مسجد جامع بصره
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | عتبة بن غزوان فرماندار بصره |
| تأسیس | سال چهاردهم قمری |
| کاربری | مسجد |
| مکان | بصره |
| نام‌های دیگر | جامع البصرة • مسجد امام علی(ع) • قدمگاه امام علی(ع) • مسجد خُطوه امام علی(ع) |
| وقایع مرتبط | خطبه‌خواندن امام علی(ع) پس از جنگ جمل برای مردم بصره • اعلام روی‌گردانی ابوالحسن اشعری از معتزله |
| مشخصات | |
| مساحت | ۲۰۰ مترمربع |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | در سال‌های مختلف |
مسجد جامع بَصره قدیمی‌ترین مسجد ساخته‌شده در عراق، واقع در شهر بصره. این مسجد به‌دلیل حضور امام اول شیعیان در آن، به «مسجد خُطوَة امام علی(ع)» (قدمگاه امام علی) نیز شهرت دارد. امام علی(ع) پس از پایان جنگ جمل، در این مسجد حضور یافت و برای مردم خطبه خواند. مسجد جامع بصره در طول سال‌ها مرمت و بازسازی شد. از مسجد قدیم به‌جز مناره، چیزی باقی نمانده و در کنار آن، یک مسجد جدید با معماری نوین احداث شده است. مسجد بصره از همان ابتدا محل برپایی حلقه‌های درسی و حضور مکاتب فکری بوده است. بسیاری از مردم عراق، در مناسبت‌های مذهبی با پای پیاده به این مکان می‌روند.
معرفی کلی مسجد و اهمیت آن
مسجد جامع بصره، از عبادتگاه‌های مشهور در اسلام[۱] و نخستین مسجد جامع ساخته‌شده در عراق و سومین مسجد در اسلام است.[۲] آنچه در طول تاریخ بر مسجد جامع بصره گذشته و آن را مهم کرده، کارکردهای مختلف سیاسی، قضایی، آموزشی، تربیتی و اجتماعی است.[۳] از جامع بصره به‌عنوان اولین مدرسه فقه، حدیث، اصول و فلسفه نام برده می‌شود که در دوران‌های مختلف، محل مباحثات و مناظرات نحوی، ادبی، کلامی و مذهبی میان شخصیت‌های علمی بود[۴] و به‌دلیل جامعیت این مسجد در تشکیل حلقه‌های درسی و وجود مکتب‌های فکری، به بصره لقب «خزانه اسلام» را داده بودند.[۵]
گفته شده جامع بصره، پایگاهی برای شیعیان بود و تمام فعالیت‌های شیعیان علیه بنی‌امیه از این مسجد نشأت می‌گرفت و آن را کانونی برای مبارزه و احقاق حقوق اهل‌بیت(ع) قرار داده بودند.[۶] توبه و اعلام روی‌گردانی ابوالحسن اشعری از معتزله[۷] و مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید، متکلم اهل‌سنت[۸] از دیگر وقایعی است که در این مسجد رخ داده است.
بنا بر نظر برخی فقیهان شیعه، اعتکاف فقط در مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد جامع کوفه و مسجد جامع بصره صحیح است و در دیگر مساجد، به‌قصد رجاء (به امید قبولی) اشکال ندارد.[۹] به‌گفته شیخ صدوق، علت جایز بودن اعتکاف در مساجد چهارگانه این است که امام عادلی در آن نماز جمعه خوانده باشد و حضرت علی(ع) در مسجد بصره، نماز جمعه اقامه کرده است.[۱۰]
حضور امام علی(ع) در مسجد
بنا بر گزارشی تاریخی، امام علی(ع) پس از پایان جنگ جمل، به مسجد وارد شد و بر روی منبر برای مردم بصره، خطبه خواند.[۱۱] در دائرةالمعارف تشیع آمده است که پس از سخنان تند و مکرر امام علی(ع) علیه مردم بصره، طولی نکشید که این شهر به یکی از مراکز مهم شیعیان تبدیل شد.[۱۲] به‌دلیل حضور امام(ع)، این مکان به «مسجد خُطوه امام علی(ع)»[۱۳] یا «مسجد امام علی(ع)»[۱۴] مشهور است. در کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات این‌گونه آمده که مناره و محراب مسجد را امام علی(ع) ساخته است.[۱۵]
خطبه امام علی(ع) برای مردم بصره در مسجد جامع:
ای مردم بصره! ای سپاهیان زن (عایشه) و پیروان آن چهارپا (شتر جمل)! درباره من چگونه فکر می‌کنید؟ تا هنگامی که شتر نعره می‌زد پیکار می‌کردید و چون از پای درآمد، گریختید. اخلاق شما پست و پیمان شما ناپایدار و آب شما شور و تلخ است. سرزمین شما به آب نزدیک و از آسمان دور است و به‌خدا سوگند روزی خواهد رسید که این شهر را چنان آب فرو گیرد که فقط کنگره‌های مسجد آن چون سینه کشتی از دریا دیده شود. اکنون به خانه‌های خود بازگردید. |
تاریخچه ساخت و بازسازی‌ها
مسجد جامع بصره در چند مرحله ساخته و دچار تغییرات ساختمانی شده است.[۱۶]
این مسجد، ابتدا همزمان با تأسیس شهر بصره در سال ۱۴ق در عهد خلافت عمر بن خطاب توسط عتبة بن غزوان فرماندار بصره با نی و ساقه گیاهان بنا شد. به‌همین علت، بعدهادر آتش‌سوزی از بین رفت و در زمان معاویه، زیاد بن ابیه حاکم بصره، آن را با آجر و گچ و ستون‌های سنگی مستحکم کرد.[۱۷] در دوره امویان و زمان حکومت عبیدالله بن زیاد نیز تجدید بنا شد و توسعه یافت[۱۸] پس از آن، بزرگترین توسعه مسجد در سال ۱۶۰ق در زمان حکومت مهدی عباسی صورت گرفت و هارون عباسی هم دار الامارة را به حیاط مسجد اضافه کرد.[۱۹] گفته شده در این دوران، حدود بیست‌هزار نفر در مسجد، نماز می‌گزاردند.[۲۰]
ساختمان جدید
مسجد قدیم بصره از بین رفته[۲۱] و از آن، تنها یک مناره باقی مانده است.[۲۲] در سال ۲۰۰۰م ساخت مسجد جدید، در خارج از محدوه مسجد قدیم پایان یافت.[۲۳] مساحت ساختمان آن ۲۰۰ متر است و یک حیاط بزرگ دارد.[۲۴] شیعیان عراق در مناسبت‌های مختلف مانند روز عاشورا، وفات پیامبر(ص)، شهادت امام علی(ع) و ولادت امام مهدی(عج) با پای پیاده از بصره و دیگر شهرها به این مسجد می‌روند.[۲۵]
گفته شده ساختمان جدید با جایگاه و اهمیت مسجد، تناسبی ندارد و سبک معماری آن با تاریخچه مسجد هماهنگ نیست.[۲۶]
نگارخانه
-
تصویر قدیمی از مسجد بصره
-
مناره باقی‌مانده از مسجد قدیمی جامع بصره
-
تصویر قدیمی از مسجد بصره
-
دورنمایی از مناره مسجد جامع قدیم
-
نمای بیرونی از مسجد جدید
-
تصویر هوایی از مناره مسجد قدیم و بنای مسجد جدید
-
نمای داخلی مسجد جدید
پانویس
- ↑ هروی، الاشارات الی معرفة الزیارات، ۱۴۲۳ق، ص۷۲.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۰.
- ↑ شانواز و منتشلو، بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان، ص۷۹.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۹۰.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۹۰.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۹.
- ↑ سبحانی، مدخل «اهل سنت»، دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۸۱و۵۸۲.
- ↑ «مناظره هشام بن حکم و عمرو بن عبید»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۳۲۲؛ فلاح‌زاده، احکام مسجد، ۱۳۷۸ش، ۵۷و۵۸.
- ↑ صدوق، المقنع، ۱۳۷۳ش، ص۲۰۹.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۱۵۱.
- ↑ حاج سیدجوادی و دیگران، دائره المعارف تشیع، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۲۶۲.
- ↑ «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ مقدس، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۰.
- ↑ هروی، الاشارات الی معرفة الزیارات، ۱۴۲۳ق، ص۷۲.
- ↑ «مسجد خطوة أمیر المؤمنین الإمام علی (علیه‌السلام)»، شبکة الامام علی(ع).
- ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.
- ↑ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۵۶۴.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۲.
- ↑ «جامع البصرة.. أول مسجد فی الإسلام خارج مکة والمدینة المنورة»، وبگاه البیان.
- ↑ «مسجد خطوه امام علی(ع)» معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ شانواز و منتشلو، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، ص۷۲.
- ↑ «مسجد خطوة أمیر المؤمنین الإمام علی (علیه‌السلام)»، شبکة الامام علی(ع).
- ↑ «نخستین مسجد در عراق»، وبگاه شیعه‌نیوز.
- ↑ «مسجد خطوة أمیر المؤمنین الإمام علی (علیه‌السلام)»، شبکة الامام علی(ع).
- ↑ «مسجد خطوة أمیر المؤمنین الإمام علی (علیه‌السلام)»، شبکة الامام علی(ع).
منابع
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- «جامع البصرة.. أول مسجد فی الإسلام خارج مکة والمدینة المنورة»، وبگاه البیان، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- حاج سیدجوادی و دیگران، دائره المعارف تشیع، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۸۰ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- دینوری، احمد بن داوود، اخبار الطوال، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی تهران، نشر نی، ۱۳۷۱ش.
- دینوری، احمد بن داوود، اخبار الطوال، تحقیق: محمد عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
- سبحانی، جعفر، «اهل سنت»، در دانشنامه کلام اسلامی، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۳۸۷ش.
- شانواز، بلال؛ منتشلو، جمشید، «بررسی جایگاه مسجد جامع بصره از تأسیس تا پایان امویان»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ششم، زمستان ۱۳۹۴ش، شماره ۲۱.
- صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، مؤسسة الامام الهادی، ۱۳۷۳ش.
- فلاح‌زاده، محمدحسین، احکام مسجد، نورالسجاد، ۱۳۷۸ش.
- «مسجد خطوة أمیر المؤمنین الإمام علی (علیه‌السلام)»، شبکة الامام علی(ع)، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- «مسجد خطوه امام علی(ع) معروف به مسجد جامع بصره در عراق»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ انتشار: ۳۱ مرداد ۱۴۰۰، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- مقدس، احسان، راهنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- «مناظره هشام بن حکم و عمرو بن عبید»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: تاریخ انتشار: ۷ اسفند ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- «نخستین مسجد در عراق»، وبگاه شیعه‌نیوز، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- هروی، علی بن ابوبکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۳ق.