محکم و متشابه
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایشهای تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روشهای تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوههای نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
مُحْکَم و مُتَشابه از اصطلاحات علوم قرآنی که از آیه ۷ سوره آلعمران گرفته شدهاند. واژه «محکم» را به گفتاری استوار و روشن معنا کردهاند که جای شبهه و سوء استفاده از آن نیست. در مقابل «متشابه»، سخنی نارسا و شبههانگیز است که ممکن است تفسیرهای گوناگونی از آن ارائه شود.
درباره معنای محکم و متشابه معانی مختلفی از سوی مفسران و قرآنپژوهان ارائه شده است. سید محمدحسین طباطبایی، در تفسیر المیزان، ذیل آیه ۷ سوره آلعمران، تا ۱۶ دیدگاه درباره معنای این دو واژه و مصادیق آنها احصاء کرده است.
برخی مفسران بر این باورند که آیات متشابه با ارجاع به محکمات قرآنی قابل تفسیر و تأویل هستند. گروهی نیز علم به متشابهات را منحصر به خدا و راسخون در علم دانستهاند.
مفهومشناسی و جایگاه
منظور از «مُحکم»، سخنی استوار و روشن است که جای هیچگونه انکار، شبهه و سوء استفاده در آن نیست[۱] و در مقابل آن «مُتشابه» وجود دارد که گفته میشود سخنی نارسا و شبههانگیز است.[۲] محکم و متشابه دو اصطلاح قرآنی هستند که از آیه ۷ سوره آلعمران گرفته شدهاند و در مباحث مربوط به علوم قرآنی و تفسیر درباره معنا و مصادیق آنها بحث و گفتگو میشود.[۳] با توجه به آیه ۷ سوره آل عمران، آیات قرآن به دو دسته آیات محکم و آیات متشابه تقسیم شده است.[۴]
بهنقل از برخی قرآنپژوهان، سه دیدگاه عمده درباره این که کدام قسم از آیات قرآن محکم و کدام متشابه است ذکر شده است: ۱-برخی با توجه به آیه ۱ سوره هود گفتهاند همه آیات قرآن، محکم هستند؛ ۲-برخی نیز با استناد به آیه ۲۳ سوره زمر بر این نظرند که همه آیات قرآن متشابهاند و ۳-بیشتر مفسران با توجه به آیه ۷ سوره آلعمران، معتقدند که برخی آیات محکم و برخی متشابهاند.[۵]
معانی دیگر محکم و متشابه
برای دو اصطلاح محکم و متشابه معانی دیگری نیز ذکر کردهاند.[۶] سید محمدحسین طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان، گفته است درباره معنای محکم و متشابه و تشخیص مصادیق آنان در بین آیات قرآن، بیش از ۱۰ دیدگاه ذکر شده است.[۷] او خودش تا ۱۶ دیدگاه در این زمینه احصاء کرده است.[۸] برخی از این معانی به شرح زیر است:
- اصطلاح «محکم» به معنای پایدار و ثابت بودن در مقابل ناپایدار است و لذا احکام ثابت در شریعت را محکم میگویند در مقابل احکامی که نسخ میشوند.[۹]
- برخی بر این نظرند که حروف مقطعه و آیات آغازگر سورهها (فواتح سور)، از محکمات و غیر این آیات از متشابهات به شمار میروند.[۱۰]
- محکمات آیاتیاند که مُبَیَن هستند و دارای معانی روشن و واضحاند و متشابهات، مُجمل و دارای معانی مبهم و غیر آشکار هستند.[۱۱]
- محکم، آیاتیاند که بهوسیله دلیل روشن و حتی دلیل غیر روشن بتوان به مضمون و محتوای آن علم پیدا کرد و متشابه آیاتیاند که راهی برای علم به آنها وجود ندارد.[۱۲]
- آیات متشابه آیاتیاند که درباره صفات خداوند و آیات مربوط به احوال و اوصاف روز قیامت و آخرت است.[۱۳]
- محکمات قرآنی، معارفیاند که دلیل واضحی دارند. مانند آیات مربوط به توحید، قدرت و حکمت خدا و آیات متشابه، آن آیاتی هستند که قبول و فهم معارف آن، نیازمند به تأمل و تدبر است.[۱۴]
- محکمات آیاتیاند که برای بیان واجبات و محرمات (فرائض) و متشابهات برای بیان قصهها و مثلهای قرآنی نازل شدهاند.[۱۵]
تفسیر آیات متشابه به کمک محکمات قرآنی
برخی مفسران بر این باورند که آیات متشابه با ارجاعشان به محکمات قرآنی تفسیر میشوند.[۱۶] برای نمونه بنا به گفته سید محمدحسین طباطبایی، آیاتی مثل «إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ؛ به پروردگارش مینگرد.»،[۱۷] از آیات متشابهی است که ممکن است این توهم را در برخی ایجاد کند که خداوند در روز قیامت دیده میشود، با آیات محکمی مثل «لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَئ؛ خداوند شبیه به هیچ چیز نیست»،[۱۸] و آیه «لاَّ تُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ؛ چشمها او را نمیبینند.»،[۱۹] چنین تفسیر میشود که منظور از دیدن خداوند در قیامت، دیدن از سنخ دیدن حسی نیست.[۲۰]
و یا سیدرضی در کتابش با عنوان حقایق التنزیل، آیه «رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا؛ خداوندا دلهای ما را پس از آن که هدایت کردی، منحرف مگردان.»،[۲۱] به جهت آن که ممکن است این توهم را ایجاد کند که خدا دلها را منحرف میگرداند، متشابه دانسته و معتقد است که با آیه ۵ سوره صف که از محکمات قرآنی است، تفسیر میشود.[۲۲] براساس آیه ۵ سوره صف، انسان پس از آن که خودش از مسیر حق منحرف میشود، خداوند نیز از باب مجازات و کیفر این انحراف را در حق او تثبیت میکند.[۲۳]
در روایتی به نقل از امام رضا(ع)، ارجاع متشابهات به محکمات قرآنی، روشی معرفی شده است که به صراط مستقیم رهنمون میکند.[۲۴]
علم به متشابهات و راسخون در علم
برپایه آیه ۷ سوره آلعمران، گفته شده است که تنها خدا و راسخون در علم از متشابهات قرآنی آگاهند و به آنها علم دارند؛[۲۵] اما در این که راسخون در علم چه کسانی هستند اقوال متعددی ارائه شده است. برخی روایات موجود در منابع روایی شیعه، امامان(ع) را راسخون در علم معرفی نمودهاند.[۲۶] بهنقل از کتاب تفسیر نمونه، برخی نیز راسخان در علم را دارای مفهوم وسیعی دانستهاند که همه دانشمندان و متفکران را در بر میگیرد.[۲۷]
بهگزارش طبرسی در مجمع البیان، برخی مفسران با توجه به آیه گفتهاند که تنها خدا به این آیات متشابه آگاه است و راسخون در علم فقط به آنها ایمان دارند.[۲۸]
بهگفته صبحی صالح، مصحح و محقق نهجالبلاغه، بیشتر علمای اهل سنت بر این نظرند که متشابه را تنها خدا میداند و باید در آیات متشابه توقف کرد و راسخان در علم، تنها علمشان به تأویل قرآن به این جا منتهی میشود که بگویند ما ایمان آوردیم.[۲۹]
کتابشناسی
درباره معناشناسی و مصداقیابی محکم و متشابه در آثار مربوط به علوم قرآنی و تفسیر بحث شده است؛[۳۰] در عین حال برخی عالمان و قرآنپژوهان رساله یا کتابهای مستقلی در این زمینه نگاشتهاند که در زیر برخی از این آثار معرفی میگردد:
- رسالة المحکم و المتشابة، رسالهای منسوب به سید مرتضی است[۳۱] که غیر از مسئله محکم و متشابه، به بررسی مباحثی مثل ناسخ و منسوخ و تنزیل و تأویل نیز پرداخته است.[۳۲]
- کتاب «محکم و متشابه در قرآن»، نوشته سیدمحمد بهشتی. این کتاب قسمتی از سلسله جلسات تفسیر قرآن است که مباحث ذیل آیه ۷ سوره آلعمران، درباره محکم و متشابه جدا شده و به صورت کتابی مستقل درآمده و منتشر شده است.[۳۳]
پانویس
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۱.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۶۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۳۲؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۴۲.
- ↑ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۶۸؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۶۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ش، ج۳، ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲-۳۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۴؛ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۵.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۲؛ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۹۹۰م، ج۳، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۵.
- ↑ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶.
- ↑ سید رضی، حقایق التأویل، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۲۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹ و ج۳، ص۴۳.
- ↑ سوره قیامت، آیه ۳۲.
- ↑ سوره شوری، آیه ۱۱.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۰۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۴۳.
- ↑ سوره آلعمران، آیه ۸.
- ↑ سید رضی، حقایق التأویل، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۲۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۹، ص۲۵۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، نشر جهان، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۴۳۹.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، دار العلم للملایین، ص۲۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۶۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۳۲.
- ↑ سید مرتضی، رسالة المحکم و المتشابة، ۱۴۲۸ق، ص۴.
- ↑ سید مرتضی، رسالة المحکم و المتشابة، ۱۴۲۸ق، ص۱۱.
- ↑ بهشتی، محکم و متشابه در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۱۳.
منابع
- بهشتی، سیدمحمد، محکم و متشابه در قرآن، تهران، نشر روزنه، ۱۳۹۵ش.
- زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة عیسى البابى الحلبی و شرکائه، چاپ اول، ۱۳۷۶ق.
- سید رضی، محمد بن حسین، حقایق التأویل فی متشابه التنزیل، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ق.
- سید مرتضی، علی بن حسین، رسالة المحکم و المتشابة، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۴۲۸ق.
- سیوطی، جلالالدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، قم، نشر جهان، بیتا.
- صبحی صالح، مباحث فی علوم القران، انتشارات الشریف الرضی، قم ۱۳۷۲ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهيد، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.