الیاقوت فی علم الکلام (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت |
| تاریخ نگارش | قرن چهارم |
| موضوع | کلام |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۳ق |
الیاقوت فی علم الکلام کتابی در علم کلام که با رویکردی فلسفی به اثبات عقاید امامیه می‌پردازد. این کتاب که توسط ابراهیم بن اسحاق نوبختی تألیف شده، شامل اصول اعتقادی امامیه یعنی توحید، عدل، معاد، نبوت، امامت و مباحث مرتبط با آنها است.
کتاب الیاقوت را از قدیمی‌ترین و ارزشمندترین متون کلامی شیعه به‌شمار آورده‌اند. برخی معتقدند که این کتاب به‌علت اختصار، با دشواری در فهم همراه است. اولین شرح بر این کتاب را ابن‌ابی‌الحدید نوشت. علامه حلی نیز کتاب انوار الملکوت فی شرح الیاقوت و شهاب‌الدین عاملی کتاب ارجوزة فی شرح الیاقوت را در شرح این کتاب نوشتند.
الیاقوت برای نخستین‌بار در سال ۱۴۱۳ق، توسط انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم و با تحقیق علی‌اکبر ضیایی منتشر شد.
معرفی اجمالی و جایگاه
الیاقوت فی علم الکلام تألیف ابراهیم بن اسحاق نوبختی است. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در مقدمه این کتاب آورده است: الیاقوت یکی از آثار قدیمی در زمینه علم کلام است؛[۱] که به گفته عده‌ای از محققان، ابواسحاق نوبختی، آن را حدود سال ۳۴۰ق نگاشته است.[۲]
به باور علامه حلی الیاقوت دربرگیرنده برخی از شریف‌ترین و عالی‌ترین موضوعات است؛ البته به‌علت اختصار، با دشواری‌هایی در فهم روبه‌رو است؛ به‌گونه‌ای که اکثر علما از درک آن ناتوانند.[۳] و به گفته مرعشی نجفی این کتاب اگرچه از اختصار زیادی برخوردار است؛ اما مطالب اساسی علم کلام را دربردارد.[۴]
شروح کتاب
الیاقوت مورد توجه گروهی از عالمان گذشته بوده است و چند شرح بر کتاب الیاقوت نگاشته شده است. اولین شرح را ابن‌ابی‌الحدید نوشت.[۵] کتاب‌های انوار الملکوت فی شرح الیاقوت اثر علامه حلی و ارجوزة فی شرح الیاقوت نوشته شهاب‌الدین عاملی نیز از شرح‌های الیاقوت هستند.[۶]
نویسنده
ابراهیم بن اسحاق بن فضل بن ابی‌سهل بن نوبخت نوبختی، از قدیمی‌ترین متکلمان شیعه و از مشاهیر خاندان نوبختی است.[۷] وی را از مشاهیر کلامی حوزه علمیه بغداد دانسته‌اند.[۸] در مورد اسم و زمان زندگی مؤلف، بین اندیشمندان نظرات مختلفی وجود دارد؛[۹] برخی او را ابراهیم بن نوبخت[۱۰] و بعضی اسماعیل بن اسحاق[۱۱] و دیگران ابراهیم بن اسحاق نامیده‌اند.[۱۲] عده‌ای از محققان معتقدند که در کتاب‌های کلامی، نام ابن‌نوبخت فقط به صاحب کتاب الیاقوت اختصاص دارد.[۱۳] او را از متکلمان قرن دوم هجری[۱۴] یا قرن چهارم هجری قمری دانسته‌اند.[۱۵] بعضی از محققان به آثار ابن‌نوبخت[۱۶] و عقاید ویژه او از جمله کفایت ایمان در تصدیق قلبی و جواز لذت عقلی برای خداوند[۱۷] اشاره کرده‌اند.
محتوای کتاب
ابن‌نوبخت در ساختاری منسجم و منظم، کتاب را با مسئلهٔ وجوب نظر و تعریف علم آغاز کرده و این گونه استدلال کرده که چون بنده برخوردار از نعمت‌های بی‌شمار است باید که نعمت‌بخش را بشناسد و برای این معرفت و شناخت راهی جز فکر و اندیشه واستدلال نیست. نویسنده در ادامه، مسائل مهم فلسفی مانند جوهر، عَرَض، جزء لا یَتَجَزّی، تعریفِ حرکت و سکون، بطلانِ تسلسل، تعریفِ وجود و نیز واجب و ممکن را مطرح می‌سازد.[۱۸] نویسنده سپس به‌طور خاص، وارد بحث توحید شده و ضمن اثبات وجود صانع، به بررسی صفات الهی می‌پردازد.[۱۹] در ادامه موضوع عدل و مسایل دیگری همچون نبوت و امامت مطرح شده است.[۲۰]پایان بخش کتاب فرازی درباره نقل به صورت متواتر در باره امامت دوازده امام و تصریح پیامبر(ص)بر نام آنها و نیز نص هر امام به امام پس از خویش و ذکر نام آنها در کتب پیامبران پیش از پیامبر (ص) است. [۲۱]
به باور برخی از محققین، متکلمانِ خاندان نوبختی، پیشگامانِ کلام فلسفی شیعه بوده و با توجه به محتوای کتاب الیاقوت، ابن‌نوبخت نقش به‌سزایی در فرایند فلسفی شدن کلام شیعه داشته است.[۲۲]
به گفته محققان هرچند کتاب الیاقوت همانند بسیاری از کتاب‌های کلامی معاصر، محتوای خود را به‌صورت روشن، به پنج دسته توحید، نبوت، معاد، عدل و امامت تقسیم نکرده است؛ اما شباهت بسیاری با این ساختار دارد.[۲۳] مهم‌ترین اقوال مطرح شده در این کتاب، مباحث مربوط به توحید (اثبات خالق و توحید او و احکام صفات او)، عدل، معاد، نبوت و امامت است.[۲۴]
گفته شده که این کتاب در ابتدا، ساختاری منسجم داشته؛ اما در ادامه انسجام خود را از دست داده و مباحث یک بخش به شکل پراکنده در بخش‌های دیگر آمده است.[۲۵] بعضی معتقدند کتاب الیاقوت بعد از نگارش اولیه، بازنویسی نشده است؛ برای نمونه فصل دوازدهم کتاب نشان می‌دهد که نویسنده برخی مسائل فراموش‌شده در بخش توحید را در این فصل جای داده است.[۲۶]
چاپ و تصحیح کتاب
الیاقوت در سال ۱۴۱۳ق توسط انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم با تحقیق علی‌اکبر ضیایی منتشر شده است.[۲۷] ضیایی در تصحیح این کتاب بر دو نسخه قدیمی تکیه کرده است:
- نسخه‌ای که در سال ۷۳۳ق که در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد به شماره ۱۰۷۷ نگهداری می‌شود.
- نسخه‌ای به تاریخ ۷۵۴ق.[۲۸]
بعضی از محققان در کتاب «آشنایی با کتاب الیاقوت» به کتابشناسی این کتاب پرداخته‌اند.[۲۹] این کتاب توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب قم در سال ۱۳۹۷ش به چاپ رسیده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ ابن‌نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۴.
- ↑ بروکلمان و نجار، تاریخ الادب العربی، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۳۲۸–۳۲۹.
- ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۹۸۴م، ص۲.
- ↑ ابن‌نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۲۲.
- ↑ ضیایی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۲۰.
- ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۹۸۴م، ص۲.
- ↑ رضوی، «حوزه علمیه بغداد»، ص۳۸۰.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۳.
- ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۹۸۴م، ص۲.
- ↑ صدر، الشیعه و فنون الاسلام، ۱۳۸۵ش، ۱۴۲۷ق، ص۲۹۰.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۴؛ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۱۶۷.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۳.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۶۴–۳۶۵.
- ↑ بروکلمان و نجار، تاریخ الأدب العربی، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۳۲۸–۳۲۹.
- ↑ ضیایی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۲۱.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۸–۱۹.
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۶
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۶
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۶
- ↑ ابن نوبخت، الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۸۷.
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تأکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۳
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۶
- ↑ ابن‌نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۳۶–۸۸.
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۷
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۷
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۸–۱۹.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۲۱.
- ↑ کریمی و بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، ۱۳۹۷ش، ص۴۷
- ↑ آشنایی با کتاب الیاقوت، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
منابع
- ابن‌نوبخت، ابی‌اسحاق ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، تحقیق علی اکبر ضیایی، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۱۳ق.
- افندی، میرزا عبداللّه، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی، قم، مکتبة آیةاللّه المرعشی النجفی، ۱۴۰۱ق.
- اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، مکتبة طهوری، ۱۳۴۵ش.
- بروکلمان، کارل، و عبدالحلیم نجار، تاریخ الادب العربی، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۲۰۰۶م.
- حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تصحیح محمد نجمی الزنجانی، قم، مطبعه الراضی، ۱۹۸۴م.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، دار الکتب العربیة، ۱۳۹۰ق.
- رضوی، سیدعباس، «حوزه علمیه بغداد»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۴، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بی‌جا، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- صدر، سیدحسن، الشیعة و فنون الإسلام، قاهره، مطبوعات النجاح، بی‌تا.
- ضیایی، علی‌اکبر، مقدمه الیاقوت فی علم الکلام، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۱۳ق.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، چاپ پنجم، ۱۳۶۸ش.
- کریمی، مرتضی و حیدر بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۷ش.
- گنجور، مهدی، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تأکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، در مجله اندیشه نوین دینی، شماره ۵۲، بهار ۱۳۹۷ش.
- آشنایی با کتاب الیاقوت، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، تاریخ بازدید: ۲ بهمن ۱۴۰۲ش.