پیاده‌روی اربعین (آیین)

برای دیگر کاربردها اربعین (ابهام‌زدایی) را ببینید.

پیاده‌روی اربعین (آیین)

پیاده‌روی اربعین
تصویری از پیاده‌روی اربعین در سال ۱۹۷۰م
اطلاعات آئین
زمان‌برگزاری	ماه صفر تا روز اربعین
مکان برگزاری	از سراسر عراق در مسیرهای منتهی به کربلا؛ مهم‌ترین مسیر از نجف به کربلا
گستره جغرافیایی	عراق و کشورهای همسایه
ادعیه	زیارت اربعین
اوراد و اشعار	هوسه‌خوانی
آیین‌های مهم
سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها

پیاده‌رَوی اَرْبَعین یا راهپیمایی اربعین از آیین‌های شیعی که در روزهای منتهی به ۲۰ صفر (اربعین حسینی) به‌طرف کربلا و با هدف زیارت اربعین برگزار می‌شود. این پیاده‌روی از نقاط مختلف عراق و برخی شهرهای ایران انجام می‌شود. بیشتر زائران ایرانی و زائران کشورهایی مانند پاکستان، از مسیر نجف به کربلا (حدود ۸۰ کیلومتر) پیاده‌روی می‌کنند. در طول مسیرهای راهپیمایی، جایگاه‌هایی برای پذیرایی از زائران وجود دارد که موکب خوانده می‌شود.

در زمان حکومت صدام حسین، محدودیت‌هایی در اجرای این مراسم اعمال شد؛ ولی با سقوط حزب بعث عراق در سال ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش، این مراسم احیا شد و هرساله علاوه بر شیعیان عراق، شیعیان کشورهای دیگر به‌ویژه ایران نیز به راهپیمایی اربعین می‌پیوندند. بنابر گزارش‌ها، علاوه بر شیعیان، گروه‌هایی از اهل‌سنت، مسیحیان، ایزدیان و دیگر مذاهب نیز در پیاده‌روی اربعین حضور می‌یابند.

در سال‌های اخیر، میلیون‌ها نفر در این راهپیمایی شرکت می‌کنند؛ به‌نحوی که این رویداد را بزرگترین گردهمایی سالانهٔ مذهبی در جهان دانسته‌اند. درباره تعداد حاضران در این راهپیمایی‌، آمارهایی بین دوازده میلیون تا بیش از بیست میلیون نفر بیان شده است. به گزارش عتبه عباسیه آمار زائران سال ۱۴۰۲ش بیش از ۲۲ میلیون نفر و تعداد زائران سال ۱۴۰۳ش بیش از ۲۱ میلیون نفر بود.

توصیه به زیارت اربعین

امام حسن عسکری(ع):

نشانه های مؤمن پنج چیز است:

• خواندن ۵۱ رکعت نماز، (۱۷ رکعت نمازهای یومیه و ۳۴ رکعت نافله‌های روزانه در شبانه‌روز)
• زیارت اربعین.
• انگشتر به دست راست کردن.
• پیشانی را در سجده بر خاک نهادن.
• بلند گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم».

مقالهٔ اصلی: زیارت اربعین

بر پایه حدیثی از امام حسن عسکری(ع)، زیارت اربعین از نشانه‌های مؤمن معرفی شده است. برخی عالمان، این حدیث را دلیل بزرگداشت اربعین دانسته‌اند. علامه مجلسی درباره وجه استحباب اربعین گفته است با اینکه مشهور میان علما این است که سبب استحباب، بازگشت اسیران کربلا به کربلا و ملحق کردن سرهای شهدا به بدن‌هایشان توسط امام سجاد(ع)‌ است؛ اما بازگشت اسرا به کربلا در اربعین اول بعید است؛ ازاین‌رو شاید وجه استحباب زیارت اربعین، زیارت جابر بن عبدالله انصاری به عنوان نخستین زائر قبر امام حسین(ع) یا آزادی اسیران کربلا از اسارت و زندانی در این روز باشد.

همچنین زیارت‌نامه‌‌ای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است. شیخ طوسی در تهذیب الاحکام و مصباح المتهجد و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، این زیارت‌نامه را با عنوان «زیارت اربعین» نقل کرده‌اند.

تاریخچه

به گفته برخی پژوهشگران، راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است. سید محمدعلی قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء، زیارت امام حسین در روز اربعین را سنت و رفتار مداومِ شیعیان از زمان ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند.

نمایی از زائران کربلا در راهپیمایی اربعین

گفته شده سنت پیاده‌روی در دوره شیخ انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق) رایج بود و بسیاری از علما با پای پیاده به کربلا می‌رفتند؛ اما این سنت در زمان میرزا حسین نوری فراموش شده بود و او آن را احیا کرد. محدث نوری مسیر نجف تا کربلا را با شاگردان و همراهان خود در طول سه روز طی می‌کردند. نویسنده کتاب ادب الطف در گزارشی از مراسم اربعین در کربلا، اجتماع در این مراسم را به اجتماع مسلمانان در مکه تشبیه و به حضور هیئت‌های عزاداری در آن اشاره کرده که برخی به ترکی، عربی، فارسی و اردو مرثیه می‌خوانده‌اند. ادب الطف در سال ۱۳۸۸ق/۱۹۶۷م منتشر شده و نویسنده آن، جمیعت راهپیمایان اربعین را بیش از یک میلیون نفر تخمین زده است.

در پیاده‌روی اربعین سال ۱۳۹۳ش نماز جماعتی به طول ۳۰ کیلومتر در مسیر نجف به کربلا برگزار شد و هزاران زائر در آن شرکت کردند.

ممنوعیت راهپیمایی در دوره صدام

در اواخر قرن ۱۴ قمری حزب بعث عراق، با برگزاری مراسم راهپیمایی اربعین مخالفت کرد و گاه با راهپیمایی‌کنندگان با خشونت رفتار می‌شد. این مسئله موجب کم‌رونق شدن این مراسم گردید. گفته شده آیت‌الله سید محمد صدر در دوره‌ای، پیاده‌روی به کربلا را واجب اعلام کرده بود.

انتفاضه اربعین

مقالهٔ اصلی: انتفاضه صفر عراق

در سال ۱۳۹۷ق (برابر با ۱۹۷۷م-۱۳۵۵ش) حزب بعث عراق، برگزاری مراسم‌های مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرد؛ اما مردم نجف در ۱۵ صفر آن سال آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شده و به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی نیز زندانی شدند. سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شد و برای برخی علما همچون علامه عسکری، سید محمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد.

افزایش زائران اربعین

آیت‌الله خامنه‌ای:

«پدیده‌ی بی‌نظیر و بی‌سابقه‌ای هم در این سالهای اخیر به‌وجود آمده و آن، پیاده‌روی ... تا کربلا است. این حرکت، حرکت عشق و ایمان است. ما هم از دور نگاه میکنیم به این حرکت، و غبطه میخوریم به حال آن کسانی که این توفیق را پیدا کردند و این حرکت را انجام دادند.»

با سقوط حزب بعث عراق در سال ۲۰۰۳م/۱۳۸۲ش، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد و پس از آن، هر ساله جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در آن شرکت می‌کند. در آغاز این حرکت، دو تا سه میلیون نفر در آن حضور داشتند؛ ولی در سال‌های بعد تعداد زائران شرکت‌کننده در این راهپیمایی به بیش از ده میلیون نفر رسید؛ تا جایی که آن را از بزرگ‌ترین راه‌پیمایی‌ها یا گردهمایی‌های مذهبی جهان دانسته‌اند.

تولیت آستانه حضرت عباس(ع) در سال ۱۳۹۵ش (۲۰۱۶م) طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد در سیزده روزِ منتهی به اربعین (یعنی از ۷ صفر تا ۲۰ صفر) بیش از یازده میلیون و دویست هزار نفر وارد کربلا شدند. در سال ۱۳۹۷ش (۲۰۱۸م)، تولیت آستانه امام حسین(ع) در بیانیه‌ای اعلام کرد که در ده روز منتهی به اربعین (از ۱۰ تا ۲۰ صفر) بیش از یازده میلیون و هشتصدو پنجاه هزار نفر از دروازه‌های اصلی کربلا وارد این شهر شده‌اند. کسانی که از کوچه‌های فرعی وارد کربلا شده‌اند و یا به هر دلیلی وارد مرکز شهر (محدوده‌ای با شعاع حدود سه کیلومتری از حرم) نشده بودند، در این آمار محاسبه نشدند. درباره تعداد زائران آمارهای متعدد دیگری نیز در سایت‌ها و رسانه‌های خبری منتشر شده است؛ برخی گزارش‌ها از مشارکت ۱۵ میلیون زائر شیعه در این راهپیمایی خبر داده‌اند.

در سال ۱۴۰۱ش/۱۴۴۴ق که پس از گذشت چند سال از شیوع کرونا، نخستین سال بدون محدودیت‌های کرونایی بود، خبرگزاری‌ها آمار زائران کربلا را بیش از ۲۱ میلیون اعلام کردند. این آمار در سال ۱۴۰۲ش/۲۰۲۳م به ۲۲ میلیون نفر رسید که بیش از چهار میلیون نفر از آنان ایرانی بودند.

پیاده‌روی اربعین در تابستان از رأس البیشه در جنوبی‌ترین بخش‌های کشور عراق در نزدیکی خلیج فارس

غیربومیان حاضر در راهپیمایی

گفته می‌شود از در پیاده‌روی اربعین زائرانی از هفتاد کشور جهان همچون اتریش، استرالیا، سوئد، آمریکا، انگلیس، آرژانتین و روسیه حضور دارند. آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دست‌کم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند. طبق آمارهای دولت عراق در سال ۱۳۹۷ش (۲۰۱۸م) این تعداد به بیش از یک میلیون و هشتصد هزار نفر رسیده است. در سال ۱۴۰۱ش آمار زائران غیرعراقی پنج میلیون اعلام شد که از این تعداد سه میلیون و پانصد هزار تن ایرانی بودند.

آمار زائران پیاده‌روی اربعین از سال ۱۳۸۹ تا ۱۴۰۳ش

سال	تعداد مجموع زائران(نفر)	زائران عراقی	زائران ایرانی
۱۴۴۶ق/۱۴۰۳ش/۲۰۲۴م	۲۱,۴۸۰,۵۲۵		۳,۶۵۸,۸۸۹ (تعداد زائرانی که از مرزهای ایران عبور کردند)
۱۴۴۵ق/۱۴۰۲ش/۲۰۲۳م	۲۲,۰۱۹,۱۴۶		۴,۰۵۰,۰۰۰/۴,۱۵۰,۰۰۰ (۵۰۰ هزار نفر اتباع خارجی بودند که از مرز ایران به عراق رفتند.)
۱۴۴۴ق/ ۱۴۰۱ش/۲۰۲۲م	۲۱,۱۹۸,۶۴۰		۳,۵۰۰,۰۰۰
۱۴۴۳ق/۱۴۰۰ش/۲۰۲۱م	۱۶,۳۲۷,۵۴۲		۶۰,۰۰۰نفر (محدودیت به دلیل کرونا)
۱۴۴۲ق/ ۱۳۹۹ش/۲۰۲۰م	۱۴,۵۵۳,۳۰۸		عدم حضور به دلیل کرونا
۱۴۴۱ق/ ۱۳۹۸ش/۲۰۱۹م	۱۵,۲۲۹,۹۵۵		۳,۵۰۰,۰۰۰
۱۴۴۰ق/ ۱۳۹۷ش۲۰۱۸م	۱۵,۳۲۲,۹۴۹		۲,۰۰۰,۰۰۰
۱۴۳۹ق/ ۱۳۹۶ش/۲۰۱۷م	۱۳,۸۷۴,۸۱۸		۲,۳۲۰,۰۰۰/۲,۳۵۰,۰۰۰
۱۴۳۸ق/ ۱۳۹۵ش۲۰۱۶م	۱۱,۲۱۰,۳۶۷		۲,۲۰۰,۰۰۰/۲,۵۰۰,۰۰۰
۱۴۳۷ق/۱۳۹۴ش/۲۰۱۵م	۲۲,۰۰۰,۰۰۰		۱,۷۰۰,۰۰۰
۱۴۳۶ق/۱۳۹۳ش/۲۰۱۴م	۲۲,۰۰۰,۰۰۰		۱,۲۰۰,۰۰۰
۱۴۳۵ق/۱۳۹۲ش/۲۰۱۳م			۸۰۲,۰۰۰
۱۴۳۴ق/۱۳۹۱ش/۲۰۱۲م			۴۸۰,۰۰۰
۱۴۳۳ق/۱۳۹۰ش/۲۰۱۱م			۸۰,۰۰۰
۱۴۳۲ق/۱۳۸۹ش/۲۰۱۰م	بیش از ۱۶ میلیون		۴۰,۰۰۰

مسیر و مسافت پیاده‌روی

مسیرهای پیاده‌روی اربعین در عراق

زائران عراقی از شهرهای خود به سمت کربلا حرکت می‌کنند؛ اما اکثر زائران ایرانی و نیز زائران کشورهایی مانند پاکستان که از طریق ایران وارد عراق می‌شوند مسیر نجف تا کربلا را برای پیاده‌روی انتخاب می‌کنند. مسافت پیاده‌روی در مسیر اصلی حدود ۸۰ کیلومتر است که معمولا حدود دو الی سه روز طی می‌شود. تعداد ۱۴۵۲ ستون در مسیر نجف به کربلا وجود دارد.

همچنین برای نجف به کربلا راه دیگری وجود دارد که به «طریق العلماء» یا «طریق الفرات» مشهور است و برخی از زائران اربعین از این مسیر خود را به کربلا می‌رسانند. طریق العلماء از میان نخلستان‌های کنار فرات می‌گذرد و مسافت آن ۸۹ کیلومتر است. از گذشته علمای نجف برای پیاده‌روی اربعین از این مسیر استفاده می‌کردند.

مسیر بغداد (کاظمین) -مسیب- کربلا و مسیر حله - طویریج - کربلا نیز از دیگر مسیرهای پیاده‌روی اربعین است؛ البته بیشتر عراقی‌ها از این دو مسیر استفاده می‌کنند. بیشتر موکب‌ها نیز متعلق به عراقی‌هاست.

پیاده‌روی از شهرهای ایران

برخی زايران پیاده‌روی خود را از شهرهای ایران آغاز می‌کنند. «مشایة الاهواز» نام کاروانی است که از اهواز پیاده‌روی خود را آغاز می‌کنند و در طول مسیر مردم شهرها و روستاهای مختلف به آن می‌پیوندند. تعداد افراد این کاروان که حرکت خود را از پنجم صفر آغاز می‌کند، گاه به بیش از چهل هزار نفر می‌رسد.

برخی مردم از مناطق دیگر ایران مانند برخی شهرهای استان بوشهر در ایران نیز به سمت کربلا پیاده‌روی را انجام می‌دهند.

آداب و رسوم

پیاده‌روی اربعین در عراق، با آداب و آیین‌هایی همراه است؛ ازجمله هوسه‌خوانی و پذیرایی از زائران توسط عشایر حاشیه رود فرات.

هوسه‌خوانی: از آداب و رسوم عراقی‌ها در مسیر رفتن به کربلا در روز اربعین هوسه‌خوانی است؛ هوسه به قصاید ویژه قبایل عربی جنوب عراق گفته می‌شود. این اشعار بیان‌کننده قهرمانی و شجاعت است و برای برانگیختن عزم مردان جهت انجام کارهای سخت و بزرگ استفاده می‌شود. پس از خواندن شاعر، حاضران یک بیت از آن را تکرار کرده و حلقه‌وار حرکت می‌نمایند.

شروع مراسم: آیین عزاداری از پنج روز مانده به اربعین با ورود کاروان شبیه‌خوانی و تعزیه گردانان آغاز می‌شود. پس از آن دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی وارد شده و مراسم اصلی در روز اربعین دو ساعت گذشته از ظهر آغاز می‌شود. زائران، نزدیکِ در ورودی حرم امام حسین(ع) ایستاده و درحالی که بر سینه‌های خود می‌زنند، مرثیه‌ای را می‌خوانند و تکرار می‌کنند و در پایانِ سینه‌زنی دست‌ها را به‌نشانه سلام و تحیت بالا می‌برند.

مقالهٔ اصلی: موکب

پذیرائی از زوار: عشایر حاشیه رود فرات در ایام مراسم پیاده‌روی چادرهای بزرگی در مسیر پیاده‌روی بر پا می‌کنند که به آنها «موکب» یا مُضیف می‌گویند و زائران را برای پذیرایی و استراحت در آنها جای می‌دهند. اجتماعات مذهبی عراق، موکب‌های بسیاری برپا می‌کنند و رایگان به زائران خدمات می‌دهند. مدیریت موکب‌ها به‌شکل مردمی و مستقل از دولت انجام می‌شود.

به گفته دبیر کمیته مشارکت‌های مردمی، اسکان و تغذیه ستاد اربعین، در مراسم پیاده‌روی، عراقی‌ها ۴۰ هزار موکب و ایرانی‌ها ۲۰۰۰ موکب برپا می‌کنند. براساس گزارش مسئول بخش موکب‌ها، در سال ۱۴۰۱ش در شهر کربلا بیش از دوازده هزار موکب برپا شده بود.

پیاده‌روی جاماندگان اربعین

مقالهٔ اصلی: جاماندگان اربعین (آیین)

هر سال در ایام اربعین مراسمی در شهرهای مختلف ایران به نام جاماندگان اربعین برگزار می‌شود. در این مراسم افرادی که نتوانسته‌اند در پیاده‌روی اربعین آن سال در کشور عراق حاضر شوند، مسیر تعیین‌شده‌ای را به صورت پیاده طی می‌کنند. این مراسم در کشورهای عراق، پاکستان و افغانستان نیز برگزار می‌شود.

کتاب‌شناسی

درباره پیاده‌روی اربعین و مسائل پیرامون آن کتاب‌هایی منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• مجموعه سرآغاز، کتاب شش جلدی که برگرفته از بیانات سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، است که به پنج مأموریت اصلی حرکت جهانی پیاده‌روی اربعین اشاره می‌کند. این پنج مأموریت عبارتند از: وحدت، احیای حادثه کربلا، مبارزه حق علیه باطل، حادثه پیاده‌روی اربعین و الگوسازی. هر کدام از این موضوعات در یک جلد توسط سید محمد صادقی آرمان گردآوری شده و در سال ۱۳۹۸ش از سوی انتشارات شهید کاظمی به چاپ رسیده است. جلد نخست این مجموعه دیباچه است.
• به صحرا شدم، عشق باریده بود.. گزارشی از راه‌پیمایی اربعین اثر غلامعلی حداد عادل، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم ١٣٩٧ش.
• اربعین بستر ظهور تهیه شده توسط معاونت پژوهش بنیاد فرهنگ و اندیشه انقلاب اسلامی، سال نشر ۱۳۹۹ش. کتابی است به زبان فارسی دارای یک مقدمه و نه قسمت با محوریت تشکیل حکومت در قیام حسینی و رابطه اش با انقلاب اسلامی ایران.
• اربعین و فضیلت پیاده‌روی در زیارت امام حسین(ع) و آثار شگفت آن نوشته جابر رضوانی، قم، انتشارات بنی‌الزهراء،‌ چاپ اول، ۱۳۹۸ش.

پیوند به بیرون

• سایت اختصاصی راهپیمایی اربعین
• تصاویر هوایی از راهپیمایی سال ۱۴۳۴ق/ ۲۰۱۲م