تذکرة الفقهاء (کتاب)

تذکرة الفقهاء

اطلاعات کتاب
نویسنده	علامه حلی (متوفای ۷۲۶ ق)
موضوع	فقه
سبک	استدلالی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	موسسة آل البیت

تَذْکِرَةُ الْفُقَهاء از کتاب‌های فقه استدلالی شیعه امامیه، تألیف علامه حلی (متوفای ۷۲۶ق). علامه حلی در این کتاب، فتاوا و ادله فقهی در ابواب و موضوعات مختلف را ذکر کرده و به آرای فقهای اهل سنت نیز اشاره کرده و میان فتواهای مختلف داوری کرده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: علامه حلی

علامه حلّی نویسنده کتاب تذکرة الفقهاء، از بزرگ‌ترین عالمان شیعه است. پس از مرگ محقق حلی در سال ۶۷۶ قمری که مرجعیت شیعیان را بر عهده داشت، مردم علامه حلی را برای این امر مهم مناسب یافتند و او در ۲۸ سالگی زعامت و مرجعیت شیعیان را بر عهده گرفت. مناظرات و آثار او موجب گرایش اولجایتو به تشیع و رواج مذهب شیعه در ایران شد. علامه حلی دارای تالیفات بسیاری در علوم فقه، اصول، عقاید، فلسفه، منطق، دعا و... است.

معرفی کلی

این کتاب از بزرگ‌ترین کتب فقهی استدلالی مقارنه‌ای و از زمان نگارش آن مرجع مورد اعتمادی برای آگاهی از نظریات و اختلافات بین علمای اهل تسنن بوده است. علامه حلی در این کتاب، غالباً به نظریات شیخ طوسی در الخلاف، المبسوط، تهذیب الاحکام و النهایة نظر داشته است و به ندرت به نظرات سایر بزرگانِ مذهب امامیه اشاره دارد.

انگیزه نگارش

این کتاب به درخواست فخر المحققین (متوفای ۷۷۱ ق)، فرزند علامه حلی تألیف شده است.

سبک نگارش

علامه حلی خود در این مورد می‌نویسد:

«تصمیم داریم در این کتاب، خلاصه فتاوای علما و قواعد فقها را بر درست‌ترین راه، موثق‌ترین برهان، راست‌ترین گفتار و واضح‌ترین بیان بیان کنیم و در مسائل اختلافی بر طریق انصاف حکم کنیم.

محتوا

مؤلف مثل سایر کتاب‌هایش مطالب کتاب را به ۴ قاعده تقسیم نموده است که عبارت‌اند از:

• عبادات
• معاملات
• ایقاعات
• احکام

سپس هر قاعده به کتاب‌های مختلف و هر کتاب به ابواب و هر باب به فصول متعدد و هر فصل به مسائل مختلف تقسیم شده است و هر مسأله نیز دارای فروعاتی است.

ابواب کتاب

مباحث کتاب در ۱۵ قسمت ذکر شده است که به ترتیب عبارت‌اند از:

1. کتاب طهارة
2. از اول کتاب صلاة تا آخر افعال آن
3. بقیهٔ کتاب صلاة تا آخر کتاب صلاة
4. کتاب‌های زکاة و صوم
5. از ابتدای کتاب حج تا آخر تقصیر
6. بقیهٔ کتاب حج تا آخر کتاب جهاد
7. از اول کتاب بیع تا بیع نقد و نسیه
8. از بیع نقد و نسیه تا آخر کتاب دیون و توابع آن
9. مباحث رهن و تفلیس( حجر)
10. مباحث ضمان، کفالة، حواله، وکالت، اقرار، صلح
11. کتاب امانت و توابع آن، ودیعه، عاریه، شرکة، قراض، لقطه، جعاله
12. مباحث اجاره، مزارعه، مساقاة، سبق و رمایه
13. مباحث غصب، احیاء موات، عطایا و مباحث هبه، صدقه و وقف
14. کتاب وصایا
15. قسمتی از مباحث نکاح.

ویژگی‌ها

• استناد به اجماع با تعابیر عامة العلماء، جمهور العلماء، جمیع الفقهاء و أجمع أهل العلم.
• رد قواعد اصولی مثل قیاس و استحسان.
• استناد به روایات ائمه معصومین.
• استناد به سخنان شیخ طوسی و دیگر بزرگان شیعه همچون ابن جنید، ابن ابی عقیل، ابن براج، شیخ صدوق، ابوالصلاح حلبی، سلار، ابن ادریس، قطب راوندی و....
• استفاده از آرای فقهای صحابی و تابعین، ابن عباس، ابن مسعود، ابن ابی لیلی، سفیان ثوری، ابراهیم نخعی، حسن بصری، انس بن مالک، مجاهد، عطاء بن ابی رباح.
• استفاده از برخی منابع عامه.
• اشاره به دیگر آرای مذاهب نظیر زیدیه و قاسمیه.
• ارجاع به کتاب منتهی المطلب.

تلخیص تذکره

این کتاب توسط ابن مُتَوَج بحرانی، از شاگردان علامه حلی خلاصه شده و آن را مختصر التذکرة نامیده است.

نسخه‌ها

در چاپ کتاب موجود از ۱۵ نسخهٔ خطی استفاده شده که عبارت‌اند از:

1. نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی با شمارهٔ ۳۷۴۵ مربوط به سال ۷۲۰ ق است که با رمز(م) مشخص شده و مورد تأیید مؤلف واقع شده است.
2. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی با شمارهٔ ۱۱۳۹ مربوط به سال‌های ۷۶۷، ۷۶۸ ق که با رمز(ش) مشخص شده است.
3. نسخه متعلق به کتابخانه مدرسه فیضیه با شمارهٔ ۷۱۲۱ مربوط به سال‌های ۹۷۸ ق که با رمز(ف) مشخص شده است.
4. نسخه کتابخانه دانشگاه تهران با شمارهٔ ۶۶۶۶ مربوط به سال ۹۱۲ ق که با رمز(ط) مشخص شده است.
5. نسخه کتابخانه نصیری در تهران مربوط به سال ۷۶۴ ق که با رمز(ن) مشخص شده است.
6. نسخه خطی کتابخانه ملک در تهران با شمارهٔ ۲۴۶۱ مربوط به سال ۹۱۶ ق که با رمز(ک) مشخص شده است.
7. نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد با شمارهٔ ۶۶ که با رمز(ق) مشخص شده است.
8. نسخه کتابخانه مدرسه فیضیه با شمارهٔ ۷۰ مربوط به سال ۹۸۹ ق که با رمز(ی) مشخص شده است.
9. نسخه کتابخانه سپهسالار در تهران با شمارهٔ ۲۴۵۲ مربوط به سال ۹۷۲ ق که با رمز(س) مشخص شده است.
10. نسخه خطی دیگری از کتابخانهٔ عمومی آیة الله مرعشی نجفی مربوط به سال ۷۱۵ ق که با رمز(ج) مشخص شده است.
11. نسخه خطی کتابخانه مدرسه سلیمان خان مشهد مربوط به سال ۹۷۶ ق که با رمز(خ) مشخص شده است.
12. نسخه کتابخانه دانشگاه تهران با شمارهٔ ۲۸۹ مربوط به سال ۷۲۵ ق که با رمز(د) مشخص شده است.
13. نسخه دیگری از کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی با شمارهٔ ۱۶۱۱ مربوط به سال ۹۰۵ ق که با رمز(ع) مشخص شده است.
14. نسخه کتابخانه مدرسهٔ فیضیه با شمارهٔ ۴۴۱ مربوط به سال ۸۷۰ ق که با رمز(ض) مشخص شده است.
15. نسخه کتابخانه مجدالدین نصیری با شمارهٔ ۲۶۳ که با رمز(ل) مشخص شده است.

چاپ و نشر

این کتاب بارها در ایران و عراق به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن با تحقیق مؤسسه آل البیت در قم صورت گرفته و حدود ۱۲ جلد آن تاکنون منتشر شده است. نسخه‌های دست‌نویس زیادی هم از آن در کتابخانه‌های مهم جهان موجود است. همچنین کتاب «البیع» و بخشی از کتاب «الدیون» با تصحیح و تعلیق سید مرتضی خلخالی و شیخ محمدرضا مظفر، در سال‎های ۱۳۷۴، ۱۳۷۵ق در نجف اشرف منتشر شده است.

منابع

• امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، بی‌تا.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
• حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۴ق.
• مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام