اتانازی
اُتانازی یا به‌مَرگی به خودکشی یا کشتن عمدی فرد از روی دلسوزی می‌گویند که به‌خاطر وجود بیماری لاعلاج در آن فرد صورت می‌گیرد. اتانازی معمولاً با به‌کاربردن ماده‌ای کشنده یا ترک مراقبت‌های لازم و ضروری انجام می‌شود. این مسئله از مسائل مستحدثه فقهی به‌شمار می‌رود. به باور فقیهان خودکشی، حتی در صورت وجود بیماریِ لاعلاج، حرام است.
اتانازی‌ای که از طرف پزشک یا شخص دیگری انجام می‌شود را اتانازی مستقیم می‌نامند که به دو قسم فعال (استفاده از ماده کشنده به‌وسیله فرد دیگر) یا منفعل (ترک مداوای مریض) تقسیم می‌شود. فقیهان اتانازی فعال را حرام می‌دانند و می‌گویند در این نوع اتانازی، در صورتی که بدون اجازه بیمار باشد، ولیِّ بیمار حق قصاص یا دیه دارد؛ اما درباره اینکه بیمار به انجام این کار اجازه داده باشد، میانشان اختلاف فتوا وجود دارد: برخی می‌گویند ولیُ بیمار حق قصاص یا دیه دارد و برخی می‌گویند خیر.
دربارهٔ اتانازی منفعل اختلاف فتوا هست: برخی به حرام‌بودن آن فتوا می‌دهند و برخی می‌گویند اگر فرد بیماری لاعلاج داشته باشد و با ادامه بیماری رنج می‌کشد، درمان او واجب نیست.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
«اُتانازی» به‌معنای خودکشی یا کشتن عمدی فرد از روی دلسوزی و ترحم است. این کار به‌خاطر وجود بیماری لاعلاج، با به‌کاربردن ماده کشنده یا ترک مراقبت‌های لازم و ضروری صورت می‌گیرد.[۱] در آثار فقهی کهن شیعه (زمان حیات شیخ طوسی و قبل آن) درباره حرام‌بودن قتل عمد یا کشتن کسی که به مرگ خود رضایت دهد صحبت شده؛ اما در زمینه احکام اُتانازی بحثی نشده است.[۲] بر این اساس، این مسئله از مسائل مستحدثه فقهی به شمار می‌رود.[۳] بحث فقهی درباره اُتانازی خارج از موضوع مرگ مغزی است؛ بدین ترتیب ممکن است فقیهی جداکردن دستگاه از بیمار مرگ مغزی یا بیماری که به کما رفته و امیدی به علاج وی نیست را جایز بداند؛ اما همان فقیه اتانازیِ منفعل، یعنی ترک درمان از روی ترحم را حرام بداند.[۴]
اقسام اتانازی
اتانازی را به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم تقسیم می‌کنند. اتانازی مستقیم، خود، به دو صورت فعال و منفعل دسته‌بندی می‌شود:
اتانازی مستقیم پایان‌دادن به زندگی مریض به‌دست فردی غیر از بیمار است.[۵] این نوع اتانازی به دو دسته تقسیم می‌شود: اگر به‌وسیله دارو، منجر به مرگ بیمار شوند، آن را اتانازی فعال می‌نامند؛[۶] اما اگر صرفاً از درمان و معالجه دست بکشند تا بیمار بمیرد، به آن اتانازی منفعل می‌گویند.[۷]
در اتانازی غیرمستقیم، مرگ را به دست بیمار می‌گذارند تا با مصرف داروهایی که به مرگ منجر می‌شود، به زندگی خود پایان دهد.[۸]
حکم تکلیفی اتانازی
دیدگاه فقهای شیعه درباره حکم تکلیفی اتانازی، یعنی حرام یا حلال‌بودن آن به‌شرح زیر است:
- اتانازی مستقیمِ فعال (قتل ترحم‌آمیز با اقدام پزشک): طبق استفتائاتی که از فقیهان معاصر شیعه شده، اتانازیِ فعال قتل محسوب می‌شود و حرام است.[۹] بنابر نظر فقها، اذن و رضایت بیمار به انجام اتانازی هم، اثری بر تغییر حکم تکلیفی، یعنی حکم حرمت ندارد.[۱۰]
- اتانازی مستقیمِ منفعل (خودداری از معالجه بیمار): برخی از فقیهان مانند لطف‌الله صافی گلپایگانی و حسینعلی منتظری، خودداری از معالجه بیمار لاعلاجی که از بیماری‌اش رنج می‌کشد را حرام می‌دانند.[۱۱] در مقابلِ این نظر، فتوای فقیهانی چون میرزاجواد تبریزی و سید ابوالقاسم خویی و سید علی خامنه‌ای این است که ادامه درمان در این شرایط واجب نیست.[۱۲]
- اتانازی غیرمستقیم: به فتوای فقیهان شیعه، اتانازی غیرمستقیم یا مصرف دارو به‌وسیله خود بیمار برای پایان‌دادن به زندگی، خودکشی محسوب می‌شود و حرام است.[۱۳]
حکم وضعی اتانازی
حکم وضعی در اتانازی، ضامن‌بودن قصاص یا دیه‌ای است که ممکن است برعهده انجام‌دهنده آن قرار گیرد. فقیهان دراین‌باره اختلاف‌نظر دارند:
اتانازی فعال
اگر پزشک یا شخص دیگری بیمار لاعلاجی را که از بیماری‌اش رنج می‌برد بدون اجازه او و از روی عمد بکشد، مرتکب قتل عمد محسوب می‌شود؛ حتی اگر به قصد شفقت و ترحم این کار را بکند. این کار سبب ثبوت حق قصاص یا دیه برای ولیّ مقتول می‌شود.[۱۴]
اما بر فرض آنکه بیمار به مرگ خودش رضایت داشته باشد یا به انجام آن اجازه دهد، میان فقها اختلاف‌نظر وجود دارد:
- حق قصاص و دیه وجود ندارد: بنابر نظر فقیهانی چون سید عبدالاعلی سبزواری و امام خمینی، چون مقتول به قتل خودش اجازه داده، حق قصاص و دیه را از بین برده است؛[۱۵] همچنین به فتوای سید محمدصادق روحانی انسان مالک جان خود و اعضا و اعمال خودش است؛ بنابراین با اذن و رضایت به قتل خودش، حق قصاص و دیه را ساقط کرده است.[۱۶]
- حق قصاص و دیه وجود دارد: فقیهانی همچون سید ابوالقاسم خویی، میرزا جواد تبریزی و جعفر سبحانی معتقدند حتی با وجود رضایت و اجازه مقتول به قتل خودش، حق قصاص و دیه ساقط نمی‌شود؛[۱۷] زیرا برخلاف آنچه در اموال جاری می‌شود، انسان اجازه تلف‌کردن خودش را ندارد؛ بنابراین اجازه او به ازبین‌بردن خود موجب ساقط‌شدن حق قصاص و دیه نمی‌شود.[۱۸]
اتانازی منفعل
به فتوای فقیهان، هرکس انسانی را در حال هلاکت ببیند و در صورت قدرت بر نجات، او را نجات ندهد، اگرچه مرتکب گناه شده، دیه یا قصاص برعهده وی نیست.[۱۹] براین‌اساس اگر پزشکی بیماری را معالجه نکند و او در اثر ترک معالجه بمیرد، پزشک مرتکب گناه شده است؛ ولی ضامن نیست و وارث متوفا حق قصاص یا دیه ندارد.[۲۰]
پانویس
- ↑ یزدانی‌فر، اتانازی از منظر فقه و حقوق، ۱۳۹۳ش، ص۲۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۸۰.
- ↑ خدایار، سعدی، «استناد به قاعده اذن برای مشروعیت اتانازی داوطلبانه فعال»، ص۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹-۴۸۰؛ خویی تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، ص۲۸۰؛ خویی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ص۱۹۸.
- ↑ صادقی، «بررسی فقهی و حقوقی اتانازی، ص۱۰۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۲۳.
- ↑ منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۲؛ فاضل لنکرانی، احکام ببیماران و پزشکان، ص۱۵۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ص۱۱۶؛ خویی و تبریزی، احکام جامع مسایل پزشکی، ص۲۸۰-۲۸۱، صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ علوی گرگانی، استفتائات پزشکی، ص۴۰؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ج۳، ص۳۰۵.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام بیماران و پزشکان، ص۱۵۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۴۷۹؛ منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۲.
- ↑ نگاه کنید به خویی، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، ص۱۹۸؛ «احکام اتانازی (قتل از روی ترحم)»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ خویی و تبریزی، احکام جامع مسایل پزشکی، ص۲۸۱.
- ↑ نگاه کنید به منتظری، احکام پزشکی، ص۱۲۳؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ج۳، ص۳۰۳.
- ↑ صافی گلپایگانی، استفتائات پزشکی، ص۱۰۰؛ انصاری قمی، «قتل از روی ترحم»، ص۱۳۸.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ج۲۸، ص۱۹۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص۴۸۹.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ج۲۶، ص۳۴.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، ج۴۲، ص۱۸؛ تبریزی، تنقیح مبانی الاحکام، ص۴۷-۴۸؛ سبحانی، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغرّاء، ص۹۳.
- ↑ خویی، مبانی تکملة المنهاج، ج۴۲، ص۱۸؛ تبریزی، تنقیح مبانی الاحکام، ص۴۷-۴۸؛ سبحانی، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء، ص۹۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، تحریر الاحکام، ج۵، ص۵۵۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۴۳، ص۱۵۳.
- ↑ انصاری قمی، «قتل از روی ترحم»، ص۱۴۱.
منابع
- انصاری، محمدرضا، «قتل از روی ترحم»، در مجله فقه اهل‌بیت(ع)، ش۴۳، پاییز ۱۳۸۴ش.
- «احکام اتانازی (قتل از روی ترحم)»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۱ش.
- تبریزی، میرزاجواد، تنقیح مبانی الاحکام (قصاص شرایع الاسلام)، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ سوم، ۱۴۲۹ق.
- خدایار، حسین، سعدی، حسینعلی، «استناد به قاعده اذن برای مشروعیت اتانازی داوطلبانه فعال»، فقه پزشکی، شماره ۵-۶، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم؛ تبریزی، میرزاجواد، احکام جامع مسایل پزشکی، قم، دار الصدیقة الشهیدة، چاپ اول، ۱۴۳۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، فقه الاعذار الشرعیة و المسائل الطبیة، قم، دار الصدیقة الشهیدة، ۱۴۲۲ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، بی‌تا.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۳۴ق.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، انتشارات الاجتهاد، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، احكام القصاص في الشريعة الاسلامية الغراء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، بی‌تا.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، دار التفسیر، بی‌تا.
- صادقی، محمدهادی، «بررسی فقهی و حقوقی اتانازی»، مطالعات حقوقی»، شماره ۲، شهریور ۱۳۹۴ش.
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، استفتائات پزشکی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت‌الله صافی گلپایگانی، ۱۳۹۵ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲ق.
- علوی گرگانی، سید محمدعلی، استفتائات پزشکی، قم، فقیه اهل‌بیت(ع)، ۱۳۹۶ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام بیماران و پزشکان، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- مرتضوی، سید محسن، قتل از روی ترحم (اتانازی) در آینه فقه، قم، مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۱ش.
- یزدانی‌فر، صالحه، اتانازی از منظر فقه و حقوق، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.