وز همه امت گزین

آن قوام علم و حکمت چون مبارک پی قوام

وین معین دین و دنیا وز منازل بی‌معین

از متابع گشتن او حوریابی با بهشت

وز مخالف گشتن او ویل یابی با انین

‌ای بدست دیو ملعون سال و مه گشته اسیر

تکیه کرده بر گمان برگشته از عین الیقین

گر نجات خویش خواهی در سفینۀ نوح شو

چند باشی چون رهی تو بینوای دل رهین

دامن اولاد حیدر گیر و از طوفان مترس

گرد کشتی گیر و بنشان این فزع اندر پسین

گر نیاسائی تو هرگز روزه نگشائی بروز

وز نماز شب همیدون ریش گردانی جبین

بی‌تولا بر علی و آل او دوزخ‌تر است

خوار و بی‌تسلیمی از تسنیم و از خلد برین

هر کسی کودل بنقص مرتضی معیوب کرد

نیست آنکس بر دل پیغمبر مَکّی مکین

‌ای به کرسی بر نشسته آیة الکرسی به دست

نیش زنبوران نگه کن پیش خان انگبین

گر بتخت و گاه و کرسی غره خواهی گشت خیز

سجده کن کرسی گران را در نگارستان چین

سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت

سیر شد منبر ز نام و خوی سکین و تکین

منبری کالوده گشت از پای مروان و یزید

حق صادق کی شناسد و آن زین العابدین

مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا

یا چه خلعت یافتیم از معتصم یا مستعین

کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان

وین همه میمون و منصورند امیر الفاسقین

‌ای کسائی هیچ مندیش از نواصب وز عدو

تا چنین گوئی مناقب دل چرا داری حزین

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی