سوره‌های مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۱۴: | خط ۱۴: | ||
معیار زمانی، از دو معیار دیگر مشهورتر است و اکثر پژوهشگران علوم قرآنی این معیار را برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی انتخاب کرده‌اند؛<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۱.</ref> چرا که این معیار بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد.<ref>دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۱.</ref> ولی معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشد، بلکه در مکان‌های دورتری مانند تبوک و بیت‌المقدس نازل گردید؛<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref> چنان‌که معیار مخاطب علاوه بر جامع نبودن با اشکال دیگری مواجه دانسته شده است؛ زیرا برخی از آیاتی که قطعا مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعا مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref> | معیار زمانی، از دو معیار دیگر مشهورتر است و اکثر پژوهشگران علوم قرآنی این معیار را برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی انتخاب کرده‌اند؛<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۱.</ref> چرا که این معیار بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد.<ref>دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۱.</ref> ولی معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشد، بلکه در مکان‌های دورتری مانند تبوک و بیت‌المقدس نازل گردید؛<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref> چنان‌که معیار مخاطب علاوه بر جامع نبودن با اشکال دیگری مواجه دانسته شده است؛ زیرا برخی از آیاتی که قطعا مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعا مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref> | ||
== آیات استثنائی == | == آیات استثنائی و ضابطه نام‌گذاری == | ||
سوره‌های مکی و مدنی خود به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. سوره‌هایی که همه آیات آن مکی است، مانند [[سوره مدثر]]؛ ۲. سوره‌هایی که همه آیات آن مدنی است، مانند [[سوره آل‌عمران]]؛ ۳. سوره‌های مکی که برخی از آیات آن در مدینه نازل شده است، مانند [[سوره اعراف]] که آیه‌های ۱۶۱ تا ۱۷۳ آن را مدنی دانسته‌اند؛ ۴. سوره‌های مدنی که در آن آیات مکی گنجانده شده است، مانند [[سوره رعد]] که گفته شده آیه ۳۱ آن در مکه نازل شده است.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۲-۶۱۳.</ref> به چنین آیه‌هایی که بر خلاف اصل سوره، در آن گنجانده شده است، در اصطلاح آیات استثنائی گفته می‌شود.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.</ref> البته برخی محققان علوم قرآنی این تقسیم‌بندی را نپذیرفته، معتقدند در هیچیک از سوره‌ها آیات استثنائی وجود ندارد و همه آیات سوره یا مکی و یا مدنی است.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۱.</ref> | سوره‌های مکی و مدنی خود به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. سوره‌هایی که همه آیات آن مکی است، مانند [[سوره مدثر]]؛ ۲. سوره‌هایی که همه آیات آن مدنی است، مانند [[سوره آل‌عمران]]؛ ۳. سوره‌های مکی که برخی از آیات آن در مدینه نازل شده است، مانند [[سوره اعراف]] که آیه‌های ۱۶۱ تا ۱۷۳ آن را مدنی دانسته‌اند؛ ۴. سوره‌های مدنی که در آن آیات مکی گنجانده شده است، مانند [[سوره رعد]] که گفته شده آیه ۳۱ آن در مکه نازل شده است.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۲-۶۱۳.</ref> به چنین آیه‌هایی که بر خلاف اصل سوره، در آن گنجانده شده است، در اصطلاح آیات استثنائی گفته می‌شود.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.</ref> البته برخی محققان علوم قرآنی این تقسیم‌بندی را نپذیرفته، معتقدند در هیچیک از سوره‌ها آیات استثنائی وجود ندارد و همه آیات سوره یا مکی و یا مدنی است.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۱.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۵۳
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۴ شهریور ۱۴۰۲ توسط کاربر:Alikhani برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
سوره‌های مکی و مدنی به تقسیم سوره‌های قرآن به اعتبار محل نزول آنها در مکه و مدینه اشاره دارد. شناخت آیات نازل شده در این دو شهر از دغدغه‌های مسلمانان از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم المکی و المدنی» شده است.
معیارهای تمایز میان سوره‌های مکی و مدنی و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی، از مهم‌ترین مسائل این دانش به شمار می‌آیند که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، آموختن آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.
اهمیت شناختن مکی و مدنی بودن سوره‌ها در علوم اسلامی
شناختن سوره‌های مکی و مدنی، برای مفسران در تفسیر قرآن و برای فقیهان در استنباط احکام عبادی و حقوقی[۱] و برای متکلمان در تأیید یا رد مباحث کلامی کاربرد دارد؛[۲] چنان‌که با بازشناسی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها می‌توان از تاریخ وقوع رویدادها و زمان تشریع احکام آگاه شد.[۳] محمدحسین طباطبایی، مؤلف تفسیر المیزان معتقد است شناختن سوره‌های مکی و مدنی و به دنبال آن، شناختن ترتیب نزول سوره‌ها تأثیر مهمی در مباحث مربوط به دعوت پیامبر(ص) و سیر روحی، سیاسی و اجتماعی در زمان او و تحلیل سیره نبوی دارد.[۴] از برخی اندیشمندان علوم قرآنی نقل شده فردی که مکی و مدنی را نمی‌شناسد و نمی‌تواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد، جایز نیست قرآن را تفسیر کند.[۵]
معیارها و ملاک‌های تشخیص
درباره معیارها و ملاک‌های تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:
- معیار زمانی: هر آنچه پیش از هجرت و قبل از رسیدن پیامبر به مدینه نازل شده مکی و هر آنچه پس از رسیدن پیامبر به مدینه نازل گردیده، مدنی به شمار می‌آید؛ از‌این‌رو اگر سوره یا آیه‌ای بعد از هجرت نازل شده باشد، مدنی خواهد بود حتی اگر در شهر مکه یا در سفری از سفرهای پیامبر(ص) نازل شده باشد، مانند آیاتی که در فتح مکه یا در حجة الوداع نازل شد.[۶]
- معیار مکانی: هر آنچه در مکه (و لو بعد از هجرت پیامبر به مدینه) و اطراف آن (مانند منی، عرفات و حدیبیه) نازل شده، مکی و هر آنچه در مدینه و اطراف آن (مانند بدر و اُحُد) نازل شده مدنی است.[۷]
- معیار مخاطب: برخی به «مخاطب وحی» توجه کرده، گفته‌اند هر آنچه که خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هر آنچه که خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است.[۸] ملاک تشخیص این خطاب این است که هر آنچه با خطاب «یا ایها الناس» نازل شده، مکی و هر آنچه با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نازل شده، مدنی است.[۹] این قول منسوب به ابن مسعود است.[۱۰]
معیار زمانی، از دو معیار دیگر مشهورتر است و اکثر پژوهشگران علوم قرآنی این معیار را برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی انتخاب کرده‌اند؛[۱۱] چرا که این معیار بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد.[۱۲] ولی معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشد، بلکه در مکان‌های دورتری مانند تبوک و بیت‌المقدس نازل گردید؛[۱۳] چنان‌که معیار مخاطب علاوه بر جامع نبودن با اشکال دیگری مواجه دانسته شده است؛ زیرا برخی از آیاتی که قطعا مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعا مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.[۱۴]
آیات استثنائی و ضابطه نام‌گذاری
سوره‌های مکی و مدنی خود به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. سوره‌هایی که همه آیات آن مکی است، مانند سوره مدثر؛ ۲. سوره‌هایی که همه آیات آن مدنی است، مانند سوره آل‌عمران؛ ۳. سوره‌های مکی که برخی از آیات آن در مدینه نازل شده است، مانند سوره اعراف که آیه‌های ۱۶۱ تا ۱۷۳ آن را مدنی دانسته‌اند؛ ۴. سوره‌های مدنی که در آن آیات مکی گنجانده شده است، مانند سوره رعد که گفته شده آیه ۳۱ آن در مکه نازل شده است.[۱۵] به چنین آیه‌هایی که بر خلاف اصل سوره، در آن گنجانده شده است، در اصطلاح آیات استثنائی گفته می‌شود.[۱۶] البته برخی محققان علوم قرآنی این تقسیم‌بندی را نپذیرفته، معتقدند در هیچیک از سوره‌ها آیات استثنائی وجود ندارد و همه آیات سوره یا مکی و یا مدنی است.[۱۷]
ضابطه نام‌گذاری
اگر تعدادی از آیات یک سوره، مکی و تعدادی از آن مدنی باشد، گفته شده مکی یا مدنی بودن سوره با در نظر گرفتن بخش عمده آن سوره معین می‌شود؛ مثلاً اگرچه تعدادی از آیات سوره انعام مربوط به مدینه دانسته شده است، اما با توجه به اینکه بیشتر آیات آن در مکه نازل شده، این سوره مکی معرفی می‌شود.[۱۸] در مقابل برخی بر این باورند که نام‌گذاری این سوره‌ها با توجه به آیات ابتدایی آن صورت گرفته است.[۱۹]
تعداد سوره‌های مکی و مدنی
گفته شده تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌ها (۸۲ سوره) مکی هستند.[۲۰] سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انفال، توبه، نور، احزاب، محمد، فتح، حجرات، حدید، مجادله، حشر، ممتحنه جمعه، منافقون، طلاق، تحریم و نصر. سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: فاتحه، رعد، الرحمن، صف، تغابن، مطففین، قدر، بینه، زلزله، اخلاص، فلق و ناس.[۲۱] البته در قرآن‌های چاپی معمولا در ابتدای سوره، مکی یا مدنی بودن سوره مشخص شده و ۲۸ سوره به عنوان سوره مدنی و ۸۶ سوره به عنوان سوره مکی معرفی شده است.[۲۲]
راه‌های شناسایی
برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی سه راه ذکر شده است: ۱. روایات، ۲. شواهد ظاهری، ۳. علایم محتوایی و معنوی.[۲۳] ولی گفته شده این روایت‌ها غالبا با مشکلاتی روبه‌رو است، مانند ضعف سند، نقل نشدن از معصوم و وجود روایات معارض؛ به همین دلیل گفته شده در صورت استناد به روایات، تنها به روایاتی استناد می‌شود که شاهدی بر صحت آنها وجود داشته باشد.[۲۴] به نظر برخی قرآن‌پژوهان سیاق آیات، مطالب موجود در سوره‌ها و قرینه‌های خارجی به عنوان تنهاترین راه[۲۵] یا بهترین راه برای شناسایی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها، دانسته شده است.[۲۶]
از آنجا که مکه و مدینه دو فضای کاملا متفاوتی داشتند (غلبه کفار در مکه و برپایی حکومت دینی در مدینه[۲۷]) سوره‌های مکی و مدنی ویژگی‌های متفاوتی را در خطاب و محتوا پیدا کرد.[۲۸] با این حال این ویژگی‌ها، دقیق نیست و همه آیات و سوره‌ها را به صورت کامل شامل نمی‌شود و تنها احتمال مکی یا مدنی بودن سوره را تقویت می‌کند.[۲۹] همچنین ممکن است سوره‌ای مکی یا مدنی باشد، اما برخی از آیات آن از آیات استثنائی بوده و این ویژگی‌ها تنها در آن آیه استثنائی وجود داشته باشد.[۳۰]
ویژگی سوره‌ها و آیات مکی
- دعوت به اصول عقاید، مانند ایمان به خدای یکتا و ایمان به روز قیامت؛
- کوتاه بودن آیات و سوره‌ها؛
- بیان شدن قصص انبیا و امت‌های پیشین؛[۳۱]
- داشتن لحن تند؛[۳۲]
- به کار رفتن کلمه «کلّا» در سوره؛
- داشتن آیات سجده‌دار؛
- آغاز شدن با حروف مقطعه مانند الم، الر، طسم، و حم (به غیر از سوره‌های بقره و آل‌عمران)؛
- حمله شدید به بت‌پرستی؛[۳۳]
ویژگی سوره‌های مدنی
- بیان کردن فرایض و حدود؛
- طولانی بودن آیه‌ها و سوره‌ها؛
- بیان قوانین اقتصادی و سیاسی؛[۳۴]
- داشتن زبان نرم و ملایم با مؤمنان؛[۳۵]
- پرداختن به مسائل منافقان؛[۳۶]
- بیان احوال و اقدامات منافقان و موضع مسلمانان و پیامبر(ص) در برابر آنها؛[۳۷]
- مجادله با اهل کتاب؛
- بیان کردن موضوع جهاد و احکام آن.[۳۸]
فواید شناخت
برای شناخت سوره‌های مکی و مدنی، فواید و کاربردهایی ذکر شده است؛ از جمله:
- شناخت ناسخ و منسوخ؛[۳۹] آیات پسین با وجود شرایط نسخ، آیات پیشین را منسوخ می‌کند و یکی از راه‌های شناخت زمان نزول آیات، بازشناسی مکی یا مدنی بودن آیات است.[۴۰]
- شناخت معنای به‌کار رفته واژگان؛ معنای برخی واژگان در سوره‌های مکی با معنای آن در سوره‌های مکی متفاوت است، مانند کلمه «زکاة» که در سوره‌های مکی به معنای مطلق کار خیر و یا تزکیه و پاکسازی روح است، در حالی که در سوره‌های مدنی در معنای زکات فقهی استفاده شده است.[۴۱]
- شناسایی شرایط زمان نزول آیه؛ با شناختن آیات مکی و مدنی می‌توان مراحل دعوت پیامبر(ص)، خصوصیات روحی و اجتماعی مردم، و نیز موانع فکری و اجتماعی موجود را شناخت.[۴۲]
- شناختن غرض و هدف سوره‌ها؛ با توجه به اینکه گفته شده هر یک از سوره‌های قرآن هدف ویژه‌ای دارد،[۴۳] برای شناختن این اهداف می‌توان از مکی یا مدنی بودن سوره‌ها بهره برد.[۴۴]
- شناخت سیر تکاملی دعوت اسلامی، تشریع و قانون‌گذاری؛[۴۵]
- آگاهی از چگونگی نزول قرآن؛
- کمک به شناخت اسباب نزول؛[۴۶]
دیدگاه خاورشناسان
برخی خاورشناسان سوره‌های قرآن را به لحاظ زمان نزول آنها، نه به دو قسم مکی و مدنی، بلکه به سه، چهار یا پنج قسم تقسیم کرده‌اند.[۴۷] ولی همه آنها سوره‌های مدنی را در یک گروه قرار داده‌اند.[۴۸] گفته شده برخی خاورشناسان[۴۹] و برخی روشن‌فکران (طه حسین) این اشکال را مطرح کرده‌اند که با توجه به اختلاف ظاهری و محتوایی سوره‌های مکی و مدنی چنین برداشت می‌شود که قرآن کار بشر است و از طرف خدا نیست؛ چرا که قرآن (سوره‌های مکی و مدنی) متأثر از جوّ حاکم بوده است در حالی که اگر از طرف خدا بود، تابع محیط خود نمی‌شد.[۵۰] محمدهادی معرفت در پاسخ به این اشکال معتقد است باید بین تابع بودن از محیط و هماهنگ بودن با محیط برای تأثیرگذاری بیشتر فرق گذاشت.[۵۱] اشکال یادشده تنها در صورتی مطرح می‌شود که اختلاف ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی، ناشی از تابع بودن آن از محیط خود باشد؛ اما قرآن کریم با توجه به واقیت‌های موجود در مکه و مدینه نازل شده تا بهتر بتواند بر مردم آنجا تأثیر گذارد.[۵۲]
پانویس
- ↑ رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۶۵.
- ↑ رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۲۳۵.
- ↑ سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۰.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۸.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن،۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۱.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۲-۶۱۳.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۱.
- ↑ دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۲.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۳.
- ↑ سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۶۰.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.
- ↑ رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۱.
- ↑ دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۲۳۵.
- ↑ دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۴.
- ↑ احمدی، پژوهشی در علوم قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۵۲-۵۵.
- ↑ احمدی، پژوهشی در علوم قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۶۲.
- ↑ رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۰.
- ↑ رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- ↑ رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۱.
- ↑ رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ رادمنش، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۴ش، ص۱۷۲.
- ↑ رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ مظلومی، پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۷.
- ↑ جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۲.
- ↑ سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ جواهری، پرسمان علوم قرآنی، ۱۳۸۵ش، ص۵۶.
- ↑ جواهری، پرسمان علوم قرآنی، ۱۳۸۵ش، ص۵۶.
- ↑ جواهری، پرسمان علوم قرآنی، ۱۳۸۵ش، ص۵۶.
- ↑ خامه‌گر، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، ۱۳۸۶ق، ص۱۹.
- ↑ خامه‌گر، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، ۱۳۸۶ق، ص۱۵۲.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۴۷.
- ↑ نکونام، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۲-۲۱.
- ↑ دهقانی، و مهدوی‌راد، «سیر تاریخی شناخت سور و آیات مکی و مدنی»، ص۶۹.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
- ↑ ابوالشبهه، المدخل لدراسة القرآن الکریم، ۱۴۰۷ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
منابع
- ابوالشبهه، محمد محمد، المدخل لدراسة القرآن الکریم، ریاض، دار اللواء، ۱۴۰۷ق.