توحید افعالی

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

توحید افعالی به معنی اینکه همه اتفاقات هستی نیز ناشی از قدرت خداست و خدا برای انجام دادن کارهایش نیازی به یاری موجودی غیر از خود ندارد.

بنابر توحید افعالی، هیچ موجودی در جهان، قدرت تاثیر گذاری و انجام هیچ کاری را ندارد مگر بوسیله نیرویی که خداوند به او داده است؛ و تمام کارها، حرکت‌ها، تأثیر و تأثّرها به ذات پاک او منتهی می‌شود و تمامی مخلوقات الهی در کارهای خودشان به ذات الهی نیازمندند و تأثیرگذاری هر موجودی به اذن خدا و در سایۀ نیرویی است که خدای متعال به آنها عطا فرموده است و اگر کاری به وسیلۀ اسباب انجام می‌گیرد. آفریدگار آن وسیله و سبب نیز خداست. او همچنانکه در ذات خود شریک ندارد، در فاعلیت نیز که شامل خالقیت، ربوبیت، مالکیت و حاکمیت تکوینی است، شریک ندارد.

معنای توحید اَفعالی

متکلمان مسلمان، توحید را به قسم‌های ذاتی، صفاتی، عبادی و اَفعالی تقسیم می‌کنند. به گفته مرتضی مطهری، توحید افعالی به این معنای باور به این مسئله است که همه نظام‌های علّی و معلولیِ موجود در جهان و هرچیزی که در جهان اتفاق می‌افتد، فعل خدا است. همچنین هیچ موجودی مستقلا نمی‌تواند فعلی انجام دهد و همه موجودات در انجام کارهای خود به فعل خدا و اراده او وابسته‌اند.

برپایه توحید افعالی همان‌طور که خداوند در ذاتش شریکی ندارد، در فاعلیت هم شریک ندارد؛ یعنی هرکاری که هر مخلوقی انجام می‌دهد، فعل خدا است. توحید افعالی مانند توحید ذاتی و صفاتی از مراتب نظری توحید است؛ یعنی به حوزه باورهای انسان تعلق دارد؛ برخلاف توحید عبادی که به حوزه اعمال مربوط می‌شود.

اقسام توحید افعالی

در برخی از کتاب‌های کلامی با عنوان‌های توحید در خالقیت و توحید در رُبوبیّت از توحید اَفعالی بحث می‌شود. توحید در خالقیت به این معنا است که همه موجودات جهان را خداوند آفریده است. حتی آنها که به وسیله موجودات دیگر به وجود آمده‌اند، مخلوق خداوندند. توحید در ربوبیت به معنای آن است که خداوند تدبیرکننده جهان و همه موجودات آن است؛ یعنی نظمی در جهان بر قرار می‌کند که جهان و موجودات آن به غایتی که برای آنها درنظر گرفته شده است، برسند.

به‌گفته علی ربانی گلپایگانی از جمله آیاتی که بر توحید خدا در خالقیت دلالت دارند، آیات ۱۶ سوره رعد، ۶۲ سوره زُمَر و ۶۲ سوره غافر است که در آنها خدا وند «خالقُ کلِّ شیءٍ» (آفریدگار همه چیز)، معرفی شده است. برخی از آیاتِ بیان‌کننده توحید در ربوبیت هم عبارت است از آیه ۵۴ سوره اعراف: «أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ‌ ۗ» (آگاه باشید كه آفرینش و تدبیر به اختصاص دارد)؛ همچنین آیه ۵۰ سوره طه: «رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ» (پروردگار ما كسى است كه همه چیز را آفرید؛ آنگاه هدایت کرد). دو آیه اخیر هم توحید در خالقیت و هم توحید در ربوبیت را بیان کرده است.

دلایل عقلی توحید افعالی

یکی از دلایل فیلسوفان مسلمان بر توحید افعالی این است که همه موجودات جهان باواسطه یا بی‌واسطه مخلوق خداوندند. از آنجا که علتِ علتِ چیزی علت آن چیز است، باید گفت خداوند علت همه مخلقوات در عالم هستی است.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، برپایه اندیشه صدرالمتألهین و مبانی حکمت متعالیه، دلیل محکم‌تری برای این مسئله می‌توان مطرح کرد؛ به این نحو که همه علت‌ها و معلول‌ها هیچ استقلایی در وجود خود ندارند و در همه شئونشان به خداوند وابسته هستند بنابراین ممکن نیست موجودی بتواند کاری را به صورت مستقل و بی‌نیاز از خدا انجام دهد. در نتیجه هر آفرینشی کار خدا است.

شواهد قرآنی و روایی

برای اثبات توحید افعالی، به برخی آیات قرآن و روایات هم توسل می‌شود. مرتضی مطهری در بحث از توحید افعالی، آیه ۱۱۱ سوره اسراء را شاهد گرفته است. در این آیه آمده است: «وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّـهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِ‌يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ» ( بگو: «ستايش خدايى را كه نه فرزندى گرفته و نه در جهاندارى شريكى دارد و نه خوار بوده كه [نياز به‌] دوستى داشته باشد). او همچنین عبارت «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا بِاللَّهِ» را از مؤیدات اتوحید افعالی دانسته است.

به باور محمدتقی مصباح یزدی، در آیه ۲۲ سوره انبیاء (‏‏لَوْ‏‎ ‎‏کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتَا؛ اگر در آنها [زمين و آسمان‌] جز خدا، خدايانى [ديگر] وجود داشت، قطعاً [زمين و آسمان‌] تباه مى‌شد‏‏) برهانی در اثبات توحید افعالی آمده است. به گفته وی دلیل عقلی موجود در این آیه به این شکل است که ۱. اگر هستی بیش از یک علت می‌داشت، ممکن نبود میان اجزاء آن ارتباط علّی‌معلولی برقرار شود؛ چرا که هر معلولی تنها به علت خودش وابسته است و از علت‌های دیگر تأثیر نمی‌گیرد. ۲. هستی از نظم واحدی پیروی می‌کند و میان همه اجزاء آن ارتباط بر قرار است. بنابراین هستی علت واحدی دارد و آفریده آفریدگاری واحد است.

دو نتیجه توحید افعالی

در برخی کتاب‌های کلامی نتایجی برای توحید افعالی بیان شده است که توحید در عبادت و توکل بر خدا از چمله آنها است. به باور محمدتقی مصباح یزدی، کسی که به توحید افعالی اعتقاد دارد، هیچ موجودی را جز خدا شایسته پرستش ننمی‌داند؛ زیرا تنها موجودی می‌تواند پرستش شود که خالق و رب انسان باشد.

همچنین به گفته وی، از آنجا که در توحید افعالی، تنها خداوند در جهان هستی به صورت مستقل تأثیرگذار است، نتیجه می‌گیریم که تنها به او می‌شود تکیه کرد. او می‌گوید: در آیه ۴ سوره حمد که می ‌گوید: اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین» (تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم)، این دو نتیجه توحید افعالی بیان شده است.

نسبت توحید افعالی با اختیار انسان

فرقه‌ها و مذاهب اسلامی گرچه توحید افعالی را می‌پذیرند، درخصوص رابطه آن با افعال انسان اتفاق‌نظر ندارند. اشاعره می‌گویند: ازآنجاکه علتی جز خدا وجود ندارد، انسان علت افعال خود نیست و افعال او در واقع افعال خداوندند. معتزله معتقدند خداوند افعال انسان را به خود آنها واگذار کرده است. بنابراین افعال اختیاری انسان مخلوق خداوند نیست. شیعیان بر این باورند که انسان مختار است و افعال او واقعا کارهای او هستند؛ اما او در انجام‌دادن آنها علت مستقل نیست و خداوند علت مستقل همه افعال او است.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• قرآن.
• ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، مرکز نشر هاجر، چاپ ششم، ۱۳۹۳ش.
• سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن و حدیث، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ش.