علی بن اسماعیل میثمی
| از اصحاب و راویان احادیث امام رضا(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ابنمیثم • ابوالحسن میثمی |
| نسب | از نوادگان میثم تمار |
| تولد | قرن دوم هجری قمری |
| محل تولد | کوفه |
| محل زندگی | بصره |
| وفات | بین سال‌های ۲۱۰ تا ۲۱۵ق |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام رضا(ع) |
| مشایخ | هشام بن حکم • عبد الاعلی بن اعین • اسماعیل بن شعیب بن میثم • محمد بن حکیم خثعمی و... |
| راویان از او | حسین بن سعید اهوازی • داود بن مهزیار • اسماعیل بن ابی زیاد سکونی و... |
| اعتبار | ثقه |
| تألیفات | کتاب الإمامة • کتاب الاستحقاق • الکامل |
| شهرت | از متکلمان شیعه |
علی بن اسماعیل میثمی معروف به ابنمیثم یا ابوالحسن میثمی متکلم شیعی قرن دوم و سوم قمری که مستقیم از امام رضا(ع)، حدیث نقل کرده است. ابن‌ندیم او را نخستین کسی دانسته که بر اساس مذهب امامیه به کلام پرداخته است. اجداد و خاندان او را از علما و اصحاب اهل بیت(ع) دانستند که از جمله آنها میثم تمار بوده است. نجاشی، ابنمیثم را از چهره‌های کلامی دوره خود می‌داند. علی بن اسماعیل مناظره‌های مختلفی را با فرق و مذاهب مختلف از جمله معتزله و واقفه داشته و نام ممطوره را او به واقفه داده است. او در کلام از شاگردان هشام بن حکم بوده است.
تولد
علی بن اسماعیل معروف به ابنمیثم یا ابوالحسن میثمی از اصحاب امام رضا(ع)[۱]، از موالی بنی‌اسد و از نوادگان میثم تمار بوده است[۲] تاریخ دقیق تولد او در منابع ذکر نشده و تنها به قرن دوم هجری قمری اشاره شده است. نجاشی گفته است که او در کوفه متولد شده و به بصره نقل‌مکان کرده است.[۳]
منابع نقل می‌کنند او در خاندانی عالم پرورش یافت[۴] و اجدادش همگی از بزرگان و علمای عصر خویش بودند که در رأس آنها میثم تمّار بوده است.[۵]بنا بر گزارش منابع، علی بن اسماعیل بین سال‌های ۲۱۰ تا ۲۱۵ق در حدود ۸۰ تا ۸۵ سالگی از دنیا رفته است.[۶]
جایگاه علمی
از او در علوم مختلفی چون کلام، فقه، تاریخ، تفسیر و حدیث مطالبی نقل کردند و هم‌چنین او را در برخی از این علوم بر دیگران مقدم دانسته‌اند.[۷]بسیاری از شخصیت‌ها هم‌چون ابن ندیم[۸] سعدبن عبدالله اشعری قمی[۹] شیخ طوسی[۱۰] و علامه حلی[۱۱] در کتاب‌های خود شخصیت کلامی ابن میثم را این‌گونه توصیف کردند؛ ابنمیثم اولین شخصی است که در مذهب امامیه به بحث و گفتگو پرداخته، کتاب تألیف نموده و کار کلامی-فنی کرده است یا نجاشی می‌گوید علی بن اسماعیل از چهره‌های کلامی دوره خود بوده است.[۱۲]
مناظره
شیخ مفید گزارش کرده که علی بن میثم در فن مناظره قوی بوده و مناظره‌هایی از او با بزرگان معتزله را مانند ابوالهذیل علاف، ضرار ضبی و نظام نقل کرده است.[۱۳] و برخی مناظره‌های او با بزرگان معتزله را در بغداد مشهور دانستند.[۱۴]
فقه و تاریخ
اشاره شده که علی بن اسماعیل به فقه و تاریخ امامان آشنا بوده است. روایات فقهی او در کتب اربعه شیعه آمده است.[۱۵]منابع حاکی از آن است علی بن اسماعیل از علمای هم‌عصر خویش آگاه‌تر و آشنا‌تر به تاریخ زندگانی و فرزندان ائمه(ع) بوده است.[۱۶]
مرجعیت فکری
علی بن اسماعیل شاگردان و یارانی را تربیت کرده است، گفتند او به‌عنوان واسطه جریان هشام بن حکم با مابعد خود است و تعبیراتی مانند «من اصحاب میثم» یا «مَن تابعه» و «میثمیه» اشاره به ادامه مدرسه کوفه در اصحاب علی بن اسماعیل دارد.[۱۷]
اساتید ابنمیثم
مشایخ و راویان
وی از امام رضا(ع) به صورت مستقیم روایت کرده، [۱۸] هم‌چنین از افراد دیگری نیز به نقل حدیث پرداخته است[۱۹] برخی از این راویان عبارتند از:
استاد در کلام
بر اساس منابع موجود استاد ایشان در کلام هشام بن حکم بوده است و هنگامی که هشام فرار کرد ابن میثم به دستور هارون به زندان افتاد و زمانی در زندان خبر وفات استاد خود را شنید نقل می‌کند: «اگر هشام کشته شود علم با او دفن می‌شود» و از هشام با عبارت عضدنا و شیخنا و المنظورالیه فینا یادکرده است.[۲۰]
شاگردان
برخی از اشخاصی که در حوزه نقل حدیث از ایشان روایت نقل کرده‌اند:[۲۱]
- حسین بن سعید اهوازی
- اسماعیل بن ابی زیاد سکونی
- داود بن مهزیار
- جعفر بن احمد بن ایوب سمرقندی
آثار
در منابع، اصلی (متنی مکتوب دربردارنده روایاتی که مستقیما از امام شنیده شده است) به او نسبت داده شده است.[۲۲] و برخی آثار فقهی و کلامی[۲۳] دیگر ایشان عبارتند از:
- کتاب الإمامة
- کتاب مجالس هشام بن حکم
- کتاب المتعة
- کتاب الاستحقاق
- الکامل
- کتاب الطلاق
- کتاب النکاح
دیدگاه اعتقادی و کلامی
توحید
براساس برخی گزارش‌ها، ابنمیثم به ضروری بودن شناخت خدا باور داشته است. همۀ معارف و از جمله معرفت الهی، از دیدگاه علی بن اسماعیل، اضطراری‌اند و وجود صانع را از طریق برهان نظم(غایت‌مندی) اثبات کرده است.[۲۴] هم‌چنین گفته شده است که او صفات خدا را عین ذات او می‌داند.[۲۵]
نبوت
منابع گزارش کرده‌اند که علی‌بن‌اسماعیل جایگاه پیامبر را ویژه دانسته که از جانب خداوند تعیین می‌گردد؛[۲۶]او علم پیامبر را علم عادی نمی‌داند و بر این باور است که علم آن حضرت از سوی خداوند به پیامبر داده شده است.[۲۷]
امامت
علی بن اسماعیل قائل به ضرورت وجود امام بوده[۲۸] او امامت را منصبی الهی دانسته که پیامبر آن را تعیین کرده است، [۲۹] منابع شیعه و سنی، استدلال‌ها و مناظره‌های متعددی را از وی ثبت و ضبط کرده‌اند. او امام را، عالِم به تمام امور خیر و شر عالَم می‌داند[۳۰] و قائل است امام به زبان‌های مختلف هر منطقه سخن می‌گوید.[۳۱]
ابنمیثم و واقفه
واقفیان با نام ممطوره نیز شناخته می‌شوند در رابطه با این اصطلاح و وجه‌تسمیه آن آورده‌اند این عنوان در اصل از ترکیب اضافی «کلاب ممطوره؛ سگان باران‌خورده» گرفته‌شده است، سبب نامیده شدن آنها به این لقب، این است که روزی علی‌بن‌اسماعیل میثمی و یونس بن عبد الرحمن، با برخی از فرقه واقفه در باب امامت بعد از امام کاظم ع مناظره کرده‌اند و چون سخن آنان بالا گرفت و آنان از قبول استدلال سر باز زدند، علی‌بن‌اسماعیل رو به آنان کرده و گفته است: «ما أنتم من الشیعة و إنّما أنتم کلاب ممطوره».[۳۲] این تشبیه ابنمیثم بدین‌جهت بوده که اینان هر چه بیشتر پیش می‌رفتند لجاجت بیشتری می‌کردند و گویی از جهت فکری متعفن‌تر می‌شدند مانند سگی که هر چه بیشتر باران‌خورده گندیده‌تر شده است.
نسبت‌ها
گزارش‌های موجود در ارتباط با علی بن میثم دو دسته‌اند:
در برخی منابع به علی بن میثم و استادش هشام بن حکم نسبت‌هایی مانند تشبیه و تجسیم، توحید، قدر، رجعت، نسبت غلو، تحریف قرآن، وارد کردن آثار یهودیان در اسلام، انحراف در بحث اراده خداوند، وارد کردن نظریه عصمت و نص داده شده است.[۳۳]
اما در مقابل، برخی از منابع و شخصیت‌هایی مانند نجاشی، شیخ طوسی، علامه حلی[۳۴] و هم‌چنین شخصیت‌هایی چون مامقانی، تستری، سید ابوالقاسم خویی، مطهری این نسبت‌ها را ثابت ندانسته‌اند[۳۵] و او را مورد اعتماد معرفی کرده‌اند.
پانویس
- ↑ کشی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۵۵.
- ↑ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۲۳۹.
- ↑ اشعری، المقالات و القرق، ۱۳۶۰ ش، ص۲۳۹. ؛ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ ش، ص۲۵۱.
- ↑ ابن‌داود، رجال، ۱۳۴۲ ش، ص۱۸۶.؛ طوسی، رجال، ۱۳۷۳ش، ص۱۶۰.
- ↑ کشی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص۸۳ ؛ طبری آملی، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۲۵۶.
- ↑ علیپور، ۱۳۹۴ش، شخصیت و آرای کلامی علی بن اسماعیل میثمی، ص۲۷.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۴.
- ↑ ابن‌ندیم، فهرست، ۱۳۸۱ش، ص۲۲۳.
- ↑ اشعری، المقالات، ۱۳۶۰ش، ص۱۴۱.
- ↑ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۶۰.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۱ق، ص۹۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۱.
- ↑ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۲۳، ص۲۴، ص۲۹.
- ↑ أعیان الشیعة، امین، ۱۴۰۶ ق، ج ۱، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه رک. طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷، ج ۸، ص۷۹.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، ۱۳۷۲، ج ۱، ص۱۴.؛ بحرانی، حلیة الأبرار، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۳۳۷.
- ↑ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۲.
- ↑ کشی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص ۵۵۵.
- ↑ نرم افزار داریة النور؛ ذیل علی اسماعیل میثمی.
- ↑ کشی، رجال، ۱۴۰۹ق، ص۲۶۳/ کشی(مع تعلیقات الأسترآبادی)، رجال، ۱۳۶۳ ش، ج ۲، ص۵۴۰./ اشعری سعد بن‌عبد الله، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ ش، ص۲۳۹.
- ↑ نرم افزار داریة النور؛ ذیل علی اسماعیل میثمی.
- ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج ۸، ص۲۷۹، ح ۱۰۶۵۸- ۱۲.؛ کلبرگ، کتابخانه ابن‌طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۰۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۱.
- ↑ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۷۶.
- ↑ علیپور، شخصیت و آرای کلامی علی بن اسماعیل میثمی، ۱۳۹۴ش، ص۸۱.
- ↑ خسروی، ترجمه بحارالانوار، ۱۳۶۳ش، ج ۴، ص۸۱.
- ↑ علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج ۲، ص۳۸۸.
- ↑ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج ۱، ص۳۳۲، ح ۸.
- ↑ استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۵۵۳.
- ↑ مفید، فصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۲۳.
- ↑ مفید، الإختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۹۱.
- ↑ اشعری، سعدبن‌عبدالله، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۹۲.
- ↑ خیاط، الانتصار، ۱۴۱۳ق، ص۶؛ الموسوی حسین، لله ثم للتاریخ، ۱۳۸۲ش، ج ۱، ص۹۴؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص۴۲؛ سامی بدری، شبهات و ردود، ۱۴۱۷ق، ج ۴، ص۱۳۳.
- ↑ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۱ ؛ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۱۶۰؛ علامه حلی، رجال، ۱۴۱۱ق، ص ۹۳.
- ↑ مامقانی، جلیل، تنقیح المقال، ۱۳۵۰ش، ج ۲، ص۲۷۱، ابواب العین، باب علی ؛ التستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۵ق، ج ۳، ص۳۷۱ ؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۹۸ق، ج ۱۱، ص ۲۷۵و۲۷۸؛ مطهری مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۷۷ش، ج ۳، ص۹۳.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد بن‌علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، چاپ اول، تهران، نشر صدوق،، ۱۳۷۲ ش.
- ابن‌ماکولا امیر الاجل الحافظ ابی‌نصر علی‌بنهبه الله، الاکمال، حیدر آباد الدکن الهند، مجلس دائره المعارف العثمانیه، الطبعه الاولی، ۱۴۰۸ه.
- ابن‌بابویه، محمد بن‌علی، الأمالی (للصدوق)، کتابچی - تهران، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌بطریق، یحیی بن‌حسن، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، جماعة المدرسین قم، مؤسسة النشر الاسلامی - قم، ۱۴۰۷ق.
- استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۹ق.
- اشعری ابوالحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، آلمان- ویسبادن، نشر فرانس شتاینر. چاپ سوم، ۱۴۰۰ق.
- اشعری قمی سعد بن‌عبد الله، المقالات و الفرق، بی‌جا، نشر مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.
- الاسدی ابی منصورالحسن بن‌یوسف بن‌مطهر، رجال العلامة الحلی، تحقیق: السید محمد صادق بحر العلوم، نجف اشرف، نشر دار الذخائر، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
- التستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- التمیمی السمعانی المروزی، أبو سعد عبد الکریم بن‌محمد بن‌منصور، الانساب للسمعانی، المحقق: عبد الرحمن بن‌یحیی المعلمی الیمانی، حیدر آباد، نشر مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- الخیاط المعتزلی ابی‌الحسین عبدالرحیم بن‌محمد بن‌عثمان، کتاب الانتصار و الرد علی الراوندی الملحد، تحقیق: الدکتور نیبرج، بیروت –لبنان، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۳ق.
- الموسوی الخوئی، آیة الله العظمی السید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، نجف، منشورات مدینة العلم، ۱۳۹۸ه.
- الندیم ابی‌الفرج محمد بن‌اسحاق، کتاب الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، نشر انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعه، بیروت، انتشارات دار التعارف، ۱۴۰۶ق.
- آل محسن شیخ علی، لله و للحقیقة- رد علی کتاب لله ثم للتاریخ، تهران، نشر مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- بحرانی، سید هاشم بن‌سلیمان، حلیة الأبرار، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- حلی، حسن بن‌علی بن‌داود، الرجال، تهران، نشر دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش.
- سامی بدری، شبهات و ردود، قم، بی‌نا، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق.
- طبری آملی صغیر، محمد بن‌جریر بن‌رستم، دلائل الإمامة (ط، الحدیثة)، قم، نشر بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، محمد بن‌الحسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن‌حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة نشر الاسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- طوسی، محمد بن‌حسن، فهرست کتب الشیعه، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علیپور، امید، شخصیت و آراء کلامی علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار، به راهنمایی محمد غفوری نژاد، دانشکد شیعه‌شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، نشر دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، مشهد، نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلبرگ اتان، کتابخانه ابن‌طاووس، مترجمان: سید علی قرائی رسول جعفریان، قم، نشر کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش.
- مامقانی، جلیل، تنقیح المقال فی علم الرجال، تهران، انتشارات جهان، ۱۳۵۰ش.
- مجلسی، محمد باقر بن‌محمد تقی، بخش امامت (ترجمه جلد ۲۳ تا ۲۷بحار الأنوار)، مترجم: خسروی، موسی، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مطهری مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۷ش.
- مفید، محمد بن‌محمد، الإختصاص، قم، نشر کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- مفید، محمد بن‌محمد، الفصول المختارة، قم، نشر کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- نجاشی، احمد بن‌علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ ش.