قبرستان معلاة: تفاوت میان نسخه‌ها
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جز اصلاح پانویس‌ها و ویرایش |
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==نام‌ها و جغرافیا== | ==نام‌ها و جغرافیا== | ||
[[پرونده:موقعیت جغرافیایی قبرستان ابوطالب.jpg|بندانگشتی|موقعیت جغرافیایی قبرستان ابوطالب]] | [[پرونده:موقعیت جغرافیایی قبرستان ابوطالب.jpg|بندانگشتی|موقعیت جغرافیایی قبرستان ابوطالب]] | ||
این گورستان که به نام‌های مَعْلاة، مقبرة المَعْلاة و جَنّة المَعْلاة و مقبره قریش یا مقبره [[بنی هاشم|بنی‌هاشم]] نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حَجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهی منتهی به [[مسجدالحرام]] و [[کوه حجون]] واقع است.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۳؛ ابن ظهیره، ص۳۰۳؛ قائدان، ص۱۲۹.</ref> | این گورستان که به نام‌های مَعْلاة، مقبرة المَعْلاة و جَنّة المَعْلاة و مقبره قریش یا مقبره [[بنی هاشم|بنی‌هاشم]] نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حَجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهی منتهی به [[مسجدالحرام]] و [[کوه حجون]] واقع است.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۳؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۳؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۹.</ref> | ||
در دوران [[جاهلیت]] و نیز اوایل ظهور [[اسلام]]، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی‌دُب (سمت راست کوه) و دره صُفی السبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت.<ref>ازرقی، ص۴۳۲؛ فاکهی، ج۴، ص۵۴؛ برای اطلاع بیشتر درباره این محوطه ر.ک: ازرقی، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۵؛ ابن ظهیره، ص۳۰۴ـ۳۰۵.</ref> چون حَجون خارج از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند مَقْدِسی و [[ابن خرداذبه]] به آن اشاره نکرده یا همانند [[یاقوت حموی]]<ref>یاقوت، ذیل مادّه.</ref> به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حَجون با گورستان مقبرةالعلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.<ref>فاکهی، ج۴، ص۵۹؛ بلادی، ص۸۰؛ حمد جاسر، ص۱۱۴.</ref> | در دوران [[جاهلیت]] و نیز اوایل ظهور [[اسلام]]، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی‌دُب (سمت راست کوه) و دره صُفی السبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت.<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه» ص۴۳۲؛ فاکهی، ج۴، ص۵۴؛ برای اطلاع بیشتر درباره این محوطه ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۵؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۴ـ۳۰۵.</ref> چون حَجون خارج از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند مَقْدِسی و [[ابن خرداذبه]] به آن اشاره نکرده یا همانند [[یاقوت حموی]]<ref>یاقوت، ذیل مادّه.</ref> به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حَجون با گورستان مقبرةالعلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.<ref>فاکهی، ج۴، ص۵۹؛ بلادی، ص۸۰؛ حمد جاسر، ص۱۱۴.</ref> | ||
==مدفونان در قبرستان معلاة== | ==مدفونان در قبرستان معلاة== | ||
قدیمی‌ترین اشاره به کوه حَجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد<ref>ر.ک: ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۵۹۷ـ۵۹۸.</ref> اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه [[قصی بن کلاب|قُصَی بن کلاب]]، جد پنجم [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم(ص)]]، صورت گرفته است، زیرا او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۷۳؛ فاکهی، ج۴، ص۵۸ـ۵۹.</ref> از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حَجون، اموات خود را دفن کردند.<ref>ازرقی، ص۴۳۴.</ref> به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام، حجون گورستانی معتبر شد، به ویژه اینکه اجداد پیامبر اسلام (ص)، [[عبدمناف]]، [[هاشم بن عبد مناف|هاشم]] و [[عبدالمطلب]]، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، [[آمنه مادر پیامبر|آمنه]]، مادر پیامبر (ص)، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد.<ref>ازرقی، | قدیمی‌ترین اشاره به کوه حَجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد<ref>ر.ک: ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۵۹۷ـ۵۹۸.</ref> اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه [[قصی بن کلاب|قُصَی بن کلاب]]، جد پنجم [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم(ص)]]، صورت گرفته است، زیرا او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۷۳؛ فاکهی، ج۴، ص۵۸ـ۵۹.</ref> از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حَجون، اموات خود را دفن کردند.<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۴.</ref> به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام، حجون گورستانی معتبر شد، به ویژه اینکه اجداد پیامبر اسلام (ص)، [[عبدمناف]]، [[هاشم بن عبد مناف|هاشم]] و [[عبدالمطلب]]، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، [[آمنه مادر پیامبر|آمنه]]، مادر پیامبر (ص)، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد.<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه»،ص۴۳۳؛ در این مورد روایت مشهورتر دیگری مطرح است ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.</ref> [[ابوطالب]]، عموی پیامبر(ص)، در شعری مفاخره آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است.<ref>ر.ک: ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۷۲.</ref> | ||
با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان [[صحابه]] و [[تابعین]] و اولیا در این محل و به رغم قداست و اهمیت معنوی حَجون و نقل فضیلت‌های [[دعا]] و [[زیارت]] در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست<ref>ر.ک: ابن جبیر؛ رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ابن بطوطه، همانجاها؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.</ref> در حالی که در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله «إثارَةُ الحجون لزیارةِ الحجون» از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.<ref> | با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان [[صحابه]] و [[تابعین]] و اولیا در این محل و به رغم قداست و اهمیت معنوی حَجون و نقل فضیلت‌های [[دعا]] و [[زیارت]] در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست<ref>ر.ک: ابن جبیر؛ رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ابن بطوطه، همانجاها؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.</ref> در حالی که در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله «إثارَةُ الحجون لزیارةِ الحجون» از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.<ref>جاسر، «اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه»، ص۱۱۳ـ۱۱۴.</ref> | ||
دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: [[عبدالله بن عمر|عبدالله بن عمر بن خطاب]]؛ [[فضیل بن عیاض]]، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به ویژه [[سادات حسنی]]؛ و [[منصور دوانیقی|منصور]] خلیفه [[بنی عباس|عباسی]].<ref>ازرقی، ص۴۳۲؛ قلقشندی، ج۳، ص۲۵۴؛ قائدان، ص۱۳۶.</ref> | دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: [[عبدالله بن عمر|عبدالله بن عمر بن خطاب]]؛ [[فضیل بن عیاض]]، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به ویژه [[سادات حسنی]]؛ و [[منصور دوانیقی|منصور]] خلیفه [[بنی عباس|عباسی]].<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۲؛ قلقشندی، ج۳، ص۲۵۴؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶.</ref> | ||
ابن فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شُرَفا و اُمَرا و نُوّاب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاه‌های خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.<ref>برای نمونه ر.ک: قسم ۱، ص۴۹، ۷۶، ۲۲۸، ۲۳۴، ۴۲۴ و جاهای دیگ.ر</ref>. بسیاری از علمای شیعه نیز که در مکه درگذشته یا به شهادت رسیده اند در همین قبرستان مدفونند؛ از جمله: [[محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی]] (نوه [[شهید ثانی]])، سید زین العابدین کاشانی شهادت ۱۰۴۵ق.که از بانیان تجدید بنای کعبه در سال ۱۳۰۹ق بوده است. همچنین برخی از چهره‌های زاهد و صوفی همچون شیخ علی کرمانی، و شیخ اسماعیل شیروانی نیز در آن جا مدفون هستند. | ابن فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شُرَفا و اُمَرا و نُوّاب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاه‌های خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.<ref>برای نمونه ر.ک: قسم ۱، ص۴۹، ۷۶، ۲۲۸، ۲۳۴، ۴۲۴ و جاهای دیگ.ر</ref>. بسیاری از علمای شیعه نیز که در مکه درگذشته یا به شهادت رسیده اند در همین قبرستان مدفونند؛ از جمله: [[محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی]] (نوه [[شهید ثانی]])، سید زین العابدین کاشانی شهادت ۱۰۴۵ق.که از بانیان تجدید بنای کعبه در سال ۱۳۰۹ق بوده است. همچنین برخی از چهره‌های زاهد و صوفی همچون شیخ علی کرمانی، و شیخ اسماعیل شیروانی نیز در آن جا مدفون هستند. | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
پس از ظهور اسلام، با دفن [[ابوطالب]] و [[خدیجه]] (س) در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت.<ref>بلاذری، ج۲، ص۳۵، ۲۸۹.</ref> با اینکه منابع متقدم<ref>برای نمونه ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۸، ص۱۸؛ بلاذری، ج۲، ص۳۵.</ref> با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی (مورخ قرن نهم)<ref>فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.</ref> در این باره تردید نموده است. براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت و تعیین دقیق آن در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.<ref>جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه، ص۱۱۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.</ref> | پس از ظهور اسلام، با دفن [[ابوطالب]] و [[خدیجه]] (س) در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت.<ref>بلاذری، ج۲، ص۳۵، ۲۸۹.</ref> با اینکه منابع متقدم<ref>برای نمونه ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۸، ص۱۸؛ بلاذری، ج۲، ص۳۵.</ref> با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی (مورخ قرن نهم)<ref>فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.</ref> در این باره تردید نموده است. براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت و تعیین دقیق آن در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.<ref>جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه، ص۱۱۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.</ref> | ||
* نقل روایاتی از پیامبر (ص) درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به ویژه در سمت چپ آن، شد.<ref>ر.ک: ازرقی، ص۴۷۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۴.</ref> | * نقل روایاتی از پیامبر (ص) درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به ویژه در سمت چپ آن، شد.<ref>ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۷۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۴.</ref> | ||
* اشعار باقی مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>برای نمونه ر.ک: فاکهی، ج۴، ص۶۰ـ۶۱.</ref> | * اشعار باقی مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>برای نمونه ر.ک: فاکهی، ج۴، ص۶۰ـ۶۱.</ref> | ||
* در آغاز اسلام، حجون به سبب وقایعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اعتبار یافت. یکی از این وقایع، گزارش [[قرآن]] از ملاقات گروهی از [[جن|جنّیان]] با پیامبر اکرم (ص) در حوالی حجون و [[ایمان]] آوردن آنها بود.<ref>ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۲.</ref> به همین دلیل، بعدها در جوار حجون مسجدی به نام [[مسجد جن]] یا مسجد حَرَس ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.<ref>ازرقی، ص۴۸۲؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، همانجا؛ ابن بطوطه، ص۱۴۲؛ قائدان، ص۱۲۱.</ref> | * در آغاز اسلام، حجون به سبب وقایعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اعتبار یافت. یکی از این وقایع، گزارش [[قرآن]] از ملاقات گروهی از [[جن|جنّیان]] با پیامبر اکرم (ص) در حوالی حجون و [[ایمان]] آوردن آنها بود.<ref>ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۲.</ref> به همین دلیل، بعدها در جوار حجون مسجدی به نام [[مسجد جن]] یا مسجد حَرَس ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۸۲؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، همانجا؛ ابن بطوطه، ص۱۴۲؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۱.</ref> | ||
* اقامت پیامبر (ص) در حجون به هنگام [[فتح مکه]] نیز بر اعتبار این گورستان افزود.<ref>ازرقی، ص۳۸۹.</ref> | * اقامت پیامبر (ص) در حجون به هنگام [[فتح مکه]] نیز بر اعتبار این گورستان افزود.<ref>ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۳۸۹.</ref> | ||
* در قرن اول هجری، حجون گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت [[ابو موسی اشعری]] در آن، پس از سرخوردگی از [[حکمیت|واقعه تحکیم]]، بود.<ref>ر.ک: همان، ص۴۸۱.</ref>[[پرونده:نمای قدیمی قبرستان ابوطالب.jpg|بندانگشتی|نمای قدیمی قبرستان ابوطالب]] | * در قرن اول هجری، حجون گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت [[ابو موسی اشعری]] در آن، پس از سرخوردگی از [[حکمیت|واقعه تحکیم]]، بود.<ref>ر.ک: همان، ص۴۸۱.</ref>[[پرونده:نمای قدیمی قبرستان ابوطالب.jpg|بندانگشتی|نمای قدیمی قبرستان ابوطالب]] | ||
* [[ابن جبیر]] در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد [[عبدالله بن زبیر|ابن زبیر]] و به دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند. به گفته او، اهل [[طائف]] آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، [[لعن]] می‌شد.<ref>همانجا؛ نیز ر.ک: ابن بطوطه، همانجا؛ قس یعقوبی، ج۲، ص۲۶۷ که از به دار آویختن ابن زبیر در تنعیم سخن گفته است.</ref> | * [[ابن جبیر]] در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد [[عبدالله بن زبیر|ابن زبیر]] و به دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند. به گفته او، اهل [[طائف]] آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، [[حجاج بن یوسف ثقفی]]، [[لعن]] می‌شد.<ref>همانجا؛ نیز ر.ک: ابن بطوطه، همانجا؛ قس یعقوبی، ج۲، ص۲۶۷ که از به دار آویختن ابن زبیر در تنعیم سخن گفته است.</ref> | ||
| خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
==موقعیت کنونی== | ==موقعیت کنونی== | ||
این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه [[کوه حجون]] امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی (شامل قبور [[بنی هاشم]] و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.<ref>قائدان، ص۱۳۱.</ref> | این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه [[کوه حجون]] امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی (شامل قبور [[بنی هاشم]] و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.<ref>قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۱.</ref> | ||
بنابر متن سنگ نوشته‌ای که در مدخل ورودی قبرستان نصب شده، قبرستان یاد شده در سال ۱۳۸۳ ق. تجدید بنا گشته است. در حال حاضر، با کندن کوه حجون می‌کوشند تا محدوده قبرستان در آن سمت نیز گسترش دهند.<ref>جعفریان، ص۱۶۳.</ref> | بنابر متن سنگ نوشته‌ای که در مدخل ورودی قبرستان نصب شده، قبرستان یاد شده در سال ۱۳۸۳ ق. تجدید بنا گشته است. در حال حاضر، با کندن کوه حجون می‌کوشند تا محدوده قبرستان در آن سمت نیز گسترش دهند.<ref>جعفریان، ص۱۶۳.</ref> | ||
نسخهٔ ۳۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۹:۵۷
.jpg)
قبرستان مَعلاة قدیمی‌ترین قبرستان شهر مکه است که به قبرستان حَجون (یا حُجون) و نزد ایرانیان به قبرستان ابوطالب نیز مشهور است. در قرون اخیر به مقبره بنی‌هاشم نیز آن را میشناسند. عبدالمطلب، ابوطالب، حضرت خدیجه (س)، یاسر و سمیه (اولین شهدای اسلام) در این قبرستان دفن شده‌اند و بدین رو، پس از قبرستان بقیع در مدینه، همواره در کانون توجه مسلمانان و حج‌گزاران و زائران به ویژه شیعیان قرار داشته و از زیارتگاه‌های شیعه به شمار می‌رود.
نام‌ها و جغرافیا
این گورستان که به نام‌های مَعْلاة، مقبرة المَعْلاة و جَنّة المَعْلاة و مقبره قریش یا مقبره بنی‌هاشم نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حَجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهی منتهی به مسجدالحرام و کوه حجون واقع است.[۱]
در دوران جاهلیت و نیز اوایل ظهور اسلام، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی‌دُب (سمت راست کوه) و دره صُفی السبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت.[۲] چون حَجون خارج از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند مَقْدِسی و ابن خرداذبه به آن اشاره نکرده یا همانند یاقوت حموی[۳] به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حَجون با گورستان مقبرةالعلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست.[۴]
مدفونان در قبرستان معلاة
قدیمی‌ترین اشاره به کوه حَجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد[۵] اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه قُصَی بن کلاب، جد پنجم پیامبر اکرم(ص)، صورت گرفته است، زیرا او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد.[۶] از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حَجون، اموات خود را دفن کردند.[۷] به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام، حجون گورستانی معتبر شد، به ویژه اینکه اجداد پیامبر اسلام (ص)، عبدمناف، هاشم و عبدالمطلب، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، آمنه، مادر پیامبر (ص)، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد.[۸] ابوطالب، عموی پیامبر(ص)، در شعری مفاخره آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است.[۹]
با وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان صحابه و تابعین و اولیا در این محل و به رغم قداست و اهمیت معنوی حَجون و نقل فضیلت‌های دعا و زیارت در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست[۱۰] در حالی که در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله «إثارَةُ الحجون لزیارةِ الحجون» از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است.[۱۱]
دیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: عبدالله بن عمر بن خطاب؛ فضیل بن عیاض، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به ویژه سادات حسنی؛ و منصور خلیفه عباسی.[۱۲]
ابن فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شُرَفا و اُمَرا و نُوّاب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاه‌های خانوادگی به خاک سپرده شده بودند.[۱۳]. بسیاری از علمای شیعه نیز که در مکه درگذشته یا به شهادت رسیده اند در همین قبرستان مدفونند؛ از جمله: محمد بن حسن بن زین‌الدین عاملی (نوه شهید ثانی)، سید زین العابدین کاشانی شهادت ۱۰۴۵ق.که از بانیان تجدید بنای کعبه در سال ۱۳۰۹ق بوده است. همچنین برخی از چهره‌های زاهد و صوفی همچون شیخ علی کرمانی، و شیخ اسماعیل شیروانی نیز در آن جا مدفون هستند.
در قرن یازدهم، اولیا چلبی[۱۴] از وجود ۷۵ مقبره گنبدپوش در حجون، از جمله مقابر عبدالمطلب، ابوطالب، میمونه (همسر پیامبر اسلام) و شیخ علاءالدین نقشبندی گزارش داده است.
بنابر گزارش فراهانی[۱۵] در قرن سیزدهم و گزارش رفعت باشا در سده چهاردهم،[۱۶] حجون در آن دوران همچنان مورد توجه عموم مسلمانان بوده است و شیعیان به ویژه به مقبره ابوطالب توجه فراوانی نشان می‌داده‌اند.
آرامگاه حضرت خدیجه (س)
به غیر از مقابر یاد شده، مهم‌ترین بنای آرامگاهی این گورستان متعلق به حضرت خدیجه (س) است، که به گفته حمد الجاسر پژوهشگر آثار اسلامی، در قرن هشتم بر اساس رؤیای یک فرد با گنبدی مرتفع ساخته شده است.[۱۷] این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود. تا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه (س) فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۹۸ مرمت شد.[۱۸] فراهانی [یادداشت ۱] در قرن سیزدهم[۱۹] از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون دوزی شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت نامه خوانِ این بقعه خبر داده است.
اهمیت
پس از ظهور اسلام، با دفن ابوطالب و خدیجه (س) در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت.[۲۰] با اینکه منابع متقدم[۲۱] با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی (مورخ قرن نهم)[۲۲] در این باره تردید نموده است. براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت و تعیین دقیق آن در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است.[۲۳]
- نقل روایاتی از پیامبر (ص) درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به ویژه در سمت چپ آن، شد.[۲۴]
- اشعار باقی مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستان‌های مکه است.[۲۵]
- در آغاز اسلام، حجون به سبب وقایعی، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و اعتبار یافت. یکی از این وقایع، گزارش قرآن از ملاقات گروهی از جنّیان با پیامبر اکرم (ص) در حوالی حجون و ایمان آوردن آنها بود.[۲۶] به همین دلیل، بعدها در جوار حجون مسجدی به نام مسجد جن یا مسجد حَرَس ساخته شد که تا امروز نیز باقی مانده است.[۲۷]
- اقامت پیامبر (ص) در حجون به هنگام فتح مکه نیز بر اعتبار این گورستان افزود.[۲۸]
- در قرن اول هجری، حجون گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت ابو موسی اشعری در آن، پس از سرخوردگی از واقعه تحکیم، بود.[۲۹]
نمای قدیمی قبرستان ابوطالب - ابن جبیر در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد ابن زبیر و به دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند. به گفته او، اهل طائف آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، حجاج بن یوسف ثقفی، لعن می‌شد.[۳۰]
ویرانی به دست وهابیان
گنبد و بارگاه‌های واقع در گورستان حجون در ۱۳۰۵ش، پس از تخریب مقابر بقیع، به دست وهابیان ویران و تمام سنگ قبرهای آن کنده شد که اعتراض عموم مسلمانان را در پی داشت.[۳۱] در مقابل، وهابیان کوشیدند این اعمال را با دلایل دینی توجیه کنند و انتساب قبور خاندان پیامبر (ص) به این مکان را از اساس منکر شوند،[۳۲] اما این تلاش‌ها از آزردگی مسلمانان نکاست.[۳۳]
موقعیت کنونی
این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه کوه حجون امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی (شامل قبور بنی هاشم و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است.[۳۴]
بنابر متن سنگ نوشته‌ای که در مدخل ورودی قبرستان نصب شده، قبرستان یاد شده در سال ۱۳۸۳ ق. تجدید بنا گشته است. در حال حاضر، با کندن کوه حجون می‌کوشند تا محدوده قبرستان در آن سمت نیز گسترش دهند.[۳۵]
پانویس
- ↑ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۳؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۳؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه» ص۴۳۲؛ فاکهی، ج۴، ص۵۴؛ برای اطلاع بیشتر درباره این محوطه ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۵؛ ابن ظهیره، الجامع اللطیف، ۲۰۰۳م، ص۳۰۴ـ۳۰۵.
- ↑ یاقوت، ذیل مادّه.
- ↑ فاکهی، ج۴، ص۵۹؛ بلادی، ص۸۰؛ حمد جاسر، ص۱۱۴.
- ↑ ر.ک: ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ص۷۸؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۵۹۷ـ۵۹۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۷۳؛ فاکهی، ج۴، ص۵۸ـ۵۹.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۴.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»،ص۴۳۳؛ در این مورد روایت مشهورتر دیگری مطرح است ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
- ↑ ر.ک: ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ۱۴۰۸ق، ص۳۷۲.
- ↑ ر.ک: ابن جبیر؛ رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، ابن بطوطه، همانجاها؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ جاسر، «اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه»، ص۱۱۳ـ۱۱۴.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۳۲؛ قلقشندی، ج۳، ص۲۵۴؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۶.
- ↑ برای نمونه ر.ک: قسم ۱، ص۴۹، ۷۶، ۲۲۸، ۲۳۴، ۴۲۴ و جاهای دیگ.ر
- ↑ چلبی، ج۹، ص۷۸۵ـ۷۹۰.
- ↑ فرهانی، ص۲۰۳.
- ↑ رفعت باشا، مرآةالحرمین، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۱ـ ۳۲.
- ↑ جاسر، «اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه»، ص۱۱۹.
- ↑ رفعت باشا، مرآةالحرمین، دارالمعرفة، ج۱، ص۳۱.
- ↑ فراهانی، ص۲۰۲.
- ↑ بلاذری، ج۲، ص۳۵، ۲۸۹.
- ↑ برای نمونه ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۸، ص۱۸؛ بلاذری، ج۲، ص۳۵.
- ↑ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ جاسر، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرمه، ص۱۱۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
- ↑ ر.ک: ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۷۳؛ فاسی، شفاء الغرام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۵۴.
- ↑ برای نمونه ر.ک: فاکهی، ج۴، ص۶۰ـ۶۱.
- ↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۲.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۴۸۲؛ ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ۱۹۸۶م، همانجا؛ ابن بطوطه، ص۱۴۲؛ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۲۱.
- ↑ ازرقی، «کتاب اخبار مکه»، ص۳۸۹.
- ↑ ر.ک: همان، ص۴۸۱.
- ↑ همانجا؛ نیز ر.ک: ابن بطوطه، همانجا؛ قس یعقوبی، ج۲، ص۲۶۷ که از به دار آویختن ابن زبیر در تنعیم سخن گفته است.
- ↑ ر.ک: امین، ص۵۵ـ۵۶.
- ↑ برای نمونه ر.ک: حمد جاسر، ص۱۱۵ـ۱۱۷.
- ↑ برای نمونه ر.ک: هیکل، ص۲۲۵ـ۲۲۷، ۲۳۵ـ۲۳۶.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۱.
- ↑ جعفریان، ص۱۶۳.
یادداشت
- ↑ میرزا محمدحسین فراهانی (۱۲۶۴ش-۱۳۳۱ق) فرزند میرزا محمدمهدی ملک‌الکتاب فراهانی (م۱۲۷۰ق) است. سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی»، کتابی است به زبان فارسی در انجام مناسک حج و وضع جغرافیایی کشورهایی که میرزا محمد حسین حسینی فراهانی از آنها هنگام سفر حج عبور کرده است.آغاز سفر۱۳۰۲و پایانش ۱۳۰۳ق است. «گزارش سفر میرزا محمد حسین فراهانی به حج در سال ۱۳۰۲ق به ضمیمه رساله او در مذمت جمهوریت» مقاله رسول جعفریان. سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ۲۱ آبان ۱۳۸۹ش
منابع
- ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، بیروت، ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
- ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت، ۱۹۸۶م.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره، ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
- ابن فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، چاپ محمد حبیب هیله، لندن، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
- ابن قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمدنایف دلیمی، بیروت، ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
- ازرقی، محمدبن عبدالله، کتاب اخبار مکة شرفها الله تعالی و ما جاء فیها من الآثار، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج۱، غتنغه ۱۲۷۵ق.
- امین، محسن، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
- اولیا چلبی.
- بلادی، عاتق، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، مکه، ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
- بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
- جاسر، حمد، اماکن تاریخی اسلامی در مکه مکرّمه، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، تدوین رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
- رفعت باشا، ابراهیم، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- فاسی، محمد بن احمد، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
- فاکهی، محمدبن اسحاق، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، چاپ عبدالملک عبدالله بن دهیش، بیروت، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
- فراهانی، محمدحسین بن مهدی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۲ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، تهران، ۱۳۸۴ش.
- قلقشندی.
- محبی، محمدامین بن فضل‌الله، خلاصةالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
- هیکل، محمدحسین، فی منزل الوحی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- یاقوت حموی.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام